Osmanlı şeyxülislamlarının Bakıdakı əlyazma əsərləri

Nailə Süleymanova,
İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru,dosent

Osmanlı dövlətinin şeyxülislamları Türkiyədə uzun müddət araşdırılmış və hələ də araşdırılmaqdadır. Bu araşdırmalar ayrı-ayrı kitab və məqalə halında olduğu kimi, Osmanlı dövlətinin elm və mədəniyyət tarixinə dair kitablarda yer almışdır. Biz, bu elmi mənbələrdən istifadə edərək ilk öncə bildirmək istərdik ki, şeyxülislam sözü ilk dəfə olaraq XI əsrdə ortaya çıxmışdır (1.s.170). İslam aləmində şeyxülislam bir vəzifə olmamışdan əvvəl, hüquqi məsələlərdə fətva verən elm adamlarına verilmiş bir ad olmuşdur. Şeyxülislam vəzifəsi dövlət səviyyəsində rəsmi bir təşkilatın rəhbəri olaraq isə ilk dəfə Osmanlı dövlətinin dövründə (1299-1922) ortaya çıxmış və 622 il davam etmişdir. Şeyxülislamların təyininə gəldikdə isə ömürlərinin sonuna qədər bu vəzifəyə təyin edilirdilər. Lakin, şeyxulislamlar öz arzuları ilə bu vəzifədən imtina edə bilərdilər. Osmanlı dövlətinin şeyxülislamlıq tarixində üç şeyxülislam siyasi məsələlərə qarışdıqları üçün edam olunmuşlar: Ahizadə Hüseyn Əfəndi (v.1634), Hocazadə Məsud Əfəndi (v.1656) və Feyzullah Əfəndi (v.1703) (3, s.390-392). Osmanlı dövlətində şeyxülislam vəzifəsi 1424-cü ildən başlayaraq, 1922-ci ilədək davam etmişdir. Bu dövr ərzində 131 şeyxulislam (doqquzu türk əsilli deyildir) 175 dəfə bu vəzifəyə təyin edilmişdir. 1924-cü ildə şeyxülislamlığın yerinə Diyanət İşləri Bakanlığı qurulmuşdur. İlk şeyxulislam Şəmsəddin Məhəmməd bin Həmzə əl-Fənari (1424 - 1430), son şeyxülislam isə Mədəni Mehmet Nuri Əfəndi (1920 - 1922) olmuşdur. Ən uzun müddətli şeyxülislam 29 il ərzində Əbussuud Əfəndi (1545 - 1574), ən qısa müddətli şeyxülislam isə Məmikzadə Mustafa Əfəndi də 13 saat olmuşdur.
Şeyxülislamlar dini məsələlər haqqında fətva verən məsuliyyətli elm adamları və din alimləri olmaqla yanaşı, həmçinin yazıçı, şair, xəttat, bəstəkar da olmuşlar. Bir çox şeyxülislam verdikləri fətvaları toplayaraq, həm islami elmlərə, həm də Osmanlı hüquq tarixinə dəyərli əsərlər töhfə etmişlər. Osmanlı dövlətində həmçinin təfsir çalışmalarına da xüsusi bir önəmlə diqqət edilirdi. Sarayda “Hüzur dərsləri” deyilən təfsir dərsləri keçirilirdi. Bu dərslər Ramazan ayının ilk günündən başlayaraq, padişahın hüzurunda səkkiz dərsdə sona çatmaq şərti ilə tanınmış alimlər tərəfindən aparılırdı (3, s.99). Şeyxülislamların elmi irsinin əlyazma nüsxələri Türkiyənin dörd bir yanında və islamın yaşandığı ölkələrin müxtəlif əlyazma kitabxanalarında qorunmaqdadır. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda da Osmanlı dövlətinin şeyxülislamlarının əlyazma əsərləri saxlanılır.
Molla Şəmsəddin Məhəmməd bin Həmzə əl-Fənari Osamanlı dövlətinin quruluş dönəmində yaşamış bir alim, müdərris və dövlət adamı olmuşdur. O, 1350-ci ildə anadan olmuşdur. Fənari nisbəsi haqqında mənbələrdə fərqli məlumatlar vardır. Bu nisbənin Bursanın ətrafında yerləşən Fənar kəndindən və ya atasının məşğul olduğu sənət ilə əlaqəli olduğunu bildirirlər. Atası vəfat etdikdən sonra bacısının ailəsi onu himayəyə almış və bu himayə altında əl-Fənari gənclik illərinə qədər yaşamışdır. İlk olaraq atasından təhsil alan alim sonralar İznikdə Ələddin Əli Əsvəddən, Amasiyada Cəmaləddin Aksarayidən və Qahirədə Şeyx Əkmələddin Məhəmməd həzrətlərindən dərs almışdır(4, s.313). O, Şeyx Əkmələddindən icazə aldıqdan sonra Bursaya geri dönmüş, Yıldırım Bəyazîd tərəfındən Monastır Mədrəsəsinə müdərris və 1392-ci ildə isə Bursaya qazı olaraq təyin edilmişdir. 1424-cü ildə II Murad tərəfindən Molla Fənari təkrar Bursa qazısı və Manastır Mədrəsəsinə müdərris təyin olmuşdur(4, s.313-315). O, həmçinin II Murâd tərəfindən həmin ildə müftü vəzifəsində çalışmağa başlamışdır. Məhz bu vəzifə ilə onun ilk şeyxülislam kimi fəaliyyətə başladığı mənbələrdə bildirir. 1431-ci ildə Molla Fənari həcdən geri döndükdən sonra vəfat etmişdir. O, Bursada özünün inşa etdirdiyi caminin ətrafında dəfn edilmişdir(5, s.269-270). Molla Fənari Bursada üç məscid bir mədrəsə, Qüdsdə bir mədrəsə inşa etdirmişdir.
Molla Fənârî təfsir, təsəvvüf, fiqh, kəlâm, məntiq və bəlâğət sahələrində yüzdən çox qiymətli əsər qələmə almışdır. Bunlar arasından ən məşhurları təfsirə dair “Ayn əl-a’yân”, “Əl-fəvâid əl-Fənâriyyə şərh alə İsâğucî”, “Əsâs əs-sarf fî ilmi ət-təsrîf”, “Məcəllə min əhli ət-təsəvvuf” “Şərh fiqh əl-Keydânî” və s.
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda Molla Fənarinin B-7641 şifrəsi altında qorunan ərəb dilində yazdığı “Şərh şəvadih əl-zav” adlı əsərinin bir nüsxəsi saxlanılır. Əsər dilçiliyə aid olub, Tacəddin ibn Məhəmməd ibn Əhməd İsfərayininin əl-İmam Nəsir bin Abd əs-Seyyidin (v.1213) “Kitab əl-misbah fi ən-nəhv” adlı əsərinə yazdığı şərhin haşiyəsidir. Şərhi Tacəddin İsfərayini “əl-Zav” olaraq adlandırmışdır. Molla əl-Fənarinin haşiyəsi isə mənbələrdə “Haşiyə alə əI-Zav” adlanır. Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan nüsxənin adı isə “Şərh şəvadih əl-zav”dır. Nüsxə sadə tərtibatlı olub, kitabxana və ya şəxsi nüsxə olduğu ehtimal edilir. Əlyazmanın haşiyələrində mətnə dair Azərbaycan dilində katibin qeydləri vardır. Buna görə əlyazmanın Azərbaycanda hazırlandığı aydındır.
Molla Fənarinin Əlyazmalar İnstitutunda “Əl-fəvâid
əl-Fənâriyyə şərh alə İsâğucî” adlı əsərinin 60 nüsxəsi (B-1337; B-3240; B-4315; S-1082; və s.) qorunmaqdadır. Bu əsər Əsirəddin Əbhərinin məntiqə dair “İsağoci” əsərinə yazılmış çoxsaylı şərhlərdən birirdir. Nüsxələr tərtibatına görə kitabxana və ya şəxsi nüsxələrdir. Həmçinin bu nüsxələrin çoxunun Azərbaycanda köçürüldüyü də ehtimal olunur. Bu isə katiblərin nisbələrindən və haşiyələrdəki Azərbaycan dilində yazılmış qeydlərdən aydındır. Əlyazmaların köçürülmə tarixinə baxıldıqda isə bu əsərlərin köçürülməsi XVII əsrin sonundan (1643) başlayaraq, XIX əsrin ikinci yarısına (1869) qədər davam etmişdir. Nüsxələrin çoxluğu və köçürülmə tarixləri onların Azərbaycan mədrəsələrində uzun müddət dərs vəsaiti kimi istifadə edildiyini göstərir. Molla Fənarinin bu əsərinə Qul Əhməd Fazil bin Məhəmməd əl-Ağdaşi əl-Şirvani ( 47 nüsxə) və Burhənəddin bin Kamaləddin əl-Bulğarinin (15 nüsxə) yazdıqları haşiyələrin nüsxələri də qorunmaqdadır.
Molla Fənarinin “Haşiyə alə şərh cihət əl-vəhdə” adlı digər qısa həcmli bir əsərinin əlyazma nüsxəsi (B-457) qorunmaqdadır. Bu əlyazma sadə tərtibatlı olub, kitabxana və ya şəxsi nüsxədir.
AMEM M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda Osmanlı şeyxülislamları arasında mövqeyi və şöhrəti ilə məşhur olan alimlərdən biri Əbüssuud bin Muhyəddin bin Mustafa əl-İskilibi əl-İmadi ər-Rumi əl-Hənəfinin təfsirinin əlyazma nüxsələri qorunmaqdadır. Əbüssuud Əfəndi İstanbulun Mudərris kəndində təqribən 1490-cı ildə anadan olmuşdur (doğumu haqqında fərqli tarixləri olan mənbələr vardır.). Atası dövrünün məşhur alimlərindən olmuşdur. Əbüssuud Əfəndi ilk təhsilini atasından almışdır. Sonralar isə o, ilk öncə Müəyyədzadə sonra isə Seyyidi Karamani və İbni Kamal Paşa kimi böyük ustadlardan dərs almış və illər sonra özü də bu məşhur alimlərin sırasına keçmişdir. Əbüssuud Əfəndi dini elmlərdə və xüsusilə də təfsir və fiqhdə böyük uğurlar qazanmışdır. II Sultan Bəyazid tərəfindən təqdir edilmişdir. O, Şeyxülislam İbni Kamal Paşa tərəfindən Çankırı mədrəsəsinə müdərris təyin edilmişdir. Lakin, burda işləməyə başlamadan əvvəl o, İnegöl İshaq Paşa mədrəsəsində ilk dəfə olaraq müdərris işləməyə başlamışdır. Sonralar isə Bursa və nəhayət İstanbulda mədrəsələrdə dərs vermişdir. Əbüssuud 1545-ci ildə Fənarizadə Mühyəddin Əfəndinin yerinə ömrünün sonuna qədər şeyxülisalm olmuşdur. Ən uzun müddətli şeyxülislam olmaqla yanaşı, o bütün həyatı boyunca elmi fəaliyyətdə olmuşdur. Əbüssuud Əfəndinin bir çox əsərləri vardır: “Məcmuət əl-Fətəva”, “Töhvət əl-tullab”, “”Maruzat”, “Duanamə” və s. Əbüssuud bin Muhyəd əl-İmadi 1574-cü ildə vəfat etmişdir. Onun qəbri İstanbulda Eyyub Sultan ətrafındadır(4, s.125-146; 8, s.201; 9, s.59). Onun əsərləri arasında “ İrşad əl-aql əs-səlim ilə mizayə əl-Quran əl-Azim” isimli təfsiri xüsusilə məşhurdur. O, bu təfsiri 1565-ci ildə yazmışdır. Əbüssud Əfəndi bu təfsiri Qanuni Sultan Süleymana (1494- 1566) təqdim etmişdir. Təfsirin Türkiyədə olduğu kimi, başqa ölkələrdə də əlyazma nüsxələri mövcuddur. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda bu təfsirin birinci cildinin iki nüsxəsi qorunmaqdadır. Təfsirin B-894 şifrəsi altında qorunan birinci nüsxəsi əl-Fatihə surəsindən başlayıb, əl-Maidə surəsi ilə sona çatır. Ayələr nəsx xətti ilə yazılaraq üstündən qırmızı mürəkkəblə xətt çəkilmişdir. Surələr haqqında məlumat qırmızı mürəkkəblə qeyd olunmuşdur. Sonu naqis olan əlyazmanın tərtibatından aydındır ki, nüsxə kitabxana nüsxəsi kimi hazırlanmışdır.
Təfsirin M-418 şifrəsi altında qorunan ikinci əlyazma nüsxəsinin nəfis tərtibatlı olub, sifarişlə hazırlandığı ehtimal edilir. Ayələr iri nəsx xətti ilə üzərindən qızılı mürəkkəblə xətt çəkilərək yazılmışdır. 1b səhifəsində qızılı, mavi və qırmızı rənglərlə çiçək motivləri ilə təzhiblənən sərlövhə tərtib edilmişdir. Surə adları qızılı, mavi, qırmızı və narıncı rənglərlə təzhiblənərək yazılmışdır. Abidə əl-Fatihə surəsindən başlayıb, əl-Əraf surəsi ilə sona çatır. Əlyazmanın cildi tünd qəhvəyi dəri olub, qızılı rənglə təzhiblənmişdir. Üzərinə salbəqli şəmsə, köşəbənd və zəncirək basılmışdır. Cildin iç tərəfi qara rəngə boyanmış və üzərinə qızılı rəngli şəmsə və köşəbənd basılmışdır.
Osmanlı şeyxülislamlarıın Azərbaycanda qorunan müxtəlif məzmunlu əlyazmaları Azərbaycan və Türkiyə arasında olan elmi və mədəni əlaqələrin tarixi keçmişindən xəbər verir. Belə ki, əlyazmaların arasında Azərbaycan ərazisində hazırlanan əlyazmalar olduğu kimi, Osmanlı dövlətində də hazırlanan əlyazmalar qorunmaqdadır. Həmçinin, əlyazmaların katiblərinin nisbələrindən də aydın olur ki, katiblərin bəzisi Azərbaycandan Osmanlı dövlətinə, bəziləri isə Osmanlı dövlətindən Azərbaycana köçmüşlər.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Salih Arı, Osmanlılar`da Şeyhülislamlık Müessesesi. Yüzüncü Yıl Universitesi.İlahiyat Fakultesinin Dergisi.sayı 1, cilt 1, yıl : 1,1994
2. Osman Okumuş.Osmanlı Tarihində Katledilen Şeyhülislamlar Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi,5 cilt, 1,2013
3. Demir Ziya XIII.-XVI.y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri. İstanbul,2006
4. Bursalı M.T. Osmanlı Müellifleri. 3 cilt. İstanbul, 1333/1915
5. Abdülkadir Altınüstü.Osmanlı Şüyhülislamları, Ankara, 1972
6. Süreyye M. Siccil Osmaniyyə. 3 cild.İstanbul, 1311/1893
7. Nasuhi L. B. Büyük Tıfsir Tarihi. 2 cilt. İstanbul, 1974
8. Mehmet Özdemir .Mütercim ve Müellif bir Şeyhülislam: Hacazade E`sad Efendi ve eserleri.Turkish Studies , 6/2, 2011.
9. Kazıçı Ziya.İslam Kültür və Medeniyyeti.İstanbul, 1996

Geostrategiya" jurnalı № 04 (28)  İYUL-AVQUST 2015