Azərbaycanda geomorfologiya elminin inkişaf tarixi

Hüseyn Xəlilov

Coğrafiya elmləri doktoru, professor, AMEA akademik
Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu
Nuriyyə Əlibəyova
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası

İnsanların həyat və təsərrüfat fəaliyyətinin Yer səthinin quruluşu ilə sıx bağlı olması hələ lap qədim zamanlardan bəşər övladının relyefin əsas xüsusiyyətlərindən istifadə etməsi zərurətini yaratmışdır. Odur ki, relyef haqqında məlumatlar insan cəmiyyətinin yaranması və inkişafının ilk dövrlərindən toplanmağa başlanılmışdır. Belə ki, geomorfologiya elminin, ilkin mənbəyi qədim sivilizasiya mütəfəkkirlərinin yaradıcılığında, xüsusilə qədim yunan və qədim Roma təbiətşünas – filosoflarının əsərlərində izlənilən coğrafiya və geologiya elmlərinin təmasında yaranması, onun da inkişafının tarixi köklərinin uzaq keçmişin dərinliklərində olduğuna dəlalət edir. Bu baxımdan böyük rus alimi V.İ.Vernadskinin Aristoteli (e.ə. 384-322 illər) dinamiki geomorfologiyanın banisi hesab etməsi daha əlamətdardır. Bununla yanaşı relyefi bir tədqiqat obyekti kimi öyrənən geomorfologiya müstəqil elmi istiqamət kimi XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində inkişaf etməyə başlamışdır. Geomorfologiya (yun. Geo-Yer, morfo-forma, logos-elm ) sözünün özünü isə ilk dəfə olaraq 1893-cü ildə Beynəlxalq geoloji konqresdə amerikalı tədqiqatçı C.U.Mak-Ki relyef haqqında elmi belə adlandırmağı təklif etmişdir (buna qədər o, fizioqrafiya, geomorfiya, morfologiya və s. adlandırılırdı).
Azərbaycanda geomorfologiya elminin inkişafının ilk çağlarında ölkənin relyefi haqqında ilk və səthi məlumatlara, əsasən, Əbdürrəşid Bakuvinin, Zeynalabdin Şirvaninin, Qafur Rəşad Mirzəzadənin və s. müəlliflərin Azərbaycanın coğrafiyasına həsr olunmuş əsərlərində rast gəlinir.
Ümumiyyətlə, geomorfologiya elminin, yer səthinin bütün nahamarlıqlarını ehtiva edən relyefin quruluşu, mənşəyi, yaşı, inkişafı və təkamülü qanunauyğunluqları, dinamikası, Yerin daxili və xarici sferaları arasında maddə və enerji mübadiləsi həyata keçirən təbii mühitin özül ünsürü və eləcə də litosferin daxilində və səthində baş verən endogen və ekzogen proseslərin informasiya daşıyıcısı mahiyyəti haqqında müstəqil tədqiqat sahəsi kimi, inkişaf tarixi cox da qədimliyi ilə səciyyələnmir. Belə ki, geologiyanın və eləcə də fiziki coğrafiyanın bir çox sahələrində olduğu kimi geomorfologiya elminin də inkişafı XIX əsrin təxminən II yarısından etibarən ölkəmizdə aparılan geoloji tədqiqatlarla əlaqədardır. Bu zaman relyefə aid çox bəsit və məhdud məlumatların əldə edilməsi ilə səciyyələnən həmin tədqiqatlar Rusiya İmperiya Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsi və Qafqaz dağ-mədən idarəsinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olmuşdur. Bununla yanaşı relyefin öyrənilməsində Qafqazın topoqrafik xəritələrinin tərtib və nəşrini təşkil etmiş Zaqafqaziya hərbi dairəsi qərargahının topoqrafik idarəsi də mühüm rol oynamışdır. Onların əməkdaşlarının fiziki coğrafiya və əsasən də geologiya sahəsində apardıqları tədqiqatlarda Böyük və Kiçik Qafqazın orfoqrafiyası və relyefinə dair ilk məlumatlar toplanır ki, bunlar da bir qayda olaraq təsviri səciyyə daşıyır. Bu zaman relyefin mənşəyinin və inkişaf tarixinin izahına göstərilən təşəbbüslər heç də tam olmayan geoloji məlumatlara əsaslanırdı.
Həmin dövrdə Azərbaycanın oroqrafiyası və relyefi haqqında verilən ilk məlumatlar baxımından Ç.V. Abix, F.K. Osvald, A.V. Pastuxov, V.Y. Lisoyski və başqalarının işləri ən qiymətli mənbə hesab edilir. N.İ. Andrusovun bu sahədə apardığı tədqiqatlar paleocoğrafiya və relyefin inkişaf tarixi haqqında təsəvvürlərin yaranmasında böyük rol oynamış və onun Xəzər dənizinin qədim sahil xətlərinə həsr olunmuş tədqiqatları demək olar ki, Azərbaycanda ilk geomorfoloji tədqiqat işi olmuşdur.
XX əsrdən başlanan sonrakı dövrdə Azərbaycanda Rusiya Geologiya İdarəsi tərəfindən aparılan geoloji planalma və geoloji – axtarış işlərinin xeyli genişlənməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Bu zaman D.V. Qolubyatnikov, K.İ. Boqdanoviç, N.İ.Andrusov, İ.M. Qubkin, V.V.Veber və başqa geoloqların işləri mühüm geomorfoloji məzmunu ilə səciyyələnir. Onların işlərində Xəzər dənizinə bitişik ayrı-ayrı regionların relyefinin inkişaf tarixinə aid qiymətli məlumatlar əksini tapmışdır.
Sovet hakimiyyətinin ilk illərində, xüsusilə Böyük Vətən müharibəsinə qədərki dövrdə Azərbaycanda geomorfologiya elminin inkişafında mühüm irəliləyişlər qeyd olunur. Bu zaman geoloji-axtarış və kəşfiyyat işlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq aparılan tədqiqatlarda ərazinin geomorfoloji quruluşuna xüsusi diqqət verilir və İ.S. Şukin, A.L. Reynqard, S.S. Kuznetsov tərəfindən Azərbaycan ərazisinin geomorfoloji rayonlaşdırılmasının ilk sxemləri tərtib olunur.
Respublikamızın geomorfologiyasının ayrı-ayrı məsələləri həmçinin İ.M.Qubkin, K.N.Paffenhols, B.F.Dobrınin, S.A. Zaxarov, B.A.Priklonski, S.A.Kovalevski və bir sıra başqa tədqiqatçıların geologiya, hidrogeologiya, fiziki-coğrafiya və torpaqşünaslıq sahələrində apardıqları tədqiqatlarda əksini tapmışdır.
Azərbaycanın geomorfologiyasının öyrənilməsində müharibədən sonrakı dövr böyük rol oynamışdır. Bu zaman geoloji və torpaq tədqiqatları proqramına geomorfoloji müşahidələrin daxil edilməsi qərarı ilə əlaqədar olaraq xüsusi geomorfoloji tədqiqatlar xeyli genişlənir. 1952-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Geologiya İnstitutunun əməkdaşlarının (Ə.Ş.Şıxəlibəyli, A.N.Solovkin, Ş.Ə.Əzizbəyov, Ş.F.Mehdiyev, A.S.Bayramov, M.D.Qavrilov) respublikanın geomorfologiyasına aid ilk işləri nəşr edilir. Eyni zamanda düzəlmə səthlərinə, müasir və qədim buzlaşmaya, çay və dəniz terraslarına xüsusi tədqiqatlar həsr edilir.
Azərbaycanda geomorfologiyanın inkişafında Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası, onun da tərkibində Coğrafiya İnstitutu (1945) və Tətbiqi geomorfologiya laboratoriyasının (1968) yaranması mühüm rol oynamışdır. Bununla yanaşı 1951-ci ildə Bakıda Azərbaycan Elmlər Akademiyası tərəfindən təşkil edilmiş Zaqafqaziyanın geomorfologiyasına həsr olunmuş elmi konfrans geomorfologiyanın inkişafı istiqamətinin müəyyən edilməsinə əsaslı yardım göstərmişdir. 1959-cu ildə böyük müəlliflər kollektivi tərəfindən (M.A.Abasov, B.A.Antonov, B.Ə.Budaqov, N.V.Dumitraşko, M.Ə.Qaşqay, D.A.Lilienberq, Ə.Ə.Mədətzadə, V.Y.Xain, S.H.Rüstəmov, V.R.Volobuyev, Ə.M.Şıxlinski) kecmiş sovetlər məkanında ilk olaraq “Azərbaycanın geomorfologiyası” (1959) monoqrafiyasının nəşri geomorfologiya sahəsində mühüm hadisə olmuşdur. Bu zaman Coğrafiya İnstitutu ilə yanaşı ali məktəblərin coğrafiya fakültələrinin əməkdaşları tərəfindən xüsusi geomorfoloji tədqiqatlar daha da genişlənir və onlar planlı və məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilir. Geomorfologiyanın tətbiqi sahələri ilə yanaşı neotektonika ilə relyefin əlaqəsinə (B.Ə.Budaqov, N.V.Dumitraşko, D.A.Lilienberq) müasir və qədim buzlaşmaya (B.Ə.Budaqov, Ə.V.Məmmədov), Naxçıvanın geomorfologiyasına (B.A.Antonov, M.A.Abasov), Xəzərin geomorfologiyasına (O.K. Leontyev, N.N.Mehdiyev, N.Ş.Şirinov, X.Ə.Vəliyev, A.İ.Xəlilov) həsr olunmuş tədqiqatlar xeyli genişlənir.
Azərbaycanda geomorfologiya elminin yüksəliş dövrünü əhatə edən 1970-1990-cı illər morfostruktur təhlil, paleogeomorfologiya, aerokosmik üsulların geomorfologiyaya tətbiqi, geomorfologiyanın metodologiyası sahələrində tədqiqatlar geniş vüsət alır və çoxlu sayda tədqiqatçıların (B.Ə.Budaqov, B.A.Antonov, M.A.Müseyibov, N.Ş.Şirinov, M.A.Abasov, İ.E. Mərdanov, R.Y.Quluyev, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, V.D.Hacıyev, A.S.Səfərov, E.K.Əlizadə, V.Ə.Quluzadə, Y.Q.Əliyev, T.R.Qurbanov, R.F.Abdullayev və s.) işlərinin nəticələri bir sıra monoqrafik əsərlərdə və dissertasiya işlərində ümumiləşdirilir.
Aerokosmik metodların coğrafiyada tətbiqi məqsədilə Coğrafiya İnstitutunda yaradılmış laboratoriyanın əməkdaşlarının (E.Ə.Əlizadə, Ə.Əliyev, S.Tarixazər, A.Mikayılov) apardığı tədqiqatlar nəticəsində Böyük və Kiçik Qafqaz daxilində yeni lineamentlər aşkar edilmiş, ərazilərin morfostruktur bünövrəsi öyrənilmiş, litosfer plitələri tektonikasına əsaslanan morfotektonik sxem hazırlanmış və geodinamiki gərginlik və başqa xüsusi məzmunlu geomorfoloji xəritələr tərtib edilmişdir.
Morfostruktur təhlil istiqamətində aparılmış tədqiqatlar nəticəsində tektonik hərəkətlərin və maqmatizmin morfostrukturların formalaşdırılmasında rolu araşdırılmış, onların genetik və taksonomik təsnifatları işlənilmiş və müxtəlif miqyaslı xəritələri tərtib edilmişdir. Faydalı qazıntı yataqlarının morfostrukturlarla qanunauyğun əlaqəsi əsasında onların axtarışı üçün perspektivli sahələr ayrılmış və bu məqsədlə proqnoz xəritəsi tərtib edilmişdir (H.A.Xəlilov).
Paleogeomorfoloji tədqiqatlar nəticəsində respublika ərazisinin relyefinin Neogen-Dördüncü dövrdə təşəkkül tapması ilə yanaşı onun bünövrəsinin mezozoy erasında qoyulduğu müəyyən edilmişdir (H.A.Xəlilov). Bu sahədə aparılan tədqiqatlar N.Ş.Şirinov, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.D.Hacıyevin elmi hesabatalarında və monoqrafik əsərlərində əksini tapmışdır.
Son illərdə Azərbaycanda geomorfoloji tədqiqatlar plitələrin qlobal tektonikası konsepsiyası zəminində və əsasən də ekoloji istiqamətdə aparılır və bu sahədə mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir.

 "YER VƏ İNSAN" jurnalı

№/05/NOYABR-DEKABR/2015