“TƏBRİZ ÖRTÜLÜ BAZARI” NIN MEMARLIQ ÜSLUBU VƏ ONUN DİGƏR ÖRTÜLÜ BAZARLARLA OXŞARLIĞI

Ş.F Baxşəlİyeva.
ARDƏİA-nin şöbə müdiri

Təbriz ̶ Cənubi Azərbaycan Əyalətinin mərkəzi olub, min illərin tarixi keçmişinə sahibdir. İlk əvvəl Təbriz adının yaranma tarixinə baxaq.Təbriz adı Farsca Təb (atəş) və riz (axıdan tökən) sözlərinin birləşməsindən (Təbriz- atəş tökən) əmələ gəldiyi bildirilir. Bunun hekayəsi isə belə yaranıb. 791–ci ildə Abbasi Xəlifəsi Harun Rəşidin (17 Mart 763–. 24 Mart 809) həyat yoldaşı qızdırma xəstəliyindən əziyyət çəkir. Zibeydə XatunTəbrizdə olan isti sulara girib (spa) burada sağalmlaşdığından buranın adı Təbriz (atəş tökən) olmuşdur[2]. Təbrizin tarixi baxımdan ən əsas görməli yerlərindən birini mərkəzi küçələrin birində yerləşən “Təbriz Örtülü bazar”ı tutur ki, şərqdə ən böyük və ən vacib bazardır. Şərqdə ilk görülən yer “Bazar”─ İran, daha sonra Ərəbistan, Anadolu və Şimali Afrikaya qədər yayılmışdır [6]. Çarşı kəlməsi Farsca “cehar-su” dörd küçə mənasındadır. İki tərəfi dükan və ya meydanlara verilən addır. Qərbdə isə “Bazar”–“Çarşı” kəlməsinin qarşılığıdır. Bu ticarət məkanıTəbrizi demək olar ki, ən vacib iqtisadiyyat, sənaye, ticarət mərkəzinə çevirir. 30.000 hektar əraziyə malikdir. Zəlzələlər, müharibələr və təbii fəlakətlər zaman-zaman binaya zərər vurmuş, lakin müəyyən dövrlərdə memarlığına zərər vurulmadan bərpa edilmişdir. Hətta Qacar şahzadəsi Abbas Mirzə tərəfindən də təmir edimiş və bir neçə dini məktəb tikilmişdir. Eni bir klometrdir irili-xırdalı bazarda 5 mindən çox dükan, 8 dalan, 20 rastabazar, 35 sıra,25 timçə (eyni məhsulu və malı satan kiçik dükan)22 karvansara, 11 dalan, 9 dini məktəb və müxtəlif sayda ticarət məkanları var. Kəsişmələrsə digər ticarət məkanına keçiddir.“Təbriz Qapalı Bazarı” tarixi dərinliklərə götürən Cənubi Azərbaycanın xalı ustalarının mahir barmaqlarının və dünyada məhşur nadir əsər olan ən gözəl ipək xalıların satıldığı Müzəffəriyyə bazarı, baharatçılar küçəsi, qızıl satıldığı Əmir bazarı, Şüşəgərhanə, Şazdə, Mir İsmayıl, Dəriçilər bazarı, Hacı Rəhim və s çeşidli bazarları var. Bir çox girişləri olan “Təbriz Qapalı Bzar” ın bir girişi də Məsçidi- Cami deyilən Cümə namazı qılınan Təbrizin ən böyük məsçidinə çıxır. Qədimdən Təbriz bazarı Böyük İpək Yolunun üstündə yerləşdiyindən karvan yollarının mövcudluğu, Təbrizin mərkəzində yerləşən bu bazarı bütün ətraf ölkə tacirləri üçün buranı uyğun məkan etmişdir. Bina 2 mərtəbədən ibarətdir.1-ci mərtəbə ticarət, 2- ci mərtəbə isə sənət əsəri və dizaynla bağlıdır. 26 otaqdan ibrətdir. İçəri ilk addımda ziyarətçiləri özünə cəzb edən yersə mükəmməl dizaynla işlənmiş tavandır. Tavanın orta hissəsi gümbəzi xatırladır, kənarlarda isə kiçik bacalar var. Bacaların kənarları kiçik qırmızı kərpiclərlə şəbəkə şəklində, bəzəkli formada hörülmüşdür (Şəkil-1-2).Taxta çərçivəli pəncərələr isə ikinci mərtəbədə yerləşir.

Şəkil-1 Şəkil-2
Şəkil 1-2. Təbriz Örtülü Bazarın tavanı.
Buna bənzər 15- ci yüz illiyin tarixi məkanından biri Türkiyənin İstanbul şəhərinin mərkəzində yer alan eyni ada malik “İstanbul Qapalı Bazar”ıdır. Təməli 1461-ci ildə atılmışdır. Labirint kimidir. 30.700 kvadratmetrdir, 60 küçə və içəridə 3600-dən çox dükan var.1894-cü ildə böyük bir zəlzələ və bir neçə yanğın keçirən Qapalı bazar əvvəlki kimi düzəldilmişsə də, keçmişdəki əzəməti dəyişikliyə uğramışdır. Burda da “Təbriz Örtülü Bazar”ında olduğu kimidir, tacirlər arasında rəqabət tamamilə qadağandır, buradakı bütün dükanların ölçüləri də eynidir.
Bir başqa buna bənzər Suriyanın Dəməşq şəhərində yerləşən şərqin daha bir incisi məhşur “Hamidiyə Örtülü Bazar”ıdır. Buranı şəhərin bel sümüyü adlandırırlar. Digər tarixi örtülü bazarlar kimi bu bazarda şəhərin tam mərkəzində yerləşir. “Hamdiyə Qapalı Bazar”ı həm dinin həm də ticarətin ən qaynar nöqtəsidir.Adını Osmanlı Sultanı 2-ci Əbdül Əhməddən almışdır.Təxminən 150 il əvvəl Osmanlı Sultanı 1863-cü ildə inşa etdirmişdir və onun qoyduğu bir qanun var ki, bəzi dükanların gəlirləri hesbına tələbələrə və ac insanlara pul yardımı edilirdi və bu ənənə bu gün də davam edir. İlk baxışda bura Təbriz və İstanbul örtülü bazarlarını xatırladır.Tavan da 100-lərlə oyuq var və bu da bazarı günəşin işığı ilə aydınladır. Şəhər yayı çox isti olur, amma memarlıq üslübü elə inşa edilmişdir ki, yayda bura çox sərin olur. İçəri girərkən sağda Peyğəmbərlərdən hədis deyən tarixi şəxs Sahabi Həzrəti Əbuerənin məsçiddə məzarı var. Bazarın qərb qapısı şəhərin ən işlək prospektinə çıxır. Hamidiyə Qapalı Bazar”ına bitişik Şam qalası, Şərq qapısının qarşısında isə Misir və Suriya Sultanı Səlahəddin Yusuf İbn Əyyubinin dəfn olunduğu türbə var[6]. “Hamidiyə Qapalı Bazar”ı 15- ci yüz ilə aiddir. Əsrarəngiz memarlıq abidəsi UNESCO-nun dünya irsi siyahısına salınma da təəssüf ki, 2012- ci ilin fevralında müharibə şəraitində yanıb kül oldu. Demək olar ki, memarlıq incisi öz görünüşünü tamamilə itirdi.
Tarixi- ipək yolu üzərində mövcud olmuş Təbriz əlverişli ticarət üçün əsas bir ticarət mərkəzi olraq inkişaf etmişdir. Bü gün də eyni canlılıqla fəaliyyəti göstərir. İpək yolunun əsas ticarət məhsulu “Təbriz Örtülü Bazarı”nda satılan öz yüksək keyfiyyəti ilə dünyada 1- ci yerdə duran Təbriz xalısı öz gözəlliyi , keyfiyyəti ilə öndədir.16-cı əsrdən xalı toxumaq kənd sənəti olmaqdan çıxmış professional dizayn və sənaye halına gəlmişdir.Təbrizdə bu sənayenin mərkəzi olmuşdur[2]. Təbriz Süveyş kanalının 1869- cu ildən açılmasından əvvəl dünya ticarətində əsas bir mərkəz olub. Avropa malları Təbriz üzərindən gedirdi. Ancaq Süveyş kanalı açıldıqdan sonra Təbrizin millətlər arası ticarət əhəmiyyəti çox azalır[2].
NƏTİCƏ. Bütün tarix boyunca Təbriz müxtəlif şah, xanlar dövründə dəyişikliyə uğramışdır. 1468- ci ildə Təbriz Uzun Həsənin tərəfindən alınır. Bu dövrdə də Təbriz inkişaf etmiş və “Təbriz Örtülü Bazar” öz aktuallığını qorumuşdur. Daha sonra Şah İsmayıl 1500-cü ildə Təbrizi Səfəvi dövlətinin torpağına qatır.Yeni saraylar, camilər, xəstəxanalar tikdirir və Təbrizi ticarət, siyasi və ekonomik mərkəz kimi yüksəltmişdir. 15-ci yüz illikdən etibarən Azərbaycan və mərkəzi Təbriz Rus-Osmanlı və İran dövlətinin çəkişmələrinin ortasında qalmış və çox maddi –mənəvi zərərlər görmüşdür. Ancaq Təbriz bazarı tarixə təkcə bir ticarət mərkəzi kimi deyil, həm də siyasi, mübarizə ocağı kimi düşüb. 1891-ci il martın 19-da Nəsrəddin şahın İranda tütün ticarət hüquqlarını ingilis firmasına satmasına etiraz olaraq yenədə Təbriz bazarı idi. 1891-ci il avqustun 19-da Təbriz əhalisi adından şaha müraciət olunur, ardınca şəhər bazarı bağlanır. 1905-1911-cı illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatının aparıcı mərkəzi yenə də Təbriz bazarı idi. Təbriz bazarı Səttərxan hərəkatı zamanı proseslərin aparıcı mərkəzi olub. Elə buna görə də bütün əsrlərdə “Təbriz Örtülü Bazarı” ticarətin onurğası sayılıb. Bu mükəmməl məkanın əsas diqqqəti çəkən yeri bazarın işıqlandırılmasıdır. Memarlıq baxımından diqqətlə incələsək görərik ki,“Örtülü bazar”ın tavanında yerləşən işıqlandırma dizaynına dərin nəzər yetirmək lazımdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz "Çarşı" kəlməsi Farsca “cehar-su” kəlməsindən qaynaqlanan dörd mənasına gələn cihar-çar və orjinal Farsca“Su”, yəni səmt mənasına gəlir.Ancaq bu hər hansı bir ticarət yeri mənasına gəlmir,sadəcə “dörd” tərəfin kəsişdiyi “dörd tərəfli” mənasına gələn, insanların toplantı, ya da görüşdüyü nöqtə mənasına gələ bilir. Qapalı bazarlarda bu dörd yolun kəsişməsi və mərkəzi nöqtənin vurğulanması çadırlardaki atəşi təmsil etməkdə idi. Qapalı bazarlarda İslam memarlığının iki əhəmiyyətli dizayn elementlərindən olan su və işıq, hovuz və tavandan gələn işıqlandırmalarla yaradılmaqdaydı. Günümüzə qədər iç məkan və arxitektura xüsusiyyətlərini qoruduğu üçün “Təbriz Örtülü Bazarı” 2010-cu ildə UNESCO tərəfindən dünyanın ən böyük qapalı bazarı olaraq seçilmişdir. Tavanın açıq yerlərindən, oyuqlardan içəriyə düşən günəş işığı, daxili məkanın tamamilə təbii aydınlanmasını təmin etməkdədir. Təbriz qapalı bazarında şəhərin bir parçası olaraq, şəhərin tiklişi ilə iç- içə nəzərdə tutulmuşdur[6]. Tavanlar olduqca əhatəli, böyük strukturda dizayn olunmuşdur.

 İslamdan əvvəl İranda olan Zərdüşt inanclar və dinlərdə təlimatlar açıqlamaq üçün işıq elementindən istifadə edərdi. İranda fərqli dövrlərdə hökm sürmüş olan bu dinlərdə işıqla əlaqədar inancların Örtülü Bazarın dizaynında da təsirli olmuşdur. Bu səbəbdən, bu inanclardan qısaca bəhs etmək lazımdır. Əməvilər dövründə Abbasi xəlifəliyində Monilərə göstərilən tolerantlıq, zamanla Zərduşt mubitlərinə şiddət göstərməyə başladılar. Maniçilik, əslində, Zərduşt Babil folkloru, xristian ünsürlərinin qarışığıdır Mani dini 8-ci yüzillikdə Uğur dövlətinin 762- ci ildə milli dini kimi elan edildi. Mani kəlməsi köhnə Türkcədə “Mengü” və Çağatay Türkcəsində tanrı deməkdir. Bu dində tanrısal aydınlıq ilə qaranlıq iki rəqib qarşı-qarşıya durur. Onlar yalnız təbiətin verdiyi təbii məhsullardan, həmçinin də işıq elementlərindən çox istifadə ediblər. Onlara görə işıqla qaranlıq axirətdə yox olacaqlar. Mani gözəlliyin ruha aid və uca bir işıq arenası ilə əlaqədar olduğuna inanmaqda idi. Bu səbəblə işığa əhəmiyyət vermək İranın sənət və memarlıq təməlini təşkil edir. Qaranlıq və işıqlı formaları arasındakı ziddiyyət və mübarizə, Zərdüşt düşüncəsinin təməli olub, varlığı işıqlıq və qaranlıq olan iki güclü xüsusiyyətlərin qarşılıqlı tərəfindən yarandığına inanmaqdaydı. İslam dövründə İran arxitekturasının, daxili məkan biçimlərində işığın həyat və insan ruhu üzərində müqəddəsliyi əks olunmuşdur. “Təbriz Örtülü Bazar” arxitekturasında işıq istifadəsinin fərqli sahələrdə ümumi dizayn istiqamətləndirilməsinə görə növləri yuxarıda toxunulan mövzulardan təsirlənmişdir. “Təbriz Örtülü Bazar”ında açıq sahələr, karvansara, həyət, mədrəsə və məscid, ekoloji sahələr- karvansara ətrafındakı otaqlar və mağazalar və tavandan günəş işığı enən yerlər birbaşa işıq alma sahələri olaraq qəbul edilməkdədir. “Təbriz Qapalı Bazar”ında işıq səviyyəsi baxımından, açıq sahələri üç kateqoriyaya ayıra bilərik:

1. İşıqlıq və parlaq açıq sahələr balkon, çardaq.
2. Tamamilə işıqlı və öz lokal işığı olan bağlı sahələr (homogen işıqlandırma); məscid, mədrəsə və karvansara kimi məkanların yan sahələridir. Ancaq bu bağlı sahələrdəki işığın rolu bu işdə nəzərə alınmamışdır.
3. Yarı qaranlıq və yarı işıqlıq sahələr və yerli işığı (müəyyən işıq qaynağı ilə işıqlandırılan sahələr); anbarlar, hamam, dükanlar və karvansara otaqları kimi sahələrdir.
İranda 4 iqlimin olması memarlıq elementindən kənarda qalmayıb (aşağıda 4 iqlim tipinin memarlıqda isifadə olunma üsulu göstərilmişdir şəkil-4).
Mülayim“Təbriz Örtülü Bazar”ın ana oxlarında iqlimə uyğun kərpic kəmər istifadə olunub. Kəmər forması və kərpic vəsaiti, istiliyin dəyişməsinə mane olmaqla bərabər, günəşin istiliyini də saxlayayaraq istiliyin qənaətini təmin etməkdədir. Ana oxlarının genişliyi və yüksəkliyi isti iqlimə görə daha aşağıdır. Bu ana oxlarda işıqlandırma və havalandırmanı təmin etmək üçün,kəmərlərin ortasında və kənarlarında kiçik məsamələr var. Bu açıqlıq içəridəki isti havanın çölə çıxmasına, daxili məkanın istiliyinin lap çox dəyişməsinə icazə vermir.Tavan açıq yerlərindən içəriyə gələn təbii işıq məkanlarının aydınlandırılmasına uyğun ritm və estetik görünüş verir və iki əhəmiyyətli faktor olan işıq və istiliyi təbii olaraq təmin edir. Damın üzərindəki açıqlıq ziyarətçilərin günün fərqli saatlarında vaxtı təqib etmələrini də təmin edir. Şəkil-5

ƏDƏBİYYAT:

1.Tapdıq Həsənov, Əbdürrəhim Hacızadə “Coğrafiya tarixi” Bakı Universitetinin Nəşriyyatı, 2001. s 22
2.Cihat Aydoğmuşoğlu, Tez Danısmanı Prof. Dr. Esref Buharalı T.C. AnkaraÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih( Genel Tütk Tarihi) Anabilim Dalı “TARİHTE TEBRİZ” Ankara–2007. s 11, 1-ci bölüm s-9
3.Selçuklular ve islamiyet,Osman Turan, Ötüken yayınları, İstanbul, 2005.s.114
4. Selçuklular Tarihi ve Türk islam Medeniyeti, Osman Turan, s. 359, Bogaziçi yayınları, İstanbul 1996.
5.Kürə tv.Hamidiye Çarşısı (Suriya)
6.Soufg Moazemg- Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enistitüsü İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Ana Sanat Dalı Ankara 2013. s 13, 91-93

Geostrategiya" jurnalı № 04 (28)  İYUL-AVQUST 2015