Pİ­YAZ­BA­ŞI QI­ZIL YA­TA­ĞI­NIN GEO­LO­Jİ-STRUK­TUR XÜ­SU­SİY­YƏT­LƏ­Rİ VƏ Fİ­LİZ­LƏŞ­MƏ­NİN XA­RAK­TE­Rİ

Ba­bək Məm­mə­də­li­yev, 

Rüs­təm Ab­dul­la­yev
“Azər­bay­can İn­ter­neyşnl May­ninq Kom­pa­ni Li­mi­ted”
şir­kə­ti­nin kəş­fiy­yat geo­loq­la­rı

Ya­taq Mis­xa­na-Zən­gə­zur struk­tur-me­tal­lo­ge­nik zo­na­sın­da, Or­du­bad sink­li­no­riu­mu ilə Zən­gə­zur an­tik­li­no­riu­mu­nun (horst-qalx­ma­sı­nın) cə­nub-qərb qa­na­dı­nın bir­ləş­mə­sin­də, Meh­ri-Or­du­bad plu­to­nu­nun cə­nub-qərb ek­zo­kon­tak­tın­da və nə­ha­yət, Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­si­nin şi­mal-şərq his­sə­sin­də yer­lə­şir. Sink­li­no­riu­mun şi­mal-şərq qa­na­dın­da, plu­to­nun tə­ma­sı bo­yu şi­mal-qərb is­ti­qa­mə­tin­də uza­nan Or­du­bad və Kə­lə­ki ya­rıl­ma­la­rı ara­sın­da­kı ek­zo­kon­takt zo­la­ğı çox­say­lı fi­liz tə­za­hür­lə­ri­nin ol­ma­sı ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­si bu zo­la­ğın şi­mal his­sə­sin­də yer­ləş­mək­lə, şi­mal-qərb­də, plu­to­nun en­do­kon­tak­tın­da for­ma­laş­mış Pa­ra­ğa­çay mo­lib­den ya­ta­ğı ilə həm­sər­həd­dir. Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­sin­dən cə­nub-şərq­də yer­lə­şən Şə­kər­də­rə, Unus və Kə­lə­ki mis-qı­zıl tə­za­hür­lə­ri Kə­lə­ki ya­rıl­ma­sı ət­ra­fın­da, Gi­lə­nar­lı­də­rə qı­zıl-qur­ğu­şun-sink, Uçur­dağ mis-qı­zıl tə­za­hür­lə­ri və Pi­yaz­ba­şı qı­zıl ya­ta­ğı isə Or­du­bad ya­rıl­ma­sı ya­xın­lı­ğın­da yer­lə­şir.
Fi­liz sa­hə­sin­də çox­fa­za­lı və çox­fa­si­ya­lı Meh­ri-Or­du­bad plu­to­nu ilə ya­rıl­mış Alt və Or­ta Eosen yaş­lı ef­fu­ziv-çök­mə sü­xur­lar (tuf,qum­daş­la­rı, si­li­si­um­lu ar­gil­lit­lər, an­de­zit tər­kib­li müx­tə­lif də­nə­li kris­tal-li­tok­las­tik tuf­lar və b.) tə­şək­kül tap­mış­lar. Bu sü­xur­lar şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li zo­laq təş­kil et­mək­lə, Or­du­bad və Kə­lə­ki ya­rıl­ma­la­rı ara­sın­da açıl­mış­lar.
Sa­hə­nin struk­tur şə­rai­ti onun çat­lı, di­na­mik tek­to­nik zo­na­da yer­ləş­mə­si ilə ya­na­şı, ora­da həm də an­de­zit və dio­rit-por­fi­rit tər­kib­li çat-sub­vul­ka­nik tö­rə­mə­lə­rin və ef­fu­ziv sü­xur­la­rın möv­cud­lu­ğu ilə əla­qə­dar­dır. Çat­lar və sub­vul­ka­nik tö­rə­mə­lə­rin mü­əy­yən is­ti­qa­mət üz­rə yer­ləş­mə­si sub­me­ri­dio­nal qə­dim qı­rıl­ma­la­rın möv­cud ol­ma­sı­na də­la­lət edir. Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­si be­lə struk­tur­la Or­du­bad ya­rıl­ma­sı­nın bi­la­va­si­tə kə­siş­mə sa­hə­si­nə tə­va­füq­dür. Fi­liz sa­hə­sin­də in­ki­şaf et­miş qə­dim (ef­fu­zi­və­qə­dər­ki) tek­to­nik çat­lar 3 is­ti­qa­mət­də uza­nır­lar: sub­me­ri­dio­nal, sub­pa­ra­lel və şi­mal-qərb. Şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li çat­lar fi­liz­gə­ti­ri­ci ka­nal, sub­me­ri­dio­nal və sub­pa­ra­lel çat­la­rın son­ra­kı fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də əmə­lə gəl­miş lo­kal qı­rıl­ma struk­tur­la­rı isə fi­liz­yer­ləş­di­ri­ci mü­hit ro­lu­nu oy­na­mış­lar.
Yu­xa­rı Eosen-Oli­qo­sen döv­rü güc­lü qra­ni­to­id maq­ma­tiz­mi­nin in­ki­şa­fı ilə xa­rak­te­rik­dir. İri int­ru­ziv sü­xur mas­siv­lə­ri şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li ya­rıl­ma­lar­da yer­lə­şir­lər. Ada­mel­lit və qis­mən mon­so­nit tər­kib­li int­ru­ziv sü­xur­lar komp­lek­si sa­hə­nin şi­mal-şərq his­sə­si­ni əha­tə edir.

Ya­taq ra­yo­nu­nun geo­lo­ji qu­ru­lu­şun­da Alt və Or­ta Eosen yaş­lı sü­xur­lar iş­ti­rak edir.

Alt Eosen yaş­lı sü­xur­lar iki qa­ta bö­lü­nür:
aşa­ğı qat - tuf­fit­lər, an­de­zit-ba­zalt tər­kib­li tuf­lar;
yu­xa­rı qat - zo­laq­lı, əhəng­li tuf­qum­daş­la­rı.
Bu sü­xur­lar Pəz­mə­ri kən­di ya­xın­lı­ğın­da, çox da bö­yük ol­ma­yan sa­hə­də yer sət­hi­nə çı­xır­lar, bu­caq və azi­mut uy­ğun­suz­lu­ğu ilə Or­ta Eose­nin aşa­ğı his­sə­lə­ri­nə aid edi­lən vul­ka­no­gen-çök­mə sü­xur­lar ilə ör­tü­lür­lər.
Or­ta Eosen yaş­lı sü­xur­lar da iki qa­ta bö­lü­nür:
aşa­ğı qat - Gər­də­ni­ça­yın höv­zə­sin­də yer­ləş­miş əhəng­li qum­daş­la­rı; ar­gil­lit, tuf­qum­daş­la­rı və tufq­ra­vel­lit­lə­rin an­de­zit tər­kib­li tuf­lar­la növ­bə­ləş­mə­si. Lay­la­rın ümu­mi ya­tım azi­mu­tu 220-290° < 15-30° ara­sın­da­dır.
yu­xa­rı qat - Pi­yaz­ba­şı da­ğı ət­ra­fın­da yer­ləş­miş tünd ya­şıl, ya­şı­lım­tıl-boz rəng­li an­de­zit tər­kib­li kris­tal-li­tok­las­tik aq­lo­me­rat-, la­pil­li- və qra­vi­tuf­la­rın növ­bə­ləş­mə­si; ko­bud lay­lı, boz, me­ta­mor­fiz­mə uğ­ra­mış (xlo­rit­ləş­miş, kal­sit­ləş­miş və epi­dot­laş­mış) in­cə də­nə­li an­de­zit tuf­la­rı. Ümu­mi ya­tım azi­mu­tu – 230-240°<10-20°.
Sü­xur qat­la­rı­nın ümu­mi qa­lın­lı­ğı 700-1000m ara­sın­da­dır və on­lar Pi­yaz­ba­şı eni­nə qalx­ma­sı ilə mü­rək­kəb­ləş­miş Qa­ran­quş-Baş­kənd an­tik­li­na­lı­nın cə­nub-qərb qa­na­dı­nı təş­kil edir­lər.
Ya­ta­ğın qı­zıl­lı fi­liz da­mar­la­rı­nın yan sü­xur­la­rı­nı Or­ta Eose­nin yu­xa­rı qa­tı­na aid olan an­de­zit­lər və on­la­rın müx­tə­lif qı­rın­tı­lı tuf­la­rı təş­kil edir.
Sa­hə­də tek­to­nik po­zul­ma­lar ge­niş in­ki­şaf et­miş­lər və on­lar da­mar­la­rın və zo­na­la­rın əmə­lə gəl­mə­sin­də əsas rol oy­na­mış­lar. Mü­əy­yən edil­miş­dir ki, əsas fi­liz­nə­za­rə­te­di­ci struk­tur Or­du­bad ya­rıl­ma­sı­dır. Bu ya­rıl­ma­dan cə­nub-qərb­də, Qa­ran­quş-Baş­kənd an­tik­li­na­lı­nın cə­nub-qərb qa­na­dın­da və eni­nə qalx­ma­lar­da müx­tə­lif is­ti­qa­mət­li, qı­zıl­lı kvars-sul­fid mi­ne­ral­laş­ma­sı sax­la­yan po­zul­ma­lar se­ri­ya­sı in­ki­şaf et­miş­dir.
Fi­liz sa­hə­sin­də və ya­taq­da si­mal-qərb is­ti­qa­mət­li qı­rıl­ma zo­na­la­rı ilə ya­na­şı Eosen ya­xud ona qə­dər­ki vul­ka­nizm fəa­liy­yə­ti nə­ti­cə­sin­də əmə­lə gəl­miş sub­pa­ra­lel (en dai­rə­si­nə ya­xın) və sub­me­ri­dio­nal (uzun­luq dai­rə­si­nə ya­xın) is­ti­qa­mət­li qı­rıl­ma­lar da mü­şa­hi­də edi­lir. Aşa­ğı-Or­ta Eosen döv­rün­də əsas tek­to­nik hə­rə­kət­lər bu qı­rıl­ma­lar bo­yu baş ver­miş­dir. Fi­liz­çök­mə (fi­li­zay­rıl­ma) mər­hə­lə­sin­də hə­rə­kət, əsa­sən, fi­liz­gə­ti­ri­ci ka­nal ro­lu­nu oy­na­yan şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li qı­rıl­ma­lar­da ol­muş­dur. Sub­pa­ra­lel və sub­me­ri­dio­nal is­ti­qa­mət­li qı­rıl­ma­lar­da bu za­man zə­if hə­rə­kət ol­muş­dur və on­lar, eh­ti­mal ki, fi­liz­nə­za­rə­te­di­ci struk­tur­lar ro­lu­nu oy­na­mış­lar. Son­ra­lar bu struk­tur­lar­da hə­rə­kə­tin bir qə­dər can­lan­ma­sı ki­çik amp­li­tud­lu po­zul­ma­la­rın əmə­lə gəl­mə­si­nə sə­bəb ol­muş­dur ki, so­nun­cu­lar da fi­liz­li da­mar­lar ilə dol­muş­dur.
Yu­xa­rı­da sa­da­la­nan qı­rıl­ma po­zul­ma­la­rın­dan əla­və ya­taq sa­hə­sin­də fi­liz­ləş­mə­dən son­ra­kı mər­hə­lə­də baş ver­miş po­zul­ma­lar da möv­cud­dur və on­lar ya­ta­ğın geo­lo­ji qu­ru­lu­şu­nu da­ha da mü­rək­kəb­ləş­di­rir­lər.
Pi­yaz­ba­şı ya­ta­ğın­da int­ru­ziv sü­xur­la­rın çı­xış­la­rı az­dır. Bu­ra­da yal­nız ada­mel­lit int­ru­ziv komp­lek­si­nin qra­no­dio­rit-por­fir tər­kib­li de­ri­vat­la­rı qey­də alın­mış­dır.
Me­ta­so­ma­tizm pro­ses­lə­ri nə­ti­cə­sin­də əmə­lə gəl­miş tö­rə­mə­lər in­ten­siv kvars­laş­mış, se­ri­sit­ləş­miş, kao­lin­ləş­miş, pi­rit­ləş­miş, li­mo­nit­ləş­miş sü­xur­lar­dan iba­rət­dir və on­lar, əsa­sən, qı­rıl­ma po­zul­ma­la­rı­nın in­ki­şaf et­di­yi zo­na­lar bo­yu ya­yıl­mış­dır. Zo­na­lar bo­yu bu tö­rə­mə­lər 100-1000m enə ma­lik ol­maq­la, uzun mə­sa­fə­də iz­lə­nir­lər. Mes­xet-Gər­də­ni­ça­ya­ra­sı sa­hə­də hid­ro­ter­mal də­yiş­miş sü­xur­lar­da kvars, mus­ko­vit, se­ri­sit, kao­lin, pi­rit, bə­zən sir­kon, an­da­lu­zit və ru­til mi­ne­ral­la­rı­na rast gə­li­nir. Me­ta­so­ma­tit­lər bü­tün int­ru­ziv və day­ka tö­rə­mə­lə­rin­dən son­ra əmə­lə gəl­miş­lər və ge­ne­tik cə­hət­dən Meh­ri-Or­du­bad plu­to­nu­nun post­maq­ma­tik – hid­ro­ter­mal mər­hə­lə­si ilə əla­qə­dar­dır. Pi­yaz­ba­şı ya­ta­ğı­nın cə­nub-qərb və şi­mal-qərb ci­nah­la­rın­da qa­zıl­mış qu­yu­lar­da­kı və bə­zi ş­toln­ya­lar­da­kı in­ten­siv də­yiş­miş sü­xur­lar­da qı­zı­lın ol­ma­sı plu­to­nun tə­mas his­sə­lə­rin­də ya­yıl­mış me­ta­so­ma­tit­lə­rin fi­liz­yer­ləş­di­ri­ci mü­hit və mə­kan ki­mi də­yər­lən­di­ril­mə­si­nə əsas ve­rir.

Fi­liz ci­sim­lə­ri­nin sə­ciy­yə­si, fi­liz­lə­rin mad­di tər­ki­bi və teks­tur-struk­tur xü­su­siy­yət­lə­ri. Ya­taq əmə­lə­gəl­mə şə­rai­ti­nə gö­rə müx­tə­lif is­ti­qa­mət­li tek­to­nik çat­lar­la mü­rək­kəb­ləş­miş kvars-sul­fid da­mar­la­rın­dan və mi­ne­ral­laş­mış zo­na­lar­dan iba­rət olub, qı­zıl-sul­fid-kvars for­ma­si­ya­sı­na, geo­lo­ji qu­ru­lu­şun mü­rək­kəb­li­yi­nə və fay­da­lı kom­po­nent­lə­rin pay­lan­ma­sı­na gö­rə isə 3-cü qru­pa aiddir.
Bü­tün da­mar­lar int­ru­ziv, day­ka və me­ta­so­ma­tik də­yiş­mə­lər­dən ca­van­dır və on­la­rı kə­sir­lər. Uzan­ma is­ti­qa­mət­lə­ri­nə gö­rə bir ne­çə ay­dın se­çi­lən çat sis­te­mi ayır­maq olar:
sub­me­ri­dio­nal;
sub­pa­ra­lel;
şi­mal-qərb və
şi­mal-şərq.
Ya­ta­ğın mər­kə­zi his­sə­sin­də 2 və 5№-li da­mar­la­rın ara­sın­da­kı sa­hə­də da­ha in­ten­siv də­yiş­miş, açıq rəng­li, də­mir­ləş­miş, doğ­ran­mış sü­xur­la­rı ilə se­çi­lən və təq­ri­bən 600-800m mə­sa­fə­yə uza­nan və da­ha çox kvars da­ma­rı­nın tə­şək­kül tap­ma­sı ilə fərq­lə­nən blok ay­rı­lır. Blok da­xi­lin­də sub­me­ri­dio­nal və 1№-li qı­zıl­lı da­ma­rın da da­xil ol­du­ğu şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li çat­lar kvars­la dol­muş və on­lar adə­tən, hid­ro­ter­mal də­yiş­mə­lər­lə mü­sa­yi­ət olu­nur­lar. Be­lə kvars da­mar­la­rı da­ha mo­no­lit olub, eni­nə qı­rıl­ma­lar­la ki­çik amp­li­tud­la ay­rı-ay­rı blok­la­ra bö­lün­müş­lər.
Şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li çat­lar sub­me­ri­dio­nal və şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li çat­la­ra nə­zə­rən eni­nə qı­rıl­ma­lar ro­lu­nu oy­na­yır­lar və əzil­miş, brek­çi­ya­laş­mış, li­mo­nit­ləş­miş sü­xur zo­na­la­rın­dan iba­rət ol­maq­la, bə­zi hal­lar­da az qa­lın­lıq­lı kvars da­mar­la­rı ilə dol­muş­lar.
Şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li qı­zıl­lı da­mar­la­ra 1, 1a, 2, 4, 5, 29№-li və b., şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li da­mar­la­ra 3, 6, 7, 20, 22, 36, 38№-li və b. da­xil­dir. Şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li da­mar­lar üs­tün­lük təş­kil edir, da­ha mo­no­lit olub, da­vam­lı uzun­lu­ğa, qı­zı­lın nis­bə­tən bö­yük miq­da­rı­na ma­lik­dir­lər və 2-5m-lik amp­li­tu­da­ya ma­lik eni­nə qı­rıl­mı­lar­la qı­rı­lıb-atı­lır­lar. Şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li da­mar­la­rın uzun­lu­ğu çox de­yil­dir.
Da­mar­lar həm uzan­ma, həm də düş­mə bo­yu öz is­ti­qa­mət­lə­ri­ni tez-tez də­yi­şir­lər. On­lar bə­zən az qa­lın­lıq­lı bir ne­çə da­mar­la­ra bö­lü­nə­rək, son­ra ye­ni­dən bir­lə­şir­lər. Da­mar­la­rın xa­rak­te­rik xü­su­siy­yət­lə­rin­dən bi­ri də on­la­rın qa­lın­lıq­la­rı­nın uzan­ma bo­yu də­yiş­mə­si - 3-4m-ə qə­dər ge­niş­lən­mə­si və 1-2sm-ə qə­dər da­ral­ma­sı­dır. Bun­lar da­mar­la­ra bu tip for­ma­si­ya üçün ti­pik olan “təs­beh­va­ri” gö­rü­nüş for­ma­sı­nı ve­rir.
Yer sət­­hi ilə ştoln­­ya ho­­ri­­zont­­la­­rı­­nın mü­­qa­­yi­­sə­­si gös­­tə­­rir ki, bil­­di­­ri­­şin əsa­­sı­­nı təş­­kil edən 1№-li da­­mar uzan­­ma və ya­­tım is­­ti­­qa­­mət­­lə­­rin­­də ge­­niş­­lən­­mə­­lər və da­­ral­­ma­­lar da da­­xil ol­­maq­­la, mü­­rək­­kəb mor­­fo­­lo­­gi­­ya­­ya ma­­lik­­dir və qı­­zı­­lın miq­­da­­rı­­nın çox qey­­ri-bə­­ra­­bər pay­­lan­­ma­­sı ilə sə­­ciy­­yə­­lə­­nir. Mər­­kə­­zi his­­sə­­də da­­ma­­rın qa­­lın­­lı­­ğı 0.3-1.25m təş­­kil edir. Bu­­ra­­da qı­­zı­­lın miq­­da­­rı da­­ha yük­­sək­­dir. Ci­­nah­­lar­­da isə da­­mar az qa­­lın­­lıq­­lı (0.1-0.3m) kvars­­lı çat­­lar ilə əvəz olu­­nur və qı­­zı­­lın miq­­da­­rı aza­­lır. Yan sü­­xur­­lar­­da, da­­ha in­­ten­­siv hid­­ro­­ter­­mal də­­yiş­­mə­­yə mə­­ruz qal­­mış yer­­lər­­də da­­mar­­da qı­­zı­­lın miq­­da­­rı­­nın yük­­səl­­mə­­si mü­­şa­­hi­­də edi­­lir.
Ya­­taq­­da ge­o­­lo­­ji-iq­­ti­­sa­­di cə­­hət­­dən bu­­gün ən pers­­pek­­tiv­­li he­­sab edi­­lən 1№-li da­­mar şi­­mal-qərb is­­ti­­qa­­mət­­li qı­­zıl­­lı da­­mar­­lar qru­­pu­­na aiddir. Da­­ma­­rın uzan­­ma is­­ti­­qa­­mə­­ti ŞQ 340-355°, ya­­tım azi­­mu­­tu ŞŞq 70-85<80-85° ara­­sın­­da­­dır. Yer sət­­hin­­də o, uzan­­ma is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də xən­­dək­­lər­­lə və tə­­bii açı­­lış­­lar­­la 1040m mə­­sa­­fə­­də iz­­lə­­nil­­miş­­dir. Da­­ma­­rın sü­­xur­­la­­rı ok­­sid­­ləş­­miş, doğ­­ran­­mış, par­­ça­­lan­­mış kvars­­dan və aşın­­mış sul­­fid mi­­ne­­ral­­la­­rın­­dan iba­­rət olan kar­­kas struk­­tu­­ru əmə­­lə gə­­ti­­rir­­lər.
1№-li ştoln­­ya ho­­ri­­zon­­tun­­da (2413m, yer sət­­hin­­dən 0.0-150m aşa­­ğı­­da) da­­mar cə­­nub-şərq­­dən şi­­mal-qər­­bə doğ­­ru əsas lü­­lə­­nin 0.0-466-cı m-də iz­­lə­­nil­­miş­­dir. Bu ho­­ri­­zont­­da da­­mar sul­­fid mi­­ne­­ral­­la­­rın­­dan və də­­mi­­rin hid­­rok­­sid­­lə­­ri ilə se­­ment­­ləş­­miş doğ­­ran­­mış kvars­­dan iba­­rət­­dir. Da­­ma­­rın bə­­zi yer­­lə­­rin­­də, əsa­­sən, da­­xi­­li his­­sə­­lər­­də ok­­sid­­ləş­­mə pro­­se­­si get­­mə­­miş­­dir və bu­­ra­­da­­kı kvars aq­­re­­qat­­la­­rın­­da iri, pi­­rit kris­­tal­­la­­rı­­na rast gə­­li­­nir.
Da­­mar in­­ten­­siv pi­­rit­­ləş­­miş, xlo­­rit­­ləş­­miş, bə­­zi yer­­lər­­də zə­­if ka­o­­lin­­ləş­­miş ağ, süd rəng­­li kvars­­lı sü­­xur­­dan iba­­rət­­dir və ay­­rı-ay­­rı in­­ter­­val­­lar­­da də­­mi­­rin hid­­rok­­sid­­lə­­ri ilə se­­ment­­ləş­­miş, içə­­ri­­sin­­də sə­­pin­­ti hal­­da pi­­rit olan kvars­­la sə­­ciy­­yə­­lə­­nir. Yan sü­­xur­­lar zə­­if kvars­­laş­­mış, xlo­­rit­­ləş­­miş, epi­­dot­­laş­­mış pi­­rit­­li an­­de­­zit tuf­­la­­rı­­dır.
1a№-li da­­mar 1№-li da­­ma­­rın yer sət­­hin­­də qərb de­­ri­­va­­tı he­­sab edi­­lir. Uzan­­ma is­­ti­­qa­­mə­­tin­­də o, xən­­dək­­lər­­lə 920m mə­­sa­­fə­­də iz­­lə­­nil­­miş və si­­naq­­laş­­dı­­rıl­­mış­­dır. Da­­ma­­rın uzan­­ma is­­ti­­qa­­mə­­ti ŞmQ 350-360°, ya­­tım azi­­mu­­tu ŞŞq 80-90 <80-88° ara­­sın­­da­­dır. Fi­­liz ma­­te­­ri­a­­lı in­­ten­­siv də­­yiş­­miş, də­­mir­­ləş­­miş və pi­­rit­­ləş­­miş kvars­­la təm­­sil edi­­lir. Ət­­raf sü­­xur­­lar boz, ya­­şı­­lım­­tıl-boz rəng­­li hid­­ro­­ter­­mal də­­yiş­­miş - epi­­dot­­laş­­mış, xlo­­rit­­ləş­­miş, kvars­­laş­­mış, bə­­zən se­­ri­­e­­it­­ləş­­miş an­­de­­zit tuf­­la­­rın­­dan iba­­rət­­dir.
Fi­­liz­­ləş­­mə­­nin 2 əsas ti­­pi mü­­əy­­yən edil­­miş­­dir: ok­­sid­­ləş­­miş və il­­kin fi­­liz­­lər. Bi­­rin­­ci tip fi­­liz­­lər il­­kin fi­­liz­­lə­­rin hi­­per­­gen şə­­ra­­it­­də ok­­sid­­ləş­­mə­­si­­nin məh­­su­­lu ol­­maq­­la, il­­kin fi­­liz­­lər­­lə mü­­qa­­yi­­sə­­də qı­­zı­­lın nis­­bə­­tən yük­­sək miq­­da­­rı ilə fərq­­lə­­nir və in­­ten­­siv li­­mo­­nit­­ləş­­mə ilə mü­­şa­­yi­­ət olu­­nur­­lar. Ok­­sid­­ləş­­mə də­­rə­­cə­­si tam və ey­­ni de­­yil­­dir, be­­lə ki, ok­­sid­­ləş­­mə sa­­hə­­sin­­də il­­kin fi­­li­­zin hə­­mi­­şə mü­­əy­­yən bir his­­sə­­si qal­­maq­­da­­dır. Ok­­sid­­ləş­­mə zo­­na­­sı­­nın də­­rin­­li­­yi ye­­rüs­­tü su­­la­­rın sü­­zül­­mə­­si­­nə şə­­ra­­it ya­­ra­­dan çox­­say­­lı po­­zul­­ma­­lar­­dan və ey­­ni za­­man­­da fi­­liz­­lə­­rin fi­­zi­­ki-me­­xa­­ni­­ki xü­­su­­siy­­yət­­lə­­rin­­dən ası­­lı­­dır. Ya­­taq üz­­rə ok­­sid­­ləş­­miş və il­­kin fi­­liz­­lə­­rin də­­qiq sər­­həd­­lə­­ri mü­­əy­­yən edil­­mə­­miş­­dir.

Şə­­kil 2. 1№-li ştoln­­ya­­da qı­­zıl­­lı kvars-sul­­fid da­­ma­­rı

Ya­­ta­­ğın fi­­liz­­lə­­ri­­nin mi­­ne­­ral tər­­ki­­bi sa­­də­­dir. 1№-li da­­mar­­dan gö­­tü­­rül­­müş çox­­say­­lı nü­­mu­­nə­­lər əsa­­sın­­da on­­la­­rın mi­­ne­­ra­­lo­­ji-pet­­roq­­ra­­fik qu­­ru­­lu­­şu öy­­rə­­nil­­miş­­dir.
Fi­­liz­­lə­­rin mi­­ne­­ra­­lo­­ji tər­­ki­­bi aşa­­ğı­­da­­kı cəd­­vəl­­də ve­­ri­­lir.

Cəd­­vəl

Fi­­liz­­lə­­rin mi­­ne­­ra­­lo­­ji tər­­ki­­bi

Fi­li­zin mi­ne­ra­lo­ji təd­qi­qat­la­rı­na əsa­sən da­mar­da sə­na­ye əhə­miy­yət­li fi­liz­ləş­mə mad­di tər­kib­cə pi­ri­tin sey­rək sə­pə­lən­miş möh­tə­vi­lə­ri, di­gər fi­liz mi­ne­ral­la­rı, kvars və qis­mən hid­ro­ter­mal-me­ta­so­ma­tik də­yiş­miş sü­xur­lar­la təm­sil edil­miş­dir. Fi­liz möh­tə­vi, lə­kə­li, möh­tə­vi-lə­kə­li, mas­siv lə­kə­li, qey­ri-bə­ra­bər də­nə­li, giz­li zo­laq­lı, brek­çi­ya və dru­za tip­li teks­tur­la­ra, al­lot­rio­morf-də­nə­vər, al­lot­rio­morf-hi­pi­dio­morf-də­nə­vər, kol­lo­morf, kol­lo­morf-zo­nal, me­ta­kol­lo­id, re­likt, əvə­zet­mə, qar­şı­lıq­lı bi­tiş­mə, mik­ro­il­mə, kor­ro­zi­ya, ka­tak­laz, qəl­pə­vi, par­ça­lan­ma, qra­nob­las­tik, sfe­rio­lit, in­cə-dis­pers, oolit tip­li struk­tur­la­ra ma­lik ol­maq­la, ağ rəng­li bərk me­ta­so­ma­tik küt­lə­dən iba­rət­dir. 

Zo­laq­lı teks­tur ti­pi çat­la­rın müx­tə­lif vaxt­lar­da açıl­ma­sı­nın və hid­ro­ter­mal məh­lul­lar­la dol­ma­sı­nın nə­ti­cə­si ola­raq pi­rit­li və süd-ağ rəng­li kvars­lı çat­la­rın növ­bə­ləş­mə­sin­dən iba­rət­dir.Brek­çi­ya teks­tur ti­pi il­kin çök­müş və doğ­ran­mış kvar­sın son­ra­kı mər­hə­lə­lər­də pi­rit­li-qı­zıl­lı kvars­la se­ment­ləş­mə­si nə­ti­cə­sin­də əmə­lə gəl­miş­dir. Dru­za tip­li teks­tur ümu­mi küt­lə­də kvars ya­rımk­ris­tal­la­rı­nın in­ki­şa­fı ilə əla­qə­dar­dır.
Fi­li­zin tüks­tur-struk­tur qu­ru­lu­şu­nu for­ma­laş­dı­ran tər­kib his­sə­lər ara­sın­da­kı tə­mas­lar dal­ğa­va­ri və bu­caq­lı­dır, ki­fa­yət qə­dər kəs­kin­dir; fi­liz­də por­fir struk­tu­run re­likt­lə­ri mü­şa­hi­də edil­mir.
Pi­rit il­kin fi­liz mi­ne­ral­la­rı­nın ən əsa­sı­dır və o, fi­liz küt­lə­si­nin bə­zən 85%-ə qə­də­ri­ni təş­kil edir. Pi­ri­tə da­mar mi­ne­ral­la­rı içə­ri­sin­də bü­töv də­nə­vər-lə­kə­li teks­tur­lu, kol­lo­morf-zo­nal struk­tur­lu aq­re­qat­lar, də­nə­lər top­lu­su və bə­zən iri ok­ta­ed­rik kris­tal­lar şək­lin­də qey­ri-bə­ra­bər miq­dar­da­ rast gə­li­nir. Pi­rit aq­re­qat­la­rı al­lot­rio­morf də­nə­vər qu­ru­luş­lu olub, vi­zu­al öl­çü­lə­ri, adə­tən, 0.1-1.2mm ara­sın­da, bə­zən 4sm-ə qə­dər­dir.
Bi­no­kul­yar mik­ros­kop al­tın­da mü­şa­hi­də edil­miş öl­çü­lə­ri 0.01 x 0.02mm-dən 2.5 x 11.0mm-ə qə­dər­dir (bö­yüt­mə - 90x). Anş­lif­lər­də rast­gəl­mə miq­da­rı 0.1-85.0%-dir.
Ək­sər hal­lar­da pi­rit özü­nün ok­sid­ləş­mə məh­su­lu olan də­mir hid­rok­sid­lə­ri, əsa­sən, li­mo­nit­lə bir­gə olur. Kvars için­də­ki pi­rit də­nə­lə­ri, adə­tən, na­zik li­mo­nit pər­də­si ilə əha­tə olu­nur, bə­zən li­mo­nit­lə dol­du­rul­muş da­mar­cıq­lar­la kə­si­lir.
Ok­sid­ləş­mə zo­na­sın­da pi­rit çox vaxt aşı­na­raq, də­mi­rin hid­rok­sid­lə­ri­nə (li­mo­ni­tə, he­tit-hid­ro­he­ti­tə) çev­ril­miş olur.
Xal­ko­pi­rit fi­liz­də o qə­dər də çox miq­dar­da ol­ma­yıb, adə­tən, pi­rit aq­re­qat­la­rı içə­ri­sin­də on­lar­la as­so­sia­si­ya­da ki­çik öl­çü­lü lə­kə­lər və az hal­lar­da kvars­da, sfa­le­rit­də yu­va tip­li al­lot­rio­morf də­nə­lər, nöq­tə­vi möh­tə­vi­lər şək­lin­də rast gə­linir. Bi­no­kul­yar mik­ros­kop al­tın­da mü­şa­hi­də edil­miş öl­çü­lə­ri 0.15 x 0.25mm təş­kil edir (bö­yüt­mə - 90x). Anş­lif­lər­də rast­gəl­mə miq­da­rı 0.2-1.3%-dir. Bə­zən xal­ko­pi­rit də­nə­lə­ri ok­sid­lə­şə­rək, mi­sin tö­rə­mə mi­ne­ral­la­rı olan ko­vel­lin, xal­ko­zin və ma­la­xit­lə əvəz olu­nur.
Qa­le­nit fi­liz­lər­də al­lot­rio­morf-də­nə­vər aq­re­qat­lar, yu­va tip­li yı­ğım­lar, bə­zən qı­sa da­mar­cıq­lar for­ma­sın­da qey­ri-bə­ra­bər ya­yıl­mış­dır, par­ça­lan­ma struk­tu­ru əmə­lə gə­tir­mək­lə, çox mü­kəm­məl (100) ay­rıl­ma­ya ma­lik­dir. Onun­la sıx as­so­sia­si­ya­da çox vaxt pi­ri­tin yax­şı in­ki­şaf et­miş ok­ta­ed­rik kris­tal­la­rı­na, qar­şı­lıq­lı bi­tiş­mə struk­tur­la­rı­na və xal­ko­pi­ri­tin kol­lo­morf ay­rıl­ma­la­rı­na rast gə­li­nir. Qa­le­nit­də bə­zən kvar­sın hek­sa­qo­nal axın­la­rı və pi­ri­tin in­cə, nöq­tə­vi ay­rıl­ma­la­rı mü­şa­hi­də edi­lir. Bi­no­kul­yar mik­ros­kop al­tın­da mü­şa­hi­də edil­miş öl­çü­lə­ri 1.0 x 2.0mm - 2.0 x 2.5mm təş­kil edir (bö­yüt­mə - 90x). Anş­lif­lər­də rast­gəl­mə miq­da­rı 3.5-4.8%-dir.
Sfa­le­rit al­lot­rio­morf-də­nə­vər aq­re­qat­lar, böy­rək­va­ri və giz­li kris­tal­lik ay­rıl­ma­lar for­ma­sın­da qey­ri-bə­ra­bər ya­yıl­mış­dır və əsa­sən, pi­ri­tin də­hə­lə­ra­ra­sı boş­luq­la­rı­nı dol­du­rur. Bi­no­kul­yar mik­ros­kop al­tın­da mü­şa­hi­də edil­miş öl­çü­lə­ri 0.02 x 0.03mm – 2.5 x 3.0mm təş­kil edir (bö­yüt­mə - 90x). Anş­lif­lər­də rast­gəl­mə miq­da­rı 1.1-2.7%-dir.
Se­rus­si­tə yal­nız qa­le­nit­lə sıx as­so­sia­si­ya­da, onun iri ay­rıl­ma­la­rı­nın kə­nar his­sə­lə­rin­də po­li­sin­te­tik iki­ləş­mə­lər, löv­hə­vi və priz­ma­tik qu­ru­luş­lu kris­tal­lar şək­lin­də rast gə­li­nir. Se­rus­sit qa­le­ni­tin və onun bir çox sul­fo­an­ti­mo­nit­lə­ri­nin ən tə­miz ok­sid­ləş­mə məh­su­lu ki­mi ya­ra­nır və bu za­man on­lar­dan çox vaxt əvə­zet­mə qa­lıq­la­rı qa­lır. Qa­le­nit aq­re­qat­la­rı­nın tə­ma­sa ya­xın his­sə­lə­rin­də idio­morf kris­tal­lar, kol­lo­morf qu­ru­luş­lu da­mar­cıq, ha­şi­yə və ay­rıl­ma­lar əmə­lə gə­ti­rir. Bə­zən se­rus­si­tin da­xi­lin­də qa­le­ni­tin tək­rar ay­rıl­ma­la­rı gö­zəl rit­mik struk­tur­lar for­ma­sın­da mü­şa­hi­də edi­lir. Bi­no­kul­yar mik­ros­kop al­tın­da mü­şa­hi­də edil­miş öl­çü­lə­ri 0.02 x 0.03mm – 0.05 x 0.1mm təş­kil edir (bö­yüt­mə - 90x). Anş­lif­lər­də rast­gəl­mə miq­da­rı 0.7-0.8%-dir.
Gü­müş çox vaxt ar­gen­ti­tin sə­pə­lən­miş in­cə ay­rıl­ma­la­rı, az hal­lar­da sər­bəst gü­müş şək­lin­də aş­kar edi­lir. Bu ay­rıl­ma­lar il­kin fi­liz­lə­rin sər­həd­lə­ri ya­xın­lı­ğın­da qar­şı­lıq­lı zən­gin­ləş­mə nə­ti­cə­sin­də ya­ra­nır.
Tel­lu­ro­vis­mu­ti­tə çox az hal­lar­da yal­nız pi­rit­lə sıx as­so­sia­si­ya­da də­nə­lə­ra­ra­sı boş­luq­lar­da rast gə­li­nir. Yük­sək ək­set­dir­mə qa­bi­liy­yət­li, yum­şaq, in­ten­siv ani­zot­rop mi­ne­ral­dır. 0.015 x 0.025mm öl­çü­lü və­rə­qə­vi, löv­hə­vi və ax­ça­va­ri aq­re­qat­lar əmə­lə gə­ti­rir.
Sər­bəst qı­zıl düz­gün ol­ma­yan ki­çik, 0.02-0.1mm öl­çü­lü möh­tə­vi­lər, də­nə­lər, 0.16-0.28mm uzun­luq­lu sap­va­ri və iy­nə­va­ri fərd­lər for­ma­sın­da mü­şa­hi­də edi­lir. Üz­lə­ri ay­dın, düz xət­lə­rə ma­lik kris­tal­lik fərd­lə­rin izo­met­rik kə­si­liş­lə­ri, ske­let kris­tal­lar for­ma­ca üs­tün­lük təş­kil edir.
Bə­ra­bər­tə­rəf­li al­tı­üz­lü kə­si­liş­lər və uzun­sov küt­ləş­miş romb­lar xa­rak­te­rik­dir. Az hal­lar­da “sir­kon” kə­si­liş­lə­rə–iki­tə­rəf­li pi­ra­mi­dal for­ma­la­ra rast gə­li­nir.
Ki­çik də­nə­lər­də yad his­sə­cik­lər mü­şa­hi­də edil­mir. Nis­bə­tən bö­yük də­nə­lər­də qey­ri-fi­liz küt­lə­si­nin qa­nu­na­uy­ğun yer­ləş­miş his­sə­cik­lə­ri he­roq­lif struk­tu­ru­nu xa­tır­la­dan na­xış­lar əmə­lə gə­ti­rir. Ümu­miy­yət­lə, kris­tal­lik də­nə­lər qey­ri-düz­gün for­ma­la­ra nis­bət­də üs­tün­lük təş­kil edir.
Qı­zıl də­nə­lə­ri açıq, par­laq-sa­rı rəng­də­dir və qı­zı­lın eh­ti­mal edi­lən əya­rı 800-900%-dir.

Şə­kil 3. Qı­zı­lın müx­tə­lif for­ma­lı kris­tal­la­rı, bri­ket, bö­yüt­mə 300x

Kvars əsas da­mar mi­ne­ra­lı ol­maq­la, 3 ge­ne­ra­si­ya­ya ay­rı­lır. Kvars-1 sü­dlü-ağ rəng­li iri də­nə­li­dir. Bu tip kvars­la dol­muş da­mar­lar­da yu­va­lar, boş­luq­lar və dru­za­lar in­ki­şaf et­miş­dir. Kvars, de­mək olar ki, fi­liz­siz­dir, la­kin ara­bir 1.0-1.5sm-lik for­ma­sız yu­va teks­tur­lu pi­rit aq­re­qat­la­rı­na rast gə­li­nir. Kvars-2 boz rəng­li, xır­da də­nə­li qən­də bən­zə­yir, içə­ri­sin­də də­nə­vər for­ma­da zo­laq­lı teks­tu­ra ma­lik pi­rit mü­şa­hi­də edi­lir. Kvars-3 kvars-xal­se­don tip­li­dir və onun əmə­lə gəl­mə­si kal­sit, ki­çik də­nə­li pi­rit və xal­ko­pi­ri­tin çök­mə­si vax­tı­na uy­ğun gə­lir.
Kal­sit və xlo­rit sü­dü-ağ rəng­li kvar­sın içə­ri­sin­də ki­çik kse­no­morf ay­rıl­ma­lar şək­lin­də rast gə­lir.
Ko­vel­lin və xal­ko­zin bə­zi yer­lər­də da­mar mi­ne­ral­la­rı­nın ara­sın­da, bə­zən isə pi­rit yı­ğın­tı­la­rı­nı kə­sən çat­lar­da yer­ləş­miş xal­ko­pi­rit­lə as­so­sia­si­ya­da mü­şa­hi­də edi­lir.
Li­mo­nit pi­ri­ti əvəz et­mək­lə və ok­sid­ləş­mə zo­na­sı­nın əsas mi­ne­ra­lı ol­maq­la, onun aq­re­qat­la­rın­da müx­tə­lif çat­la­rı dol­du­rur və bü­tün fi­liz da­xi­lin­də kse­no­morf qu­ru­luş­lu şə­bə­kə teks­tu­ru­na ma­lik ol­maq­la, sis­tem­siz çat şə­bə­kə­si for­ma­sın­da mü­şa­hi­də edi­lir. Li­mo­nit yı­ğın­tı­la­rı içə­ri­sin­də də­mi­rin hi­dok­sid­lə­ri ilə tam əvəz olun­ma­mış pi­ri­tin qa­lıq­la­rı sax­la­nı­lır. Bə­zi yer­lər­də pi­rit aq­re­qat­la­rı­nı kə­sən li­mo­nit çat­la­rın­da xal­ko­pi­ri­tin ko­vel­lin və xal­ko­zin­lə bir­lik­də ki­çik də­nə­lə­ri, həm­çi­nin sər­bəst qı­zı­lın ay­rıl­ma­la­rı qeyd olu­nur.
He­tit-hid­ro­he­tit əsas fi­li­zə­mə­lə­gə­ti­ri­ci mi­ne­ral­lar­dan­dır və zo­nal-kol­lo­morf və ra­di­al-şüa­vi me­ta­kol­lo­id tö­rə­mə­lər şək­lin­də mə­kan­ca qey­ri-bə­ra­bər ya­yıl­mış­dır. Bə­zi yer­lər­də giz­li kris­tal­lik gel və lif­li qu­ru­luş­lu böy­rək­va­ri, ax­ça­va­ri for­ma­lar və qey­ri-fi­liz küt­lə fo­nun­da pi­ri­ti ta­ma­mi­lə əvəz edə­rək, in­cə il­mə şə­kil­li aq­re­qat­lar, fərd­lər, ha­şi­yə­lər, əmə­lə gə­ti­rir. Də­mir­li mi­ne­ral­la­rı əvə­zet­mə yo­lu ilə əmə­lə gəl­miş kol­lo­morf-zo­nal, me­ta­kol­lo­id struk­tur­la­ra ma­lik he­tit-hid­ro­he­tit özün­də əvəz edil­miş mi­ne­ral­la­rın re­likt­lə­ri­ni və müx­tə­lif il­mə­li əvə­zet­mə teks­tur­la­rı­nı sax­la­yan psev­do­mor­foz­lar ya­ra­dır. Bi­no­kul­yar mik­ros­kop al­tın­da mü­şa­hi­də edil­miş öl­çü­lə­ri 0.001 x 0.003mm – 0.65 x 0.85mm təş­kil edir. Anş­lif­lər­də rast­gəl­mə miq­da­rı 0.7-2.5%-dir.
Tex­no­lo­ji sı­naq­dan gö­tü­rül­müş nü­mu­nə­lər­dən ha­zır­lan­mış şlif­lər­də yan sü­xur­la­rın və fi­liz­lə­rin pet­roq­ra­fik xü­su­siy­yət­lə­ri mü­əy­yən edil­miş­dir.
Yan sü­xur­lar ya­şı­lım­tıl-boz sıx qu­ru­luş­lu, brek­çi­ya­la­şmış, al­bit­ləş­mış və xlo­rit­ləş­miş, mas­siv və brek­çi­ya teks­tur­lu, il­kin por­fir və gia­lo­pi­lit struk­tur­lu an­de­zit­lər­dən və an­de­zit-por­fi­rit­lər­dən iba­rət­dir. Sü­xur­lar bə­zi yer­lər­də lə­kə­li teks­tur­lu me­ta­so­ma­tit­lər­lə kə­sil­miş­dir. Tə­mas­lar dal­ğa­va­ri və bu­caq­lı­dır, ki­fa­yət qə­dər kəs­kin­dir və on­lar­da il­kin sü­xur­la­rın qey­ri-düz­gün for­ma­la­rı, re­likt­lə­ri mü­şa­hi­də edi­lir. Hər iki sü­xur­da bə­zən pi­ri­tin sə­pin­ti möh­tə­vi­lə­ri­nə rast gə­li­nir.
Sü­xur nü­mu­nə­si­nin şlif­də mi­ne­ral tər­ki­bi be­lə­dir: əsas - pla­gi­ok­laz (al­bit), ak­ses­sor - apa­tit, tö­rə­mə - xlo­rit, kvars, epi­dot, sfen, se­ri­sit, am­fi­bol, də­mi­rin hid­rok­sid­lə­ri.
Fi­liz­lər­də gia­lo­pi­lit əsas küt­lə­li, por­fir struk­tur­lu an­de­zit­lə­rin əv­vəl­cə­dən xlo­rit­ləş­miş qı­rın­tı­la­rı və pla­gi­ok­laz qı­rın­tı­la­rı kvar­sın bə­ra­bər­də­nə­li in­cə aq­re­qat­la­rı ilə 40 x 60% nis­bə­tin­də brek­çi­ya şək­lin­də se­ment­lən­miş­dir. Qı­rın­tı­la­rın öl­çü­lə­ri 0.06-1.5mm ara­sın­da, for­ma­la­rı izo­met­rik, bu­caq­lı, bə­zən yum­ru­dur. Se­men­ti təş­kil edən kvars xal­se­don va­ri­dir və onun də­nə­lə­ri­nin öl­çü­lə­ri 0.01-0.03mm təş­kil edir. Kvars­da qa­rı­şıq­lar ki­mi xlo­ri­tin lə­kə, lin­za və lent for­ma­lı aq­re­qat­la­rı mü­şa­hi­də edi­lir.
Tex­no­lo­ji sı­naq­dan gö­tü­rül­müş fi­liz nü­mu­nə­si­nin şlif­də mi­ne­ral tər­ki­bi be­lə­dir: əsas - pla­gi­ok­laz (al­bit), ak­ses­sor - apa­tit, tö­rə­mə - xlo­rit-1, xlo­rit-2, kvars-1, kvars-2 və eh­ti­mal ki, sfen­lə bir­lik­də epi­dot.
Xlo­rit-1 qı­rın­tı­lar­da­kı şü­şə­ni me­ta­so­ma­tik ola­raq əvəz edir. Xlo­rit-2 kvars-1 ilə bir­lik­də me­ta­so­ma­tik küt­lə əmə­lə gə­ti­rir. Kvars-1 xlo­rit-2 ilə bir­lik­də brek­çi­ya­nın se­men­ti­ni təş­kil edir. Kvars-2 se­ri­sit və pi­rit­lə bir­lik­də xət­ti da­mar­cıq­lar şək­lin­də mü­şa­hi­də edi­lir.

Fi­liz­ləş­mə­nin mər­hə­lə­li­yi və fi­li­zət­ra­fı də­yiş­mə­lər. Fi­liz­ləş­mə uzun müd­dət ər­zin­də, mü­rək­kəb tek­to­nik şə­ra­it­də, or­ta-aşa­ğı tem­pe­ra­tur­da hid­ro­ter­mal yol­la bir ne­çə mər­hə­lə­də for­ma­laş­mış­dır. Hid­ro­ter­mal fəa­liy­yə­tin il­kin mər­hə­lə­sin­də ay­rıl­mış mi­ne­ral as­so­sia­si­ya­la­rı son­ra­kı mər­hə­lə­lər­də çök­müş mi­ne­ral­lar­la se­ment­ləş­miş və nə­ti­cə­də fi­liz­lə­rin ye­ni teks­tur for­ma­la­rı ya­ran­mış­dır.
Əmə­lə­gəl­mə ar­dı­cıl­lı­ğı­na gö­rə Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­sin­də aşa­ğı­da­kı 5 mi­ne­ral­laş­ma mər­hə­lə­si ay­rı­lır:
kvars-se­ri­sit;
mis-mo­lib­den;
kvars-pi­rit-qı­zıl;
po­li­me­tal və
kar­bo­nat.
Kvars-se­ri­sit mər­hə­lə­si post­maq­ma­tik pro­ses­lə­rin il­kin mər­hə­lə­si­dir və bu za­man sü­xur­la­ra çox­lu miq­dar­da si­li­kat (Si­O2) gə­ti­ril­miş­dir. Bu mər­hə­lə­də hid­ro­ter­mal məh­lul­la­rın tə­si­ri ilə Or­du­bad və Kə­lə­ki ya­rıl­ma­la­rı bo­yu bə­zən tö­rə­mə kvar­sit­lə­rə çev­ril­miş kvars­laş­mış, se­ri­sit­ləş­miş və pi­rit­ləş­miş sü­xur zo­na­la­rı əmə­lə gıl­miş­dir. Həm Alt və Or­ta Eosen vul­ka­no­gen tö­rə­mə­lə­ri, həm də plu­to­nun int­ru­ziv­lə­ri və day­ka­la­rı hid­ro­ter­mal də­yiş­mə­lə­rə mə­ruz qal­mış­lar. Şüb­hə­siz, hid­ro­ter­mal pro­se­sin bi­rin­ci mər­hə­lə­si maq­ma­tik pro­se­sin day­ka son­ra­kı eta­pı­na uy­ğun­dur.
Mis-mo­lib­den mər­hə­lə­si pi­rit, az miq­dar­da xal­ko­pi­rit və mo­lib­de­nit fi­liz­ləş­mə­si ilə mü­şa­yi­ət olu­nan ağ iri­də­nə­li dru­za for­ma­lı kvar­sın çök­mə­si ilə sə­ciy­yə­lə­nir. Bu mər­hə­lə­nin fi­liz­lə­rin­dən təş­kil olun­muş da­mar­lar­da qı­zı­lın miq­da­rı Mə­dən­də­rə­si sa­hə­sin­də “iz” - 23q/t ara­sın­da də­yi­şir. Eh­ti­mal ki, qı­zıl pi­ri­tin və di­gər sul­fid­lə­rin için­də in­cə-dis­pers şə­kil­də yer­lə­şir. Öz növ­bə­sin­də pi­rit iri də­nə­li kvar­sın için­də yu­va tip­li for­ma­sız yı­ğın­tı­lar əmə­lə gə­ti­rir.
Kvars-pi­rit-qı­zıl mi­ne­ral­laş­ma mər­hə­lə­si za­ma­nı qı­zı­lın, xal­ko­pi­ri­tin və pi­ri­tin sıx möh­tə­vi­lə­ri ya­yıl­mış, or­ta və xır­da də­nə­li kvars çök­müş­dür. Bu mər­hə­lə­dən əv­vəl şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li çat­lar bağ­lı ol­muş və ona gö­rə də qı­zıl fi­liz­ləş­mə­si, əsa­sən, açıq olan şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li çat­lar­da əmə­lə gəl­miş­dir. 1№-li da­mar­da əv­vəl­ki mər­hə­lə­nin iri də­nə­li kvars çat­la­rı­nın bu mər­hə­lə­nin or­ta və xır­da də­nə­li kvar­sı ilə dol­ma­sı nə­ti­cə­sin­də for­ma­laş­mış zo­laq­lı teks­tur ti­pi ay­dın gö­rü­nür. Şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li çat­la­rın açı­qol­ma də­rə­cə­sin­dən ası­lı ola­raq bu çat­lar­da qı­zıl fi­liz­ləş­mə­si ey­ni də­rə­cə­də ya­yıl­ma­mış­dır. Bu mər­hə­lə­də qı­zıl də­nə­cik­lə­ri möh­tə­vi və löv­hə­cik şək­lin­də ol­maq­la, on­la­ra pa­ra­ge­ne­tik cə­hət­dən pi­rit­lə as­so­sia­si­ya­da rast gə­li­nir.
Po­li­me­tal mər­hə­lə­si şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li çat­lar­da ki­çik də­nə­li pi­rit, xal­ko­pi­rit, sfa­le­rit və qa­le­ni­tin çök­mə­si ilə xa­rak­te­ri­zə olu­nur. Bu mi­ne­ral­lar top­lu­su­nun for­ma­sı fi­liz­lər­də qey­ri-bə­ra­bər ya­yıl­mış yu­va və çat tip­li­dir.
Kar­bo­nat mər­hə­lə­si hid­ro­ter­mal fəa­liy­yə­tin son mər­hə­lə­si­dir və bu za­man, əsa­sən, fi­liz mi­ne­ral­la­rı sax­la­ma­yan kal­sit çök­müş­dür. Bu mər­hə­lə­də tek­to­nik hə­rə­kət, əsa­sən, en dai­rə­si və şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li çat­lar bo­yu get­miş­dir və nə­ti­cə­də kvars­lı fi­liz küt­lə­si doğ­ran­mış və kar­bo­nat tər­kib­li ma­te­ri­al­la se­ment­ləş­miş­dir (Gi­lə­nar­lı­də­rə po­li­me­tal tə­za­hü­rü). Son mər­hə­lə­də şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li çat­lar qa­pa­lı ol­du­ğun­dan on­lar­da yal­nız kar­bo­nat mi­ne­ral­la­rı­na rast gə­li­nir.
Fi­li­zə­mə­lə­gəl­mə pro­ses­lə­ri­nin mər­hə­lə­li­yi ilə əla­qə­dar ola­raq fi­li­zət­ra­fı də­yiş­mə­lər də mər­hə­lə­lər­lə baş ver­miş­dir. İl­kin fi­li­zə­mə­lə­gəl­mə mər­hə­lə­si üçün fi­liz­dən əv­vəl­ki qı­rıl­ma­la­rın və plu­to­nun tə­ma­sı bo­yu ət­raf sü­xur­la­rın he­sa­bı­na tö­rə­mə kvar­sit­lə­rin əmə­lə gəl­mə­si xa­rak­te­rik­dir. Mis-mo­lib­den mər­hə­lə­si za­ma­nı kvars-sul­fid da­mar­la­rı­nın zal­band ət­ra­fı his­sə­lə­rin­də zə­if kvars­laş­ma və xlo­rit­ləş­mə ol­muş­dur.
Ət­raf sü­xur­la­rın da­ha in­ten­siv də­yiş­mə­si kvars-pi­rit-qı­zıl mər­hə­lə­sih­də baş ver­miş­dir. Bu za­man an­de­zit, an­de­zit-da­sit tər­kib­li yan vul­ka­no­gen sü­xur­lar­da kvars­laş­ma, xlo­rit­ləş­mə, se­ri­sit­ləş­mə, pi­rit­ləş­mə və kar­bo­nat­laş­ma əmə­lə gəl­miş­dir. Bu mər­hə­lə­də me­ta­so­ma­tik əvə­zo­lun­ma pro­se­si­nin in­ten­siv­li­yi­nin art­ma­sı hid­ro­ter­mal məh­lul­lar­da kar­bon­lu və kü­kürd­lü qaz­la­rın miq­da­rı­nın yük­səl­mə­si ilə əla­qə­dar­dır. Bu da öz növ­bə­sin­də məh­lul­la­rın tur­şu­lu­ğu­nu və yan sü­xur­la­ra mü­na­si­bət­də aq­res­siv­lik də­rə­cə­si­ni ar­tır­mış­dır. Po­li­me­tal mər­hə­lə­si za­ma­nı yan sü­xur­lar­da əla­və ola­raq xlo­rit­ləş­mə, se­ri­sit­ləş­mə və xü­su­si­lə, kar­bo­nat­laş­ma pro­ses­lə­ri baş ver­miş­dir. Son, kar­bo­nat mər­hə­lə­sin­də yan sü­xur­lar zə­if xlo­rit­ləş­mə­yə mə­ruz qal­mış­lar.
Yu­xa­rı­da gös­tə­ri­lən hi­po­gen mən­şə­li mi­ne­ral­laş­ma mər­hə­lə­lə­rin­dən son­ra fi­liz sa­hə­sin­də və ya­taq­da ən son mər­hə­lə ki­mi hi­per­gen (ok­sid­ləş­mə) mər­hə­lə­si­ni qeyd et­mək olar.

Ya­ta­ğın ge­ne­zi­si. Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­sin­də fi­liz­ləş­mə Eosen-Oli­qo­sen yaş­lı Meh­ri-Or­du­bad qra­ni­to­id (qra­no­dio­rit-por­fir) int­ru­ziv komp­lek­si­nin post­maq­ma­tuk hid­ro­ter­mal fəa­liy­yə­ti ilə əla­qə­dar­dır.
Hid­ro­ter­mal məh­lul­lar əv­vəl­lər möv­cud ol­muş Or­du­bad və Kə­lə­ki ya­rıl­ma­la­rı va­si­tə­si­lə plu­to­nun tə­ma­sı bo­yu yer­ləş­miş Alt və Or­ta Eosen yaş­lı vul­ka­no­gen-çök­mə sü­xur­la­ra nü­fuz et­miş və bu za­man öz­lə­ri ilə əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də si­li­si­um, kü­kürd, mis, mo­lib­den, qı­zıl, sink, qur­ğu­şun və b. ele­ment­lər gə­tir­miş­lər. Me­zo­ter­mal məh­lul­lar çox­say­lı çat, po­zul­ma və qı­rıl­ma­lar­la hə­rə­kət edə­rək, ət­raf sü­xur­la­ra da­xil ol­muş və nə­ti­cə­də ya­rıl­ma­lar bo­yu ge­niş me­ta­so­ma­tit zo­na­la­rı­nın ya­ran­ma­sı­na sə­bəb ol­muş­lar. Qeyd et­mək la­zım­dır ki, bu pro­ses­lər za­ma­nı hid­ro­ter­mal məh­lul­lar da yan sü­xur­lar­da olan kom­po­nent­lə­rin he­sa­bı­na zən­gin­ləş­miş­lər.
Hid­ro­ter­mal məh­lul­la­rın hə­rə­kə­ti tek­to­nik hə­rə­kət­lər­lə pa­ra­lel get­miş və müx­tə­lif vaxt­lar­da açıl­mış həm şi­mal-qərb, həm də şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li çat­lar bo­yu ol­muş­dur. Şi­mal-şərq is­ti­qa­mət­li çat­lar­da mis-mo­lib­den mər­hə­lə­si­nin mi­ne­ral­laş­ma­sı əmə­lə gəl­miş­dir.
Kvars-pi­rit-qı­zıl və po­li­me­tal mi­ne­ral­laş­ma mər­hə­lə­lə­ri ərə­fə­sin­də tan­gen­sio­nal qüv­və­lə­rin is­ti­qa­mə­ti də­yiş­miş, şi­mal-qərb və təq­ri­bən en dai­rə­si is­ti­qa­mət­li struk­tur­la­rın açıl­ma­sı baş ver­miş­dir. Bu çat­la­ra hid­ro­ter­mal məh­lul­la­rın dol­ma­sı nə­ti­cə­sin­də mü­va­fiq ola­raq kvars-pi­rit-qı­zıl və po­li­me­tal fi­liz­ləş­mə­si baş ver­miş­dir. Qeyd et­mək la­zım­dır ki, əmə­lə­gəl­mə za­ma­nı­na gö­rə kvars-sul­fid da­mar­la­rı bü­tün int­ru­zi­ya­lar­dan və on­la­rın day­ka­la­rın­dan ca­van he­sab edi­lir.
Fi­li­zət­ra­fı sü­xur­la­rın də­yiş­mə­si, mi­ne­ra­lo­ji tər­ki­bi, fi­liz­lə­rin teks­tur-struk­tur xü­su­siy­yət­lə­ri eh­ti­mal et­mə­yə əsas ve­rir ki, Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­sin­də fi­liz ci­sim­lə­ri­nin for­ma­laş­ma­sı hid­ro­ter­mal şə­ra­it­də təq­ri­bən 1.0km də­rin­lik­də or­ta-aşa­ğı tem­pe­ra­tur­da ol­muş­dur. Yu­xa­rı­da qeyd edil­di­yi ki­mi, Pi­yaz­ba­şı fi­liz sa­hə­sin­də fi­liz­li məh­lul­lar üçün əsas fi­liz­gə­ti­ri­ci ka­nal şi­mal-qərb is­ti­qa­mət­li Or­du­bad ya­rıl­ma­sı, fi­liz­sax­la­yan struk­tur­lar isə ya­rıl­ma ət­ra­fın­da in­ki­şaf et­miş çox­say­lı çat­la­rın mü­rək­kəb şə­bə­kə­si ol­muş­dur.

Mə­qa­lə­nin ha­zır­lan­ma­sın­da keç­miş “Döv­lət­ge­ol­kom”un və “Azər­bay­can İn­ter­neyşnl May­ninq Kom­pa­ni Li­mi­ted” şir­kə­ti­nin fond ma­te­ri­al­la­rın­dan is­ti­fa­də edil­miş­dir.

 "YER VƏ İNSAN" jurnalı

№/05/NOYABR-DEKABR/2015