Tür­ki­yə Res­pub­li­ka­sı­nın gips (al­çı­ta­şı) eh­tiyat­la­rı və on­dan is­tifa­də

İl­man Məm­mə­dov
Geo­loq

(Mə­qa­lə möv­cud geo­lo­ji ma­te­ri­al­la­rın və mü­əl­lif tə­rə­fin­dən uzun­ müd­dət Tür­ki­yə Res­pub­li­ka­sın­da gip­slə bağlı apa­rı­lan araş­dır­ma iş­lə­ri­nin nə­ti­cə­sin­də top­lan­mış ma­te­ri­al­lar əsa­sın­da ya­zıl­mış­dır.)

Al­çı­ta­şı (gips) kim­yə­vi tər­ki­bi kal­si­um sul­fat­dan iba­rət mi­ne­ral olub, tər­ki­bin­də iki mo­le­kul kris­tal su sax­la­yan nö­vü gips, susuz kal­si­um sul­fat nö­vü isə an­hid­rit ad­la­nır. Hər bi­ri­nin ay­rı-ay­rı­lıq­da rast gə­lin­di­yi ya­taq­la­rın ol­ma­sı­na bax­may­raq, bu iki mi­ne­ral çox za­man bir­lik­də rast gə­li­nir.
Al­çı­ta­şı tə­bi­ət­də əsa­sən 6 şə­kil­də rast gə­li­nir:an­hid­rit, gips, bas­sa­nit, ale­bastr, ipək gip­si (lif­li gips) və se­le­nit.
An­hid­rit su­suz kal­si­um sul­fat­dır (Ca­SO4). Tər­ki­bin­də kris­tal su­yu ol­ma­yan, sıx və gip­sə nə­zə­rən da­ha sərt olan tə­bə­qə­lər şək­lin­də tə­bi­ət­də gips­lə bir­lik­də rast gə­li­nir. An­hid­rit əsa­sən açıq-boz və gö­yüm­tül-boz rəng­də­dir. Rü­tu­bət­li böl­gə­lər­də an­hid­rit ya­taq­la­rı yer sət­hi­nə çıx­mır, çün­ki nəm­li mü­hit­lər­də mo­le­ku­lu­na su ala­raq gip­sə çev­ri­lir. Əsa­sən me­tal ya­taq­la­rı­nın asan aşı­nan yer­lə­rin­də dik ya­mac­lar şək­lin­də rast gə­li­nir. Bə­zi öl­kə­lər­də sul­fat tur­şu­su is­teh­sa­lı is­tis­na ol­maq­la ya­xın vaxt­la­ra qə­dər di­gər is­ti­fa­də sa­hə­lə­ri ta­pıl­ma­mış­dır. An­caq son 30 il­dən bu ya­na kim­ya sə­na­ye­sin­də və in­şa­at ma­te­ri­al­la­rı is­teh­sa­lın­da ge­niş is­ti­fa­də olu­nur.

 Gips (Ca­SO4.2H2O) tər­ki­bin­də 2 mo­le­kul su sax­la­ya­raq, tə­bi­ət­də mas­siv şə­kil­də rast gə­li­nir. An­hid­rit­dən asan­lıq­la ayırd edi­lir, çün­ki an­hid­ri­tə nis­bə­tən çox yum­şaq­dır və dır­naq­la asan­lıq­la cı­zı­lır. Moo­sun sərt­lik şka­la­sı­na gö­rə gip­sin sərt­li­yi 2 ci­va­rın­da ol­du­ğu hal­da, an­hid­ri­tin sərt­li­yi 3,0-3,5 ara­sın­da də­yi­şir. Gip­sin həcm küt­lə­si 2,2-2,4 ara­sın­da də­yiş­di­yi hal­da, an­hid­ri­tin həcm küt­lə­si 2,7-3,0 ara­sın­da də­yi­şir. Gip­sin rən­gi ağ və ya ağım­tıl-kül rən­gin­də­dir. Gip­sin tər­ki­bin­də olan ya­ban­çı (kə­nar) mad­də­lər gip­sə və on­dan ha­zır­la­nan məh­sul­la­ra rəng ve­rir. Pet­roq­ra­fik ba­xım­dan gips sü­xur­la­rı­nın ço­xu də­nə­li­dir. Ti­ca­rət ba­xı­mın­dan də­nə öl­çü­lə­ri ilə kal­si­um sul­fat ara­sın­da bağ­lan­tı ol­du­ğu bəl­li­dir. Ya­ban­çı (kə­nar)mad­də­lər ət­ra­fın­da əmə­lə gə­lən kris­tal­lar iri də­nə­li olur­lar. Hal­bu­ki tə­miz şə­kil­də əmə­lə gəl­miş gips kris­tal­la­rı da­ha ki­çik öl­çü­də olur­lar. Müx­tə­lif də­nə­li gips­lər is­teh­sal mər­hə­lə­sin­də xər­cə və key­fiy­yə­tə tə­sir gös­tə­rir. Gips ya­taq­la­rı­nın ço­xun­da iki ay­rı-ay­rı geo­lo­ji ya­şa aid iki növ gips kris­tal­la­rı gö­rül­mək­də­dir.

 Bas­sa­nit an­hid­rit ilə gips ara­sın­da ay­rı bir mi­ne­ral nö­vü ki­mi qə­bul edi­lir. Tə­bi­ət­də bir­ba­şa aş­kar edil­mə­si qey­ri-müm­kün­dür. An­caq X şüa­la­rı və ya yax­şı ha­zır­lan­mış nü­mu­nə­lər üzə­rin­də pet­roq­ra­fik yol­la ta­nın­ma­sı müm­kün­dür. Nor­mal şərt­lər­də bas­sa­nit ya­rı ba­lans­lı ol­du­ğun­dan şək­li­ni də­yiş­di­rir. Bu­nun­la bə­ra­bər gips ya­taq­la­rı­nın 1%-ə qə­də­ri­nin bas­sa­nit mi­ne­ra­lın­dan iba­rət ol­du­ğu qeyd edi­lir.

Ale­bastr sıx, in­cə də­nə­li bir gips nö­vü­dür. Bu növ gips asan yo­nul­du­ğun­dan ­hey­kəl­ta­raş­lar tə­rə­fin­dən çox də­yər­li hey­kəl ma­te­ria­lı ki­mi ge­niş is­ti­fa­də edi­lir. Bə­zən sa­tış üçün is­ti­fa­də edi­lə­ bi­lə­cək qə­dər bö­yük öl­çü­də olan ya­taq­la­rı rast gə­li­nir.

 İpək gip­si (lif­li gips) iy­nə şə­kil­li kris­tal­lar­dan iba­rət­dir. Təz­yiq al­tın­da əmə­lə gə­lən mi­ne­ral olub, par­laq­lı­ğı nə­zə­rə alı­na­raq ipək gip­si adı ve­ril­miş­dir. İpək gip­si əsa­sən, sü­xur­la­rın çat­la­rın­da və kə­nar his­sə­lə­rin­də əmə­lə gə­lir. Bə­zi ya­taq­lar­da lif­li kris­tal­lar ke­çə ki­mi bir-bi­ri­nə keç­miş küt­lə­lər şək­lin­də rast gə­li­nir.

Se­le­nit–gips mi­ne­ra­lı­nın bir­ nö­vü olub, özü­nəməx­sus pa­ra­lel-lif­li qu­ru­lu­şu ilə fərq­lə­nir­ və ipək par­laq­lı­ğı­na ma­lik­dir. Şəf­faf gips kris­tal­la­rın­dan iba­rət olub, bir-bi­ri ilə sıx bir­ləş­miş na­zik lif­lə­rin sa­yə­sin­də ci­la­lan­mış sət­hi gö­zəl və əl­van op­ti­ki ef­fekt ya­ra­dır. Se­le­nit su ilə zən­gin bir or­tam­da (höv­zə­də) əmə­lə gə­lir. Se­le­nit ilk gö­rü­nüş­də mi­ka­ya bən­zə­yir. Se­le­ni­tin iq­ti­sa­di də­yə­ri az­dır. Çün­ki sü­xur­lar ara­sın­da çox az də­rə­cə­də yer alır. İri kris­tal­lı se­le­nit ya­taq­la­rı na­dir hal­lar­da iş­lə­dil­mək­də­dir. Çök­mə sü­xur­lar­da, əsa­sən gil sü­xur­la­rı­nın içə­ri­sin­də rast gə­li­nir və lin­za­şə­kil­li pa­ra­lel-lif­li struk­tu­ra­ya ma­lik da­mar­lar əmə­lə gə­ti­rir.
Çox ­da qiy­mət­li ol­ma­yan bə­zək da­şı ki­mi is­ti­fa­də olu­nur və on­dan bə­dii-oy­ma və bə­dii-məi­şət mə­mu­lat­la­rı –mun­cuq və müx­tə­lif fi­qur­lar ha­zır­la­nır.

Gips tə­bi­ət­də bol miq­dar­da rast gə­li­nir. Çox əs­ki dövr­lər­dən baş­la­ya­raq gip­si qız­dır­dıq­dan son­ra baş­da Mi­sir ol­maq­la As­su­ri­ya­lı­lar, Çin­li­lər, Yu­na­nıs­tan­lı­lar və Ro­ma­lı­lar is­ti­fa­də et­miş­lər. 1755-ci il­də Fran­sa­da gip­sin kim­ya­ sə­na­ye­sin­də açıq şə­kil­də is­ti­fa­də­si və 1870-ci il­də gip­sin bər­ki­mə­si­nin ge­cik­dir­mə üsu­lu­nun ta­pıl­ma­sı ilə gips is­teh­sa­lı­nın in­ki­şa­fı baş­la­mış­dır.
Tür­ki­yə­də al­çı­da­şın­dan al­çı­nın alın­ma­sı mi­lad­dan 9000il ön­cə­yə söy­kə­nir. Bu il­lər­də Ça­tal­hö­yük­də al­çı­dan is­ti­fa­də edil­mə­si ya­zı­lı mən­bə­lər­də öz ək­si­ni tap­mış­dır. Şu­mer­lər və As­su­ri­ya­lı­lar (mi­lad­dan7000 il ön­cə) al­çı­ta­şın­dan şə­hər içi struk­tur­lar­da və yol­lar­da is­ti­fa­də et­miş­lər.
Tür­ki­yə­də Səl­cuq­lar­dan qal­ma ti­ki­li­lər­də al­çı­dan is­ti­fa­də olun­du­ğu mü­əy­yən edil­miş­dir. Ak­şe­hir, Kon­ya və Er­zu­rum­da 200 il ön­cə al­çı ilə su­van­mış ev­lə­rin var­lı­ğı diq­qət çək­di­yin­dən al­çı­nın Tür­ki­yə əra­zi­sin­də çox əs­ki ta­rix­lər­dən bə­ri is­ti­fa­də edil­di­yi an­la­şı­lır.
Al­çı­ta­şı eh­ti­yat­la­rı­nın möv­cud du­ru­mu:
Gips dün­ya sə­viy­yə­sin­də çox ge­niş ya­taq­la­ra ma­lik­dir. Dün­ya­da bö­yük gips eh­ti­yat­la­rı­na sa­hib olan öl­kə­lər sı­ra­sı­na ABŞ, Fran­sa, Ru­si­ya, İn­gil­tə­rə, Ka­na­da və Tür­ki­yə da­xil­dir. Tür­ki­yə­də­ki gips ya­taq­la­rın­da aş­kar olu­nan gip­sin saf­lı­ğı qərb öl­kə­lə­ri­nə nə­zə­rən çox yük­sək­dir. Qərb öl­kə­lə­rin­də saf­lı­ğı 70% olan gips­lər­dən is­ti­fa­də edil­di­yi hal­da, Tür­ki­yə­də bu miq­dar 95-99% ara­sın­da­dır.
Dün­ya­da iş­lə­di­lə bi­lən al­çı eh­ti­yat­la­rı­nın top­lam miq­da­rı 2,6 mil­yard to­na qə­dər ol­du­ğu təx­min edi­lir. Bu­nun 800 mln. to­nu­nun ABŞ-da, 500 mln. to­nu­nun Ka­na­da­da, 825 mln. to­nu­nun Av­ro­pa öl­kə­lə­rin­də (Fran­sa, Al­ma­ni­ya, İs­pa­ni­ya, İta­li­ya, Yu­qos­la­vi­ya və Yu­na­nıs­tan), 90 mln. to­nu­nun Asi­ya öl­kə­lə­rin­də, 70 mln. to­nu­nun isə Meks­ka­da və Af­ri­ka öl­kə­lə­rin­də ol­du­ğu bi­lin­mək­də­dir. Al­çı­nın is­teh­sa­lı ta­ma­mi­lə in­şa­at sek­to­ru­nun in­ki­şa­fı ilə bağ­lı­dır. II Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra al­çı is­teh­sa­lın­da sü­rət­li ar­tım mü­şa­hi­də olu­nur. XXI əs­rin baş­lan­ğı­cın­da dün­ya­da təx­mi­nən 110 mil­yon ton, 2010-cu il­də isə 147 mil­yon ton al­çı is­teh­sal edil­miş­dir ki, bu­nun 47 mln. to­nu Çi­nin, 13 mln. to­nu İra­nın, 11,5 mln. to­nu İs­pa­ni­ya­nın, 8,8 mln. to­nu ABŞ-ın, 8,5 mln. to­nu Tai­lan­dın, qa­lan his­sə­si isə Ka­na­da, Ru­si­ya, Fran­sa, Tür­ki­yə, İta­li­ya, İn­gil­tə­rə, Al­ma­ni­ya, Mi­sir, Pol­şa, Hin­dis­tan və Mek­si­ka­nın pa­yı­na dü­şür.
Gips­lə zən­gin olan Tür­ki­yə­nin eh­ti­yat­la­rı yüz mil­yon­lar­ca ton təş­kil edir. Tür­ki­yə­də in­di­yə qə­dər aş­kar­la­nan al­çı­ta­şı ya­taq­la­rı üz­rə sis­te­ma­tik geo­lo­ji araş­dır­ma iş­lə­ri apa­rıl­ma­dı­ğın­dan Tür­ki­yə­nin al­çı­ta­şı eh­ti­yat­la­rı ba­rə­də də­qiq mə­lu­mat­lar yox­dur. Bu­nun əsas sə­bə­bi 1999-cu ilin so­nu­na qə­dər al­çı­ta­şı ilə əla­qə­dar mə­dən qa­nu­nu­nun qə­bul edil­mə­mə­si­dir. Tür­ki­yə­də bu sa­hə­yə nə­za­rət edən ən bö­yük təş­ki­la­tın - Mə­dən Təd­qiq Ge­nəl Ara­ma Mü­dir­li­yi­nin ar­xiv­lə­rin­də bir sı­ra ki­çik ça­lış­ma­lar is­tis­na ol­maq­la konk­ret mə­lu­mat­la­ra rast gə­lin­mir. Sa­də­cə, təx­mi­ni ola­raq Al­çı Özəl İx­ti­sas Ko­mis­si­ya­sı­nın sə­nəd­lə­rin­də- VI be­şil­lik İn­ki­şaf Pla­nın­da də­qiq­ləş­di­ril­miş eh­ti­yat­la­rın 165 mil­yon ton, proq­noz eh­ti­yat­la­rın isə 1,8 mil­yard ton ol­du­ğu qeyd edil­miş­dir.
Tür­ki­yə­də gips-an­hid­rit bir­ləş­mə­lə­ri üst Tə­ba­şir­dən baş­la­ya­raq III döv­rə qə­dər ge­niş sa­hə­lər­də, Dör­dün­cü dövr­də isə məh­dud sa­hə­lər­də in­ki­şaf edən la­qun və kon­ti­nen­tal mü­hit­lər­də çök­müş­dür. Bu geo­lo­ji ta­rix bo­yun­ca Tuz­gö­lü, Çan­kı­rı-Ço­rum-Yoz­gat, Si­vas–Ha­fik-Za­ra, Gü­ney Do­ğu Ana­do­lu, Kars-Ka­ğız­man-Tuz­lu­ca, So­ma-Tunç­bi­lek, Ge­diz-Uşak, Ho­naz-Sa­ray­köy-De­niz­li, Aş­ka­le-Er­zu­rum-Tor­tum-Ol­tu, Ba­lı­ke­sir-Su­sur­luk ve Bey­pa­za­rı gips höv­zə­lə­ri in­ki­şaf et­miş­dir.
Tuz­gö­lü höv­zə­si Kon­ya-Tuz­gö­lü, Şe­ref­li­koç­hi­sar-Ak­sa­ray, Niğ­de-Ulu­kış­la, An­ka­ra-Bo­lu gips ya­taq­la­rı­nı əha­tə edir. Bu sa­hə­lər­də geo­lo­ji araş­dır­ma iş­lə­ri­nin apa­rıl­ma­ma­sı­na bax­ma­ya­raq top­lam eh­ti­yat­la­rın mil­yard­lar­ca ton ol­du­ğu qeyd edi­lir.
Çan­kı­rı-Ço­rum-Yoz­gat höv­zə­sin­də Oli­qo­mio­sen yaş­lı mil­yard­lar­ca ton gip­sin var­lı­ğı bi­lin­mək­də­dir.
Kay­se­ri­nin Şi­mal-Şər­qin­dən baş­la­ya­raq Si­vas vi­la­yə­ti­nin hü­dud­la­rın­dan keç­mək­lə Er­zin­ca­nın Cə­nub-Şər­qi­nə qə­dər da­vam edən Si­vas-Ha­fik-Za­ra höv­zə­sın­də qa­lın­lı­ğı min­lər­lə met­rə ça­tan çö­kün­tü­lər içə­ri­sin­də çox zən­gin gips eh­ti­yat­la­rı var­dır. Bu sü­xur­lar Şi­mal­da Şe­bin­ka­ra­hi­sa­ra qə­dər uzan­maq­da­dır. Böl­gə­də mil­yard­lar­ca ton gips və an­hid­rit eh­ti­yat­la­rı göz­lə­nil­mək­də­dir.
MTA Ge­nəl Mü­dir­li­yi tə­rə­fin­dən in­di­yə qə­dər müx­tə­lif məq­səd­lər­lə apa­rı­lan araş­dır­ma­la­rın nə­ti­cə­si­nə gö­rə Si­vas böl­gə­si gips po­ten­sia­lı ba­xı­mın­dan əhə­miy­yət­li möv­qe­yə ma­lik­dir. MTA Ge­nəl Mü­dir­li­yi­nin sə­nəd­lə­rin­də Si­vas böl­gə­sin­də qa­zıl­mış bu­ruq qu­yu­la­rı­nın nə­ti­cə­si­nə əsa­sən he­sab­lan­mış al­çı­ta­şı eh­ti­yat­la­rı­nın 50 mil­yon ton, po­ten­si­al eh­ti­yat­la­rın isə 1 mil­yard 191 mil­yon ton ol­du­ğu gös­tə­ri­lir.
Cə­nub-Şər­qi Ana­do­lu höv­zə­si Si­irt-Bay­kan, Kur­ta­lan, Bat­man (mər­kəz), Be­şi­ri, Di­yar­ba­kır-Çı­nar və Bis­mil sa­hə­lə­rı­nı əha­tə edir. Kars-Ka­ğız­man-Tuz­lu­ca höv­zə­sin­də Araz ça­yı va­di­si bo­yun­ca Plio­sen yaş­lı kon­ti­nen­tal for­ma­si­ya­lar­da 15,0 m qa­lın­lı­ğa ça­tan gips bir­ləş­mə­lə­ri rast gə­li­nir. Ge­diz çev­rə­sin­də 29 mil­yon ton gips eh­ti­ya­tı mü­əy­yən edil­miş­dir. De­niz­li böl­gə­sin­də 15 mil­yon ton, Ba­lı­ke­sir böl­gə­sin­də 50 mil­yon ton gips eh­ti­ya­tı göz­lə­nil­mək­də­dir. Er­zu­rum-Aş­ka­le­də Neo­gen yaş­lı 20 mil­yon ton gips eh­ti­ya­tı var­dır. Bey­pa­za­rı höv­zə­si Nal­lı­han, Mi­ha­lıç­çık, Siv­ri­hi­sar, Emir­dağ, Po­lat­lı ve Aya­şı əha­tə edən ge­niş bir sa­hə olub, yer-yer an­hid­rit eh­ti­va edən gips­lər Neo­gen yaş­lı­dır ve 1 mil­yard ton eh­ti­ya­ta ma­lik­dir. Tür­ki­yə­də gips və an­hid­rit ya­taq­la­rı ilə il­gi­li ilk geo­lo­ji ça­lış­ma­lar 1950-1960-cı il­lər ara­sın­da apa­rıl­mış­dır. Mə­dən Təd­qiq Ara­ma Ge­nəl Mü­dir­li­yi tə­rə­fin­dən 1970-ci il­lər­də azot və se­ment fab­ri­ka­la­rı üçün gip­sə ax­ta­rış iş­lə­ri apa­rıl­mış­dır. Son il­lər­də in­şa­at sek­to­ru­nu al­çı məh­sul­la­rı ilə tə­min et­mək üçün plan­laş­dı­rı­lan ya­tı­rım­lar çər­çi­və­sin­də qiy­mət­lən­dir­mə iş­lə­ri ye­ri­nə ye­ti­ri­lir.
Al­çı­ta­şı sek­to­ru­nun coğ­ra­fi ça­lış­ma sa­hə­lə­ri­nə ba­xıl­dıq­da al­çı­ta­şı ya­taq­la­rı­nın ümu­mi­lik­də İç (mər­kə­zi) Ana­do­lu­da, Gü­ney (Cə­nub) və Gü­ney-Do­ğu (Cə­nub-Şərq) Ana­do­lu­da ge­niş ya­yıl­dı­ğı mü­əy­yən­ləş­di­ril­miş­dir. Tür­ki­yə­nin Ba­tı (Qərb) his­sə­si­nin al­çı­ta­şı ilə ka­sıb ol­du­ğu bəl­li­dir.
Baş­lı­ca eh­ti­yat­lar Bey­pa­za­rı höv­zə­sin­də, Ba­la-Tuz­gö­lü höv­zə­sin­də, Çan­kı­rı Ço­rum- Yoz­qat höv­zə­sin­də, Ka­ra­bük-Pür­çü­kö­rən höv­zə­sin­də, Si­vas höv­zə­sin­də, Cə­nub-şər­qi Ana­do­lu höv­zə­sin­də, Kars-Ka­ğız­man-Tuz­lu­ca mən­tə­qə­sin­də, Ər­zu­rum çev­rə­sin­də, De­niz­li çev­rə­sin­də, Ba­lı­ke­sir-Su­sur­luq sa­hə­sin­də və Kü­tah­ya-Ge­diz sa­hə­sin­də top­lan­mış­dır.
Şi­mal-Şər­qi Ana­do­lu­da Pa­sof, Nor­man və Aş­ka­le­də yer sət­hi­nə çı­xan Oli­qo­mio­sen yaş­lı gips ya­taq­la­rı mə­lum­dur. Ümu­miy­yət­lə, kir­li bə­yaz, sa­rım­tıl-bə­yaz rəng­lər­də, 12,0 m qa­lın­lı­ğın­da (Aş­ka­le­də 8,0-12,0 m), mər­cək­səl (lin­za­va­ri) və ya uzun mə­sa­fə­də tə­bə­qə­li for­ma­da, se­le­nit­li al­çı­taş­la­rı (Aş­ka­lə­də yer-yer mas­siv və də­nə­li) əhəng­da­şı, qum­da­şı və ça­qıl daş­la­rı­nın ara­sın­da rast gə­li­nir. Al­çı­ta­şı­nın mak­si­mal qa­lın­lı­ğı 150 m-ə çat­maq­da­dır.
Si­vas höv­zə­sin­dən Qərb­də Bün­ya­nın Qər­bin­dən baş­la­ya­raq Ece­miş fa­yı­na qə­dər uza­nan, Şərq­də Mun­zur dağ­la­rı­nın­Şi­mal-Şər­qi­nə qə­dər da­vam edə­rək 400 km uzun­lu­ğun­da, 50-100 km enin­də bir sa­hə­ni əha­tə edir. Al­çı­taş­la­rı təx­mi­nən 150,0 m qa­lın­lı­ğın­da bir zo­na­da mer­gel və gil­daş­la­rı­nın (ar­gil­lit)ara­sın­da rast gə­li­nir. Al­çı­ta­şı Üst Eosen-Mio­sen yaş­lı olub, rəng­lə­ri bə­yaz, kir­li bə­yaz, sa­rım­tıl-bə­yaz və boz rəng­lər­də rast gə­li­nir. Ümu­miy­yət­lə, Si­va­sın cə­nu­bun­da mas­siv və də­nə­li şə­kil­də rast gə­li­nən gips­lər­lə sin­ge­ne­tik ola­raq əmə­lə gəl­miş se­les­tin  (SrSO4)ya­taq­la­rı da möv­cud­dur.
Ulu­kış­la-Ereg­li höv­zə­si geo­lo­ji ba­xım­dan Si­vas höv­zə­si­nin Ece­miş fa­yı ilə atıl­mış Cə­nub-Qərb bö­lü­mü ola­raq qə­bul edi­lə bi­lər. Üst Eosen-Mio­sen yaş­lı bə­yaz və açıq-boz rəng­li al­çı­ta­şı­nın an­hid­rit­lə bir­lik­də qa­lın­lı­ğı 60,0-70,0 m-ə ça­tır. Al­çı­taş­la­rı mas­siv­dir. Ulu­kış­la­nın Cə­nub-Şər­qin­də al­çı­ta­şı tə­bə­qə­lə­ri gil­daş­la­rı ilə növ­bə­lə­şir. Ya­taq­da iş­lə­di­lə bi­lən se­les­ti­nin var­lı­ğı özü­nü doğ­rult­ma­mış­dır.
Ba­la-Tuz gö­lü höv­zə­si, Ulu­kış­la-Ereg­li höv­zə­si ilə bir­lik­də Tür­ki­yə­nin ən key­fiy­yət­li və iş­lə­dil­mə­si ən sə­mə­rə­li olan al­çı­ta­şı sa­hə­lə­rin­dən­dir. Üst Eosen-Mio­sen yaş­lı,əsa­sən, bə­yaz, na­dir hal­lar­da boz rəng­li al­çı­taş­la­rı­nın qa­lın­lı­ğı 5,0-25,0 m ara­sın­da də­yi­şir. Al­çı­taş­la­rı­nın al­tın­da qa­lın­lı­ğı 60,0 m-ə ça­tan an­hid­rit aş­kar edil­miş­dir. Xlo­rid və ge­niş­lə­nən gil miq­da­rı yox de­yə­cək qə­dər dü­şük­dür. Al­çı­ta­şı-an­hid­ri­tin al­tın­da iş­lə­di­lə bi­lən xü­su­siy­yə­tə ma­lik si­mek­tit qru­pu gil­lər yer al­maq­da­dır.
Çan­kı­rı-Ço­rum höv­zə­sin­də iki ay­rı-ay­rı stra­tiq­ra­fik zo­na­da yer­lə­şən və bir-bi­rin­dən struk­tur fərq­li­lik­lə­ri ilə ay­rı­lan al­çı­ta­şı aş­kar edil­miş­dir. Alt bö­lüm­də Üst Eosen-Oli­qo­sen yaş­lı 2,0-6,0 m qa­lın­lıq­lı tə­bə­qə və ya mər­cək­lər şək­lin­də qum­da­şı, gil­da­şı, silt­da­şı və ça­qıl­da­şı ara­qat­lı al­çı­taş­la­rı mai­li izok­li­nal qı­rı­şıq­lı­ğa mə­ruz qal­mış­dır. Qı­rı­şıq­lı­ğın şar­ni­rin­də qa­lın­lıq art­maq­da­dır. Qı­rı­şıq­lı­ğın qa­nad­la­rın­da rel­ye­fə nə­zə­rən gö­zal­da­dı­cı qa­lın­lıq­lar iz­lə­nil­mək­də­dir.
Kı­rık­ka­la-Yoz­gat höv­zə­si Çan­kı­rı-Ço­rum höv­zə­si ilə Ba­la-Tuz gö­lü höv­zə­si ara­sın­da yer­ləş­mək­lə bu­ra­da­kı al­çı­taş­la­rı­nın hər iki höv­zə­də olan al­çı­taş­la­rı­na bən­zər­li­kə­ri var­dır. 20,0-30,0 m qa­lın­lı­ğın­da açıq-boz, bə­yaz və çəh­ra­yı rəng­li Üst Eosen-Oli­qo­sen yaş­lı al­çı­daş­la­rı ilə ara tə­bə­qə­lə­ri 5,0-15,0 m qa­lın­lı­ğa ça­tan bə­yaz-boz rəng­li mer­gel, əhəng­da­şı və qum­da­şı olan Mio­sen yaş­lı al­çı­taş­la­rı böl­gə­də ge­niş ya­yıl­mış­dır.
Düz­cə-Kay­naş­lı höv­zə­sin­də aş­kar olu­nan al­çı­taş­la­rı əra­zi­nin cə­nub his­sə­sin­də yer sət­hin­də iz­lə­ni­lir. Üst Eosen-Oli­qo­sen yaş­lı, bə­yaz rəng­li al­çı­taş­la­rı qa­lın­lı­ğı təx­mi­nən 20,0 m-ə ça­tan an­hid­ri­tin üzə­rin­də rast gə­li­nir. Al­çı­taş­la­rı­nın qa­lın­lı­ğı 10,0-12,0 m-dir.
Bo­lu-Göy­nük höv­zə­sin­də iz­lə­ni­lən al­çı­taş­la­rı Pa­leo­sen yaş­lı qum­da­şı, qum­lu əhəng­da­şı ara­sın­da 1,5-2,0 m qa­lın­lı­ğın­da, boz, bə­yaz rəng­li də­nə­li və lin­za­va­ri qu­ru­lu­şa ma­lik bir tə­bə­qə şək­lin­də rast gə­li­nir. İş­lə­dil­mə­si yal­nız ye­ral­tı üsul­la müm­kün­dür.
Bey­pa­za­rı-Ça­yır­han höv­zə­sin­də ara­la­rın­da mer­gel və əhəng­da­şı qat­la­rı olan Mio­sen yaş­lı al­çı­taş­la­rı­nın qa­lın­lı­ğı 8,0-21,0 m ara­sın­da də­yi­şir. Rən­gi bə­yaz, kir­li bə­yaz­dır. Əsa­sən üfi­qi tə­bə­qə­li­dir. Də­nə­li se­le­nit­li qu­ru­lu­şa ma­lik­dir. Al­çı­ta­şı­nın al­tın­da 1,0-2,0 m qa­lın­lıq­lı si­mek­tit qa­tı üs­tün­də yay­ğın şə­kil­də Go­lo­bo­rit çev­rə­lən­mə­si iz­lə­ni­lir.
Po­lat­lı-Siv­ri­hi­sar höv­zə­sin­də 3,0-20,0 m qa­lın­lı­ğa ma­lik al­çı­taş­la­rı kir­li-ağ rəng­də olub, özəl­lik­lə də­nə­li se­le­nit rast gə­li­nir. Al­çı­ta­şı tə­bə­qə­lə­ri gil­da­şı, əhəng­da­şı, do­lo­mit və mer­gel­lə növ­bə­lə­şir. Tə­bə­qə­lər üfi­qi olub, ya­tım 7-80-ni keş­mir. Sin­ge­ne­tik ola­raq do­lo­mit, maq­ne­zit, at­ta­pul­qit, se­pi­yo­lit, si­mek­tit, il­lit sax­la­yır. Ge­niş­lə­nən gil miq­da­rı 0,9-2,6 % ara­sın­da də­yi­şir.
De­niz­li-Kap­lık (Kı­zıl­yar) mən­tə­qə­sin­də ha­zır­da is­tis­mar olu­nan ya­taq­lar­da al­çı­ta­şı­nın qa­lın­lı­ğı 40,0 m-ə ça­tır. Kir­li bə­yaz və boz rəng­də­dir. Gips və an­hid­rit qa­rı­şıq şə­kil­də rast gə­li­nir. Əmə­lə­gəl­mə­si və ya­şı hə­lə­lik də­qiq­ləş­di­ril­mə­miş­dir.
Ay­dın Boz­do­ğan­da önəm­li bir his­sə­si iş­lə­dil­miş al­çı­ta­şı­nın ümu­mi qa­lın­lı­ğı 8,0-10,0 m olub, ay­rı-ay­rı lay­la­rın qa­lın­lı­ğı 0,5-3,0 m ara­sın­da­dır və qum­da­şı və gil­daş­la­rı ilə növ­bə­lə­şir.
Mer­sin-Ada­na-İs­ken­de­run höv­zə­sin­də önəm­li bir qis­mi iş­lə­dil­miş 6 al­çı­ta­şı sa­hə­si var­dır. Qa­lın­lı­ğı 10,0-30,0 m ara­sın­da də­yi­şir. Bə­yaz, açıq-boz rəng­li al­çı­ta­şı­nın üst və alt bö­lüm­lə­ri iri se­le­nit kris­tal­la­rı ilə zən­gin olub, or­ta his­sə­si də­nə­li və mas­siv­dir.Ge­niş­lə­nən gil miq­da­rı 0,3-0,7 % ara­sın­da də­yi­şir.
Al­çı is­teh­sa­lı.Al­çı, kim­yə­vi for­mu­lu Ca­SO4.2H2O olan al­çı­ta­şı­nın (gip­sin) uy­ğun is­ti­lik­də (140-200°C, or­ta 163°C) isi­di­lə­rək, at­mos­fer təz­yi­qi al­tın­da qis­mən su­suz­laş­dır­ma əmə­liy­ya­tı­na uğ­ra­dıl­ma­sı, üyü­dül­mə­si və ələn­mə­si ilə əl­də edi­lir.
1400C-2000C
Bu şə­kil­də əl­də edi­lən gip­sə β-ya­rım­hid­rat və ya β gips adı ve­ri­lir. β gips po­ro­şok şə­kil­li bü­zü­cü ma­te­ri­al olub, tə­bii 2 mo­le­kul­lu gip­sin ter­mi­ki yol­la iş­lən­mə­si nə­ti­cə­sin­də alı­nır və ba­zar­da ge­niş su­rət­də is­ti­fa­də edi­lir. Yan­dır­ma yük­sək bu­xar təz­yi­qi al­tın­da otok­lav­lar­da hə­ya­ta ke­çi­ril­dik­də α-ya­rım­hid­rat adı ve­ri­lən da­ha yax­şı key­fiy­yət­də olan gips əl­də edi­lir.
İs­teh­sal olu­nan al­çı­ta­şı­nın is­ti­fa­də sa­hə­lə­ri:
-xam gips güb­rə, ağ bo­ya, emal və qla­zur is­teh­sa­lın­da və dol­ğu mad­də­si ola­raq sel­lü­loz-ka­ğız və pam­bıq­lı teks­til mad­də­lə­ri­nə qa­tıl­maq­la is­ti­fa­də edi­lir;
-xam gips se­men­tin tut­ma müd­də­ti­nin tən­zim­lən­mə­si məq­sə­di­lə se­ment sə­na­ye­sin­də ak­tiv əla­və ki­mi is­ti­fa­də edi­lir;
- ni­ke­lin əri­dil­mə­si­ni asan­laş­dı­rır;
-pi­və sə­na­ye­sin­də ma­ya­lan­ma üçün is­ti­fa­də edi­lir;
-al­çı tibb­də cər­ra­hi­yə­də və diş­çi­lik­də is­ti­fa­də edi­lir;
-al­çı far­for və ki­rə­mit is­teh­sa­lın­da qə­lib mər­hə­lə­sin­də is­ti­fa­də olu­nur;
-kim­ya sə­na­ye­sin­də am­mo­ni­um sul­fat, kü­kürd, kü­kürd ok­si­di və sul­fat tur­şu­su əl­də et­mək üçün is­ti­fa­də olu­nur;
-al­çı­dan ha­zır­lan­mış mə­mu­lat­lar in­şa­at üçün baş­lı­ca məh­sul­dur. Al­çı­nın in­şa­at­da is­ti­fa­də ye­ri çox çe­şid­li­dir. Son il­lər­də is­ti və so­yuq izol­ya­si­ya mad­də­lə­ri, səs izol­ya­si­ya­sı və rü­tu­bə­ti ni­zam­la­yan bir tən­zim­lə­yi­ci ola­raq ge­niş is­ti­fa­də edi­lir.
Hal-ha­zır­da Tür­ki­yə Res­pub­li­ka­sın­da 20 al­çı fab­ri­ki fəa­liy­yət gös­tə­rir. On­la­rın gün­də­lik məh­sul­dar­lı­ğı 8050 ton təş­kil edir. An­ka­ra­ya bağ­lı Ba­la bə­lə­diy­yə­si ən key­fiy­yət­li al­çı­ta­şı ba­xı­mın­dan ən zən­gin böl­gə sta­tu­su­na ma­lik­dir. Böl­gə­də­ki mə­dən eh­ti­yat­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti ay­rı-ay­rı şir­kət­lər tə­rə­fin­dən li­sen­zi­ya­laş­dı­rıl­mış­dır. Mə­dən­lər­dən çı­xa­rı­lan al­çı­ta­şı al­çı, se­ment və güb­rə fab­rik­lə­ri­nə gön­də­ri­lir. Mə­dən­çi­lik Özəl İx­ti­sas Ko­mis­si­ya­sı­nın 8-ci be­şil­lik İn­ki­şaf Pla­nın­da qeyd edil­miş­dir ki, son il­lər­də Tür­ki­yə­də qu­ru­lan 15 al­çı fab­ri­kin­dən 8-i Ba­la bə­lə­diy­yə­si əra­zi­sin­də in­şa edil­miş­dir.
“ABS Al­çı ve Blok Sa­na­yi A.Ş.” ilk al­çı fab­ri­ki­ni1979-cu il­də Bi­le­cik­də qur­ma­ğa baş­la­mış və 1982-ci il­də 67000 ton məh­sul is­teh­sa­lı ilə fəa­liy­yə­tə baş­la­mış­dır. Şir­kət 1982-ci il­dən 2008-ci ilə­dək Tür­ki­yə­nin çe­şid­li yer­lə­rin­də 8 ədəd “Toz al­çı” və “Al­çı pla­ka” (al­çı­pan) fab­ri­ki ti­kib is­ti­fa­də­yə ver­miş­dir. 2008-ci il­də şir­kə­tin məh­sul is­teh­sa­lı 1885000 ton təş­kil et­miş­dir. Tək­cə şir­kə­tin Göl­ba­şı bə­lə­diy­yə­si əra­zi­sin­də in­şa et­di­yi fab­rik­də 700000ton məh­sul is­teh­sal edil­miş­dir. İs­teh­sal olun­muş məh­su­lun 65%-i da­xi­li ba­zar­da, 35%-i isə xa­ri­ci ba­zar­da sa­tıl­mış­dır. Bun­dan əla­və şir­kət “Si­as Si­vas Al­çı Sa­na­yi ve Ti­ca­ret A.Ş.”-nin Si­vas Toz Al­şı fab­ri­ki­nə də or­taq­dır.
“An­ka­ra Al­çı Ma­den Kim­ya İn­şa­at Nak­li­ye San. ve Tic. A.Ş.”-nin 1979-cu il­də Kon­ya yo­lu­nun 29-cu km-də in­şa et­di­yi fab­rik­kar­ton­pi­yer al­çıi­lə is­teh­sa­la­baş­la­mış­dır. 2000-ci il­dən baş­la­ya­raq fab­rik­də sa­ten per­dah, per­lit­li sı­va və ma­ki­na sı­va al­çı­la­rı­da is­teh­sa­lo­lu­nur.
“Ay­taş” şir­kə­ti 2007-ci il­də al­çı is­teh­sa­lı ilə əla­qə­dar Ba­la­bə­lə­diy­yə­si əra­zi­sun­də in­şa et­di­yi fab­rik­də­iş­lə­ri sək­kiz ay ər­zin­də ta­mam­la­mış və qı­sa müd­dət ər­zin­də ba­zar­da öz ye­ri­ni tut­muş­dur. Şir­kə­tin “Ay­gips və Ay­pan Al­çı Fab­ri­ki”ndə­yed­di al­çı əsas­lı və üç fərq­li al­çı löv­hə­çe­şi­di ilə məh­sul­lar is­teh­sal olu­nur. Şir­kə­tin is­teh­sal et­di­yi məh­sul­lar Bol­qa­rıs­tan, Ru­si­ya, Yu­na­nıs­tan, Ru­mı­ni­ya, Türk­mə­nis­tan və di­gər bir çox öl­kə­lə­rə gön­də­ri­lir.
“Fer­nas Al­çı Sa­na­yi ve Ti­ca­ret A.Ş”. 2002-ci il­də ilk fab­ri­ki­ni Bat­man böl­gə­sin­də qur­muş­dur. Ha­zır­da Bat­man ve An­ka­ra­nın Göl­ba­şı böl­gə­lə­rin­də şir­kə­tin iki al­çı fab­ri­ki fəa­liy­yət gös­tə­rir. 2004-cü il­də al­çı is­teh­sa­lı­na baş­la­yan Bat­man fab­ri­ki­nin məh­sul­dar­lı­ğı il­də 180000 ton, 2007-ci il­də is­teh­sa­la baş­la­yan An­ka­ra al­çı fab­ri­ki­nin məh­sul­dar­lı­ğı isə 300000 ton təş­kil edir.
Bun­dan əla­və Ba­la bə­lə­diy­yə­si əra­zi­sin­də Fran­sa­nın ”LA­FAR­GE” və “Rİ­GİPS” şir­kət­lə­ri­nin, Kon­ya yo­lun­da isə Al­ma­ni­ya­nın “KNA­UF” şir­kə­ti­nin fab­rik­lə­ri­ də fəa­liy­yət gös­tə­rir.
Sek­to­ru­n is­teh­sal et­di­yi ana mal­lar:
Al­çı sek­to­ru­nun is­teh­sal et­di­yi ana mal­lar ba­zar­da GTIP (901162) nöm­rə­si ilə ta­nı­nır. Dün­ya is­teh­sa­lı­na pa­ra­lel ola­raq Tür­ki­yə­də is­teh­sal olu­nan bir çox al­çı məh­su­lu ba­zar­da ye­ri­ni al­mış­dır. Ha­zır­da al­çı is­teh­sa­lı ilə məş­ğul olan şir­kət­lə­rin ək­sə­riy­yə­tin­də TS-EN-İSO 9001 bey­nəl­xalq key­fiy­yət stan­dar­tı­na uy­ğun məh­sul­lar is­teh­sal olu­nur.
Se­ment, qaz be­ton, kər­pic, tax­ta, ki­rə­mit, far­for və di­gər bir çox sek­tor­lar al­çı sek­to­ru ilə əla­qə­li fəa­liy­yət gös­tə­rir. Tür­ki­yə­də­ki per­lit is­teh­sa­lı­nın təx­mi­nən 80%-i al­çı is­teh­sa­lın­da is­ti­fa­də olu­nur. Bun­lar­dan əla­və al­çı sek­to­run­da kal­sit(əhəng­da­şı) və ver­mi­ku­lit­dən də ge­niş is­ti­fa­də olu­nur.
Tür­ki­yə Res­pub­li­ka­sın­da al­çı is­teh­sa­lın­da yer­li tex­no­lo­gi­ya­la­ra əsas­la­nan iki tex­no­lo­gi­ya­dan: dö­nən və şa­qu­li so­ba­lar­dan və is­teh­sal xət­lə­rin­dən is­ti­fa­də olu­nur. İn­şa olu­nan fab­rik­lə­rin məh­sul­dar­lı­ğın­dan ası­lı ola­raq Tür­ki­yə­də müx­tə­lif öl­çü­də so­ba­lar və is­teh­sal xət­lə­ri is­teh­sal edi­lir. Hal-ha­zır­da türk tex­no­lo­gi­ya­sı­na uy­ğun ha­zır­lan­mış fab­rik­lər dün­ya­nın bir çox öl­kə­lə­rin­də in­şa edi­lir.
Son il­lə­rə qə­dər Tür­ki­yə­də kar­ton al­çı pla­ka­la­rın is­teh­sa­lın­da xa­ri­ci tex­no­lo­gi­ya­dan is­ti­fa­də edi­lir­di. Ha­zır­da Tür­ki­yə­də yer­li tex­no­lo­gi­ya­ya əsas­la­nan al­çı pla­ka fab­rik­lə­ri in­şa edi­lir. Al­çı löv­hə is­teh­sa­lın­da is­ti­fa­də olu­nan kar­ton­lar və bə­zi kim­yə­vi məh­sul­lar xa­ric­dən id­xal olu­nur. İl­lik 25000000 dol­lar­lıq kim­yə­vi mad­də­lə­rin id­xal olun­du­ğu təx­min edi­lir.
2010-cü il­də Tür­ki­yə­də təx­mi­nən 30000000 ədəd al­çı pla­ka­lar (al­çı­pan) is­teh­sal edil­miş­dir. Təx­mi­nən 50000000 m2 (20000 ton) kar­ton is­ti­fa­də edil­miş­dir ki, bu­nun da ha­mı­sı xa­ric­dən alın­mış­dır. Al­çı pla­ka kar­to­nu sek­to­run ən mü­hüm prob­lem­lə­rin­dən bi­ri olub, ka­ğız sə­na­ye­sin­dən ma­raq gözləməkdədir.
Tür­ki­yə­də is­teh­sal olu­nan al­çı məh­sul­la­rı­nın top­lam miq­da­rı il­dən-ilə ar­tır: 2001-ci il­də məh­sul is­teh­sa­lı 1300000 ton təş­kil et­di­yi hal­da, 2005-ci il­də 2400000 ton,2012-ci il­də 3150000 ton, 2013- cü il­də 3400000 ton­təş­kil et­miş­dir.
İs­teh­sal olu­nan al­çı məh­sul­la­rı 42 öl­kə­yə ix­rac olu­nur. Bu­nun 92%-i Ru­si­ya, Kipr, Azər­bay­can, Mi­sir, Uk­ray­na, Qa­za­xıs­tan, İran, Türk­mə­nis­tan, Qır­ğızs­tan və Li­va­na gön­də­ri­lir. Di­gər öl­kə­lər­lə olan ix­ra­cat önəm­li yer tut­mur.
İs­teh­sal olu­nan məh­su­lun bö­yük miq­da­rı öl­kə da­xi­lin­də is­ti­fa­də olu­nur. Məh­su­lun is­teh­sa­lı in­şa­at sek­to­ru­nun in­ki­şa­fı ilə sıx bağ­lı­dır. Son il­lər­də in­şa­at sek­to­run­da­kı can­lan­ma ilə əla­qə­dar al­çı is­teh­sa­lı sek­to­ru da sü­rət­lə in­ki­şaf edir. Bu da il­dən-ilə məh­sul is­teh­sa­lı­nın ar­tı­rıl­ma­sı­na və məh­sul çe­şid­lə­ri­nin ge­niş­lən­mə­si­nə sə­bəb olur.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN