Geo­lo­giya­dan ma­raq­lı bil­gilər

- Yer kü­rə­si ge­o­id for­ma­sın­da­dır.

- Yer kü­rə­si­nin for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı əsa­sən 2 qüv­və­nin, onun küt­lə­si­ni təş­kil edən his­sə­cik­lə­rin qar­şı­lıq­lı ca­zi­bə­si və mər­kəz­dən­qaç­ma qüv­və­si­nin tə­si­ri al­tın­da baş ver­miş­dir.

- Yer kü­rə­si­nin sı­xıl­ma də­rə­cə­si fır­lan­ma­nın bu­caq sü­rə­tin­dən ası­lı­dır.

- Yer Kü­rə­si­nin ən yük­sək nöq­tə­si Hi­ma­lay dağ­la­rın­da­kı Co­mo­lunq­ma (8848m) zir­və­si­dir.

- Yer Kü­rə­si­nin ən aşa­ğı nöq­tə­si Ma­ria­n çö­kək­li­yi­dir (10994m).

- Geo­lo­gi­ya el­mi yer kü­rə­si­nin qu­ru­lu­şu­nu, ya­ran­ma­sı­nı, ya­şı­nı, fay­da­lı qa­zın­tı­la­rın yer­ləş­mə­si və sü­xur­la­rın əmə­lə­gəl­mə­si­ni öy­rə­nir.

- Kai­na­tın in­di mü­şa­hi­də et­di­yi­miz for­ma­sı təx­mi­nən 18-20 mlrd. il ər­zin­də tə­şək­kül tap­mış­dır.

- Bi­zim pla­net sis­te­mi­nin mər­kə­zin­də Gü­nəş ul­du­zu yer­lə­şir.

- Мохоrоvi­çiç sər­həd­di uzu­nu­na və eni­nə seys­mik dal­ğa­la­rın sü­rət­lə­ri­nin və mad­də­lə­rin sıx­lıq­la­rı­nın art­ma­sı üz­rə tə­yin olu­nur.

- Dağ sü­xu­ru­nun qu­ru­lu­şu struk­tur və teks­tu­ra ilə sə­ciy­yə­lə­nir.

- Sü­xu­run mi­ne­ral və­ziy­yə­ti onun tər­ki­bi­nə da­xil olan kris­tal­lik də­nə­lə­rin və ya qı­rın­tı­la­rın öl­çü və for­ma­la­rı ilə on­la­rın qar­şı­lıq­lı mü­na­si­bət­lə­ri mü­əy­yən olu­nur.

- Sü­xu­run mi­ne­ral və­ziy­yə­ti onun teks­tu­ra­sı, yə­ni fə­za­da kris­tal­lik də­nə­lə­rin, qı­rın­tı­la­rın yer­ləş­mə­si ilə mü­əy­yən olu­nur.

- Dağ sü­xur­la­rı­nın təs­ni­fa­tı­nın əsa­sı­nı ge­ne­tik əla­mət təş­kil edir.

- Dağ sü­xur­la­rı mən­şə­yi­nə gö­rə maq­ma­tik, çök­mə və me­ta­mor­fik sü­xur­la­ra bö­lü­nür­lər.

- Stra­tiq­ra­fik böl­mə­lə­rin döv­rü­nü mü­əy­yən et­mək üçün ge­ox­ro­no­lo­ji və stra­tiq­ra­fik şka­la­lar­dan is­ti­fa­də olu­nur.

- Li­tos­fer pli­tə­lə­rin fərq­lən­mə­si­nin is­ti­nad zo­na­la­rı di­ver­gent­lik ad­la­nır.

- Li­tos­fer pli­tə­lə­rin sı­xıl­ma­sı­nın is­ti­nad zo­na­la­rı kon­ver­gent­lik ad­la­nır

- Bir-bir­lə­ri­ni ho­ri­zon­tal yer­də­yiş­mə­yə mə­ruz edən li­tos­fer pli­tə­lə­rin sər­həd­lə­ri­nin ti­pi də­yiş­miş (trans­for­men) ad­la­nır.

- Dağ sü­xur­la­rı­nın nis­bi ya­şı­nın mü­əy­yən olun­ma­sı­nın və çox­dan mü­əy­yən­ləş­miş kə­si­liş­lə­rin bir-bir­lə­ri ilə uy­ğun­laş­ma­la­rı­nı tə­yin et­mək üçün ən eti­bar­lı üsul pa­le­on­to­lo­ji üsul­dur.

- At­mos­fer Yer kü­rə­si­nin qaz­lı tə­bə­qə­si­ni əks et­di­rir.

- Hid­ros­fer Yer kü­rə­si­nin su­lu tə­bə­qə­si­ni əks et­di­rir.

- Axar su­la­rın fəa­liy­yə­tin­də əsas üç tər­kib his­sə ay­rı­lır: 1) da­ğıl­ma, 2) da­şın­ma, 3) çök­mə.

- Xır­da sü­xur qı­rın­tı­la­rı­nın su axı­nı ilə yu­yul­ma­sı və yer­də­yiş­mə­si de­nu­da­si­ya ad­la­nır.

- Yer qa­bı­ğı ilə yer man­ti­ya­sı ara­sın­da­kı sər­həd Qut­ten­berq sər­hə­di ad­la­nır.

- Ye­rin nü­və­si xa­ri­ci və da­xi­li nü­və­yə bö­lü­nür.

- Mən­şə­yi­nə gö­rə çök­mə sü­xur­la­rın aşa­ğı­da­kı növ­lə­ri var­dır : qı­rın­tı­lı, gil­li, he­mo­gen, or­qa­no­gen və qa­rı­şıq.

- Çö­kün­tü top­lan­ma­sı­nın üç əsas şə­rai­ti; də­niz, kon­ti­nen­tal və ke­çi­ci bəl­li­dir.

- Kü­lək­lə yı­ğı­lan çö­kün­tü­lər və kü­lə­yin ya­rat­dı­ğı rel­yef for­ma­la­rı eol pro­se­si nə­ti­cə­sin­də baş ve­rir.

- Kü­lə­yin da­ğı­dı­cı fəa­liy­yə­ti iki yol­la; defl­ya­si­ya və kor­ro­zi­ya yo­lu ilə hə­ya­ta ke­çi­ri­lir.

- Fi­zi­ki və­ziy­yə­ti­nə gö­rə ye­ral­tı su­lar yed­di nö­və; bu­xar ha­lın­da, hiq­ros­ko­pik, pər­də­cik­li, ka­pil­yar, dam­cı-ma­ye, bərk və kris­tal­laş­dı­rıl­mış nö­və ay­rı­lır.

- Ye­ral­tı su­la­rın tem­pe­ra­tu­ru tek­to­nik xü­su­siy­yət­lə­rin­dən, yat­ma də­rin­li­yin­dən və əra­zi iq­li­min­dən ası­lı­dır.

- Tem­pe­ra­tu­ru­na gö­rə ye­ral­tı su­lar; so­yuq (200C-dək), ilıq (370C-dək), ter­mal (420C-dək) və hi­per­ter­mal (420C-dən çox) ola­raq bö­lü­nür­lər.

- Yer kü­rə­si­nin sət­hin­də rel­ye­fin mən­fi for­ma­la­rı­nın və də­rin­lik­də müx­tə­lif sü­xur­la­rın su­lar­la həll olu­na­raq yu­yul­ma­sı nə­ti­cə­sin­də boş­luq­la­rın ya­ran­ma­sı­na apa­ran, elə­cə də hə­rə­kət edən su­lar­la dağ sü­xur­la­rı­nın da­şın­ma­sı­na əsas­la­nan geo­lo­ji pro­ses­lə­rin məc­mu­su­na karst­la­rın əmə­lə­gəl­mə­si de­yi­lir.

- Qu­ru əra­zi­sin­də hə­rə­kət edən bu­zun tə­bii yı­ğım­la­rı­na Buz­laq de­yi­lir.

- Yer kü­rə­si­nin qu­ru his­sə­si­nin 11% - dən çox sa­hə­si buz­laq­lar­la əha­tə olun­muş­dur.

- Buz­laq­la­rın üç baş ti­pi (dağ­lıq, ör­tük və ara­lıq) möv­cud­dur.

- Yer kü­rə­si­nin sət­hi­nin 70,8 % -dən ço­xu­nu Dün­ya okea­nı tu­tur .

- Də­niz su­yu­nun kim­yə­vi aq­res­siv­li­yi­nin yük­sək də­rə­cə­si mi­ne­ral­laş­ma ilə izah olu­nur. Oke­an su­la­rı­nın or­ta duz­lu­lu­ğu təx­mi­nən 35 q/l təş­kil edir .

- Li­to­ge­nez - çö­kün­tü top­lan­ma­sı (se­di­men­to­ge­nez) və çök­mə dağ sü­xur­la­rı­nın əmə­lə gəl­mə­si (dia­ge­nez) pro­ses­lə­ri­nin məc­mu­su­dur.

- Dia­ge­nez çö­kün­tü­lə­rin bərk sü­xur­la­ra çev­ril­mə­si ilə ta­mam­la­nır.

- Tek­to­nik dis­lo­ka­si­ya­lar iki nö­və bö­lü­nür­lər; pli­ka­tiv və diz­yunk­tiv.

- İs­tə­ni­lən la­yın hü­dud­la­rın­da da­ban və ta­van his­sə­lər ay­rı­lır.

- Pli­ka­tiv dis­lo­ka­si­ya­la­rı mo­nok­li­nal­lar, flek­su­ra­lar və qı­rı­şıq­lı ol­maq­la 3 nö­və ay­rı­lır­lar.

- Hər bir qı­rı­şı­ğın qu­ru­lu­şun­da aşa­ğı­da­kı ele­ment­lər ay­rı­lır; ki­lid, qa­nad­lar, şar­nir, ox, ox sət­hi və nü­və.

- Yer kü­rə­si­nin sü­xur­la­rın­dan ke­çən, tit­rə­yiş­lər sil­si­lə­si­nin sə­bəb ol­du­ğu yer sət­hi­nin sü­rət­lı tə­kan­la­rı zəl­zə­lə­lə­rin baş ver­mə­si­nə sə­bəb olur.

- Yer kü­rə­si­nin də­rin­li­yin­də­ki seys­mik dal­ğa­la­rın yer sət­hin­də əmə­lə gəl­mə yer­lə­ri­nin pro­yek­si­ya­sı zəl­zə­lə­nin epi­sent­ri ad­la­nır.

- Mən­şə­yi­nə gö­rə zəl­zə­lə­lər tek­to­nik, ek­zo­gen,vul­ka­nik və tex­no­gen tip­lə­rə aid edi­lir.

- MDB əra­zi­sin­də zəl­zə­lə­nin mü­va­fiq qüv­və­lə­ri 12 bal­lı şka­la ilə tə­yin olu­nur.

- Zəl­zə­lə­nin müt­ləq qüv­və­si 9 bal­lı Rix­ter şka­la­sı ilə tə­yin olu­nur.

- Qey­zer­lər – su və bu­xar fon­tan­la­rı­nı rit­mik püs­kü­rən mən­bə­lər­dir.

- Açıq oke­an­da baş ve­rən ye­ral­tı zəl­zə­lə­lə­rin nə­ti­cə­sin­də su­na­mi­lər əmə­lə gə­lir.

- Mi­ne­ra­lın nis­bi bərk­li­yi­ni qiy­mət­lən­dir­mək üçün Mohs sərt­lik şka­la­sın­dan is­ti­fa­də olu­nur.

- Qı­rı­şıq­la­rın əsas tip­lə­ri an­tik­li­nal və sink­li­nal­lar­dır.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı

№/05/NOYABR-DEKABR/2015