Kiçik Qaf­qa­zın ba­rıt qur­şa­ğı­nın qı­zıl­lı­lı­ğı haq­qın­da

Fəxrəddin Ab­dul­la­yev, Tamara Cə­fə­ro­va,
Nü­və-Geo­fi­zi­ki Təd­qi­qat­lar Mər­kə­zinin əməkdaşları

Azər­bay­can­da ba­rit ya­taq­la­rı­nın öy­rə­nil­mə­si­nə XX əs­rin 30-cu il­lə­rin­dən baş­la­nıl­mış­dır və o döv­rün tə­lə­ba­tı­na uy­ğun ola­raq aş­kar­lan­mış ya­taq­lar­da, an­caq ba­rit fi­li­zi öy­rə­nil­miş­dir. Son za­man­lar apa­rı­lan təd­qi­qat­lar isə gös­tə­rir ki, mə­lum ba­rit ya­taq­la­rın­da ba­rit­dən baş­qa qı­zıl fi­li­zi də in­ti­şar tap­mış­dır.
Ba­rit ya­taq­la­rı­nın geo­lo­ji-tek­to­nik və­ziy­yə­ti on­la­rın Som­xit-Ağ­dam struk­tur zo­na­sı­na uy­ğun­laş­ma­sı ilə xa­rak­te­ri­zə olu­nur. Bu struk­tur zo­na isə öz növ­bə­sin­də mü­rək­kəb qı­rı­şıq­lıq­la, çox mər­hə­lə­li maq­ma­tizm və en­do­gen mən­şə­li fi­liz­ləş­mə ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Mə­lum­dur ki, Som­xit-Ağ­dam struk­tur zo­na­sı üçün en­do­gen fi­liz­ləş­mə üçün zo­nal­lıq xa­rak­te­rik­dir, bu­ra­da mə­kan və mən­şə eti­ba­rı ilə Ba­yos yaş­lı sub­vul­kan­lar­la əla­qə­li olan müx­tə­lif fi­liz for­ma­si­ya­la­rı ge­niş ya­yıl­mış­dır.
Ba­rit ya­taq­la­rı hid­ro­ter­mal komp­leks­lər­lə əla­qə­dar ol­maq­la şi­mal-şərq is­ti­qa­mə­tin­də Tər-tər­çay­dan baş­la­ya­raq Qa­zax ra­yo­nu­na qə­dər olan əra­zi­də qur­şaq əmə­lə gə­ti­rir (şə­kil 1 ). Bu qur­şaq­da yer­lə­şən ba­rit ya­taq­la­rı­nın geo­lo­ji qu­ru­lu­şun­da əsa­sən Or­ta və Üst Yu­ra­nın ekst­ru­ziv, bo­ğaz sub­vul­ka­nik sü­xur­la­rı iş­ti­rak edir.
Bun­la­rın­da ara­sın­da ən çox ya­yı­lan sü­xur­lar Üst Ba­yos və Bat çö­kün­tü­lə­ri­dir ki, bun­lar da əsa­sən kvars-pla­gio­por­fir­lər­dən iba­rət­dir.

Şə­kil 1. Ki­çik Qaf­qaz­da ba­rit qur­şa­ğı­nın yer­ləş­mə sxe­mi.
Struk­tur-for­ma­si­ya zo­na­la­rı: 1- Som­xit-Qa­ra­bağ; 2- Göy­çə-Hə­kə­ri; 3- Mis­xa­na-Zən­gə­zur; 4- Araz; 5- Ki­çik Qaf­qa­zın ba­rit qur­şa­ğı.
(Şə­kil V.M. Ba­ba­za­də, A.A. Məq­ri­bi, P.S. Qav­ril­yuk və b. “Azər­bay­ca­nın ba­rit qur­şa­ğı” ki­ta­bın­dan gö­tü­rül­müş­dür).
Ba­rit ya­taq­la­rı­nın əmə­lə gə­tir­di­yi qur­şaq­da Şəm­kir qru­pu ba­rit ya­taq­la­rı (Buz­xa­na, İr­maş­lı, Qa­ra­bu­laq), Nuz­gər ba­rit ya­ta­ğı, Ök­süz­lü qru­pu ba­rit tə­za­hür­lə­ri, Da­na­ye­ri ba­rit-po­li­me­tal, Ba­yan, Pə­yə­də­rə ba­rit, Quş­çu ba­rit tə­za­hü­rü, Çov­dar, Çay­kənd, Baş­qış­laq və s. ki­mi çox­say­lı ba­rit ya­taq və tə­za­hür­lə­ri yer­lə­şir (1).
Ba­rit qur­şa­ğın­da yer­lə­şən Çov­dar ya­ta­ğı­nın qı­zıl­lı­lı­ğı mə­lum­dur.Aşa­ğı­da isə Çay­kənd və Baş­qış­laq ba­rit ya­taq­la­rı­nın qı­zıl­lı­lı­ğı haq­qın­da qı­sa mə­lu­mat ve­ri­lir.
Çay­kənd ba­rit ya­ta­ğı Göy­göl ra­yo­nu­nun Çay­kənd kən­di­nin cə­nub-qərb ya­xın­lı­ğın­da Kü­rək­ça­yın sağ sa­hi­lin­də yer­lə­şir. Ya­taq­da şi­mal-qərb is­ti­qa­mə­tin­də uza­nan on­lar­la ba­rit da­ma­rı mə­lum­dur.On­la­rın qa­lın­lı­ğı 0,5-1,0m, ya­tım bu­ca­ğı isə 700 dir.
Ba­rit da­mar­la­rı­nın en­do və ek­zo tə­mas­la­rın­da apa­rıl­mış nü­və-geo­fi­zi­ki təd­qi­qat­lar, za­ma­nı “Del­ta-X” Pre­mi­um ana­li­za­to­ru va­si­tə­si ilə ye­ri­nə ye­ti­ril­miş ölç­mə­lər nə­ti­cə­sin­də bu­ra­da qı­zı­lın miq­da­rı­nın 67-112 ppm ara­sın­da ol­du­ğu mü­əy­yən edil­miş­dir. Sı­naq­lar la­bo­ra­to­ri­ya şə­rai­tin­də əyar üsul­la təd­qiq edil­miş və nə­ti­cə­də qı­zı­lın tutumu 0,04-1,16 q/ton təs­diq edil­miş­dir. Bu da Çay­kənd ba­rit ya­ta­ğın­da qı­zı­lın ol­ma­sı haq­qın­da ilk mə­lu­mat­dır.
Baş­qış­laq (ba­rit-po­li­me­tal) ya­ta­ğı Go­ran­boy ra­yo­nu əra­zi­sin­də Ba­la­kü­rək­ça­yın sol sa­hi­lin­də, Buz­luq kən­di­nin şər­qin­də yer­lə­şir. Bu ya­taq Som­xit-Ağ­dam struk­tur for­ma­si­ya zo­na­sı­nın dörd struk­tur va­hi­di­nin cəm­ləş­di­yi ye­rə tə­sa­düf edir. Ya­ta­ğın əha­tə et­di­yi əra­zi cə­nub­dan Mu­rov­dağ an­tik­li­no­riu­mu­nun şi­mal-şərq qa­na­dı ilə, şi­mal və şi­mal-şərq­də isə onun qu­ru­lu­şun­da Ağ­ca­kənd sink­li­no­riu­mu­nun Göy­göl qal­xı­mı­na keç­di­yi əra­zi ilə hü­dud­la­nır. Mu­rov­dağ an­tik­li­no­riu­mu­nun şi­mal-şərq qa­na­dı ilə Göy­göl qal­xı­mı ara­sın­da Kə­pəz sink­li­na­lı ay­rı­lır. Baş­qış­laq ya­ta­ğı isə ra­yo­nun mər­kə­zi his­sə­si­ni tu­tan Göy­göl qal­xı­mı­nın cə­nub-şərq ba­tı­mı­nın kə­nar his­sə­sin­də­dir.
Ya­ta­ğın geo­lo­ji qu­ru­lu­şun­da Or­ta və Üst Yu­ra­nın komp­leks sü­xur­la­rı və ey­ni za­man­da Yu­ra və Üst Tə­ba­şi­rin ekst­ru­ziv, bo­ğaz və sub­vul­ka­nik sü­xur­la­rı iş­ti­rak edir(2). Or­ta Yu­ra­nın kə­si­li­şin­də Üst Ba­yo­sun rio­lit­lə­ri, on­la­rın tuf­la­rı və bun­la­rın üs­tün­də ya­yıl­mış Bat mər­tə­bə­si­nin növ­bə­ləş­miş pi­rok­las­tik la­va çö­kün­tü­lə­ri ya­yıl­mış­dır. Ya­taq əra­zi­sin­də pi­rok­las­tik la­va çö­kün­tü­lə­ri­nin bir sı­ra ho­ri­zont­la­rı mü­şa­hi­də olu­nur ki, bun­lar da dia­baz ör­tük­lə­rin­dən, pla­gi­ok­laz­lı an­de­zit­lər­dən on­la­rın tuf­la­rın­dan, tufb­rek­çi­ya­la­rın­dan və tuf­konq­lo­me­rat­la­rın­dan iba­rət­dir. Özün­də ba­rit, sul­fid və qı­zıl mi­ne­ral­la­rı cəm­ləş­di­rən sü­xur­lar şto­ka­bən­zər for­ma­lı kvars-dio­rit tər­kib­li day­ka­lar­dan iba­rət­dir (şə­kil 2).
Day­ka­la­rın yan sü­xur­lar­la tə­mas his­sə­lə­rin­də kvars­laş­ma, sul­fid­ləş­mə (pi­rit­ləş­mə, xal­ko­pi­rit­ləş­mə, on­la­rın tö­rə­mə­lə­ri və s.) mü­şa­hi­də olu­nur.
Əra­zi­də­ki ekst­ru­ziv sü­xur­lar rio­lit­lə­rin la­va ör­tük­lə­rin­dən iba­rət­dir.
Ya­taq əra­zi­sin­də­ki bo­ğaz fa­si­ya sü­xur­la­rı dia­baz­lar­dan iba­rət ol­maq­la onun mər­kə­zi his­sə­sin­də ya­yıl­mış­dır.
Sub­vul­ka­nik əmə­lə­gəl­mə­lər şto­ka­bən­zər for­ma­lı kvars-dio­rit tər­kib­li day­ka­lar­dan iba­rət­dir və bu day­ka­la­rın yan sü­xur­lar­la tə­mas his­sə­lə­rin­də kvars­laş­ma, sul­fid­ləş­mə (pi­rit­ləş­mə, xal­ko­pi­rit­ləş­mə, on­la­rın tö­rə­mə­lə­ri və s.) mü­şa­hi­də olu­nur.

Şə­kil 2. Baş­qış­laq ba­rit-po­li­me­tal
ya­ta­ğı­nın ba­rit-po­li­me­tal və
qı­zıl sax­la­yan sü­xur­la­rı

Baş­qış­laq (ba­rit-po­li­me­tal) ya­ta­ğı əra­zi­sin­də yu­xa­rı­da adı çə­ki­lən ana­li­za­tor va­si­tə­si ilə möv­cud dağ qaz­ma­la­rın­da (ma­ğa­ra­la­rın tö­kün­tü­lə­ri və ağız his­sə­lə­rin­dən) və tə­bii açı­lış­lar­da apa­rıl­mış ölç­mə­lə­rə gö­rə bu­ra­da qı­zı­lın miq­da­rı 42-112 ppm ara­sın­da də­yi­şir və or­ta miq­da­rı 80 ppm-dən çox­dur. Di­gər ele­ment­lər­dən isə 907 ppm Pb, 40873ppm Cu və 1039 ppm Zn tə­yin edil­miş­dir. Mo­lib­de­nin miq­da­rı 961 ppm ol­muş­dur.
Nü­və-geo­fi­zi­ki təd­qi­qat­la­rın nə­ti­cə­lə­ri gös­tə­rir ki, Baş­qış­laq əra­zi­sin­də ba­rit po­li­me­tal fi­li­zin­də ba­rit və po­li­me­tal­la ya­na­şı qı­zıl da ya­yıl­mış­dır.
Qeyd edil­mə­li­dir ki, nü­və-geo­fi­zi­ki üsul­la təd­qiq edil­miş sı­naq­lar son­ra­dan la­bo­ra­to­ri­ya şə­rai­tin­də əyar üsul­la qı­zıl və gü­mü­şə təd­qiq edil­miş­dir. Nə­ti­cə­də ana­liz edil­miş 10 sı­naq­dan 8-də 0,08-2,6 q/ton ara­sın­da qı­zıl aş­kar­lan­mış­dır və bu sı­naq­lar üz­rə qı­zı­lın or­ta tutumu 1,1 q/ton təş­kil et­miş­dir.
Gö­rün­dü­yü ki­mi Baş­qış­laq ba­rit-po­li­me­tal ya­ta­ğın­da ba­rit və po­li­me­tal fi­li­zi ilə ya­na­şı qı­zıl da iş­ti­rak edir.
Apa­rıl­mış araş­dır­ma­lar gös­tə­rir ki, Ki­çik Qaf­qa­zın ba­rit qur­şa­ğın­da yer­lə­şən Çov­dar ba­rit ya­ta­ğı­nın qı­zıl­lı­lı­ğı, qı­zıl­lı­lı­ğı ye­ni təd­qi­qat­lar­la aş­kar­lan­mış Baş­qış­laq və Çay­kənd ba­rit ya­taq­la­rı­nın ba­rit qur­şa­ğın­da yer­ləş­mə­si və bu ya­taq­la­rı təş­kil edən sü­xur­la­rın di­gər­lə­ri ilə ano­lo­ji ol­ma­sı qur­şaq­da yer­lə­şən İr­maş­lı, Qa­ra­bu­laq, Ök­süz­lü qru­pu ba­rit tə­za­hür­lə­ri­nin, Nuz­gər ba­rit ya­ta­ğı­nın, Da­na­ye­ri ba­rit-po­li­me­tal, Ba­yan, Pə­yə­də­rə, Quş­çu ba­rit tə­za­hür­lə­ri­nin və s. ya­taq­la­rın da qı­zıl­lı ol­ma­sı eh­ti­ma­lı ya­ra­dır.
Alı­nan nə­ti­cə­lə­rə əsa­sən ba­rit ya­taq­la­rı­nın əmə­lə gə­tir­di­yi qur­şaq bo­yun­ca yer­lə­şən ya­taq və tə­za­hür­lə­rin qı­zıl­lı­lı­ğı­nın öy­rə­nil­mə­si məq­sə­də­uy­ğun he­sab edi­lir.

Ədə­biy­yat:
1.B.M.Бабазаде,А.А.Магриби, П.С.Гаврилюк и др. Баритовый пояс Азербайджана. Баку-2003.
2. Р.Н. Абдуллаев. Мезозойский вулканизм северо-восточной части Малого Кавказа. Баку-1963.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı № / 04/ MAY- İYUN