Ye­rin ya­şı nə qə­dər­dir

Hə­sən Çə­lə­bi
Azərbaycan İnterneyşnl Mayninq Kompani Limited Şirkətinin Geologiya Departamentinin baş geoloqu

Son il­lər­də dün­ya­nın müx­tə­lif el­mi-təd­qi­qat mər­kəz­lə­rin­də apa­rıl­mış və apa­rıl­maq­da olan el­mi araş­dır­ma­la­rın nə­ti­cə­lə­ri­nə əsa­sən Kai­na­tın və elə­cə də Yer kü­rə­si­nin da­ha ca­van ol­ma­sı ba­rə­də müx­tə­lif fi­kir­lər səs­lən­mək­də­dir. Mü­tə­xəs­sis­lər və elə­cə də oxu­cu­lar üçün ma­raq­lı ola­ca­ğı­nı nə­zə­rə ala­raq, bu mə­lu­mat­la­rın sin­te­zi və ümu­mi­ləş­di­ril­mə­si əsa­sın­da ha­zır­lan­mış mə­qa­lə­ni oxu­cu­la­rın diq­qə­ti­nə çat­dı­rı­rıq.

Mə­lum­dur ki, Kai­na­tın el­mi me­tod­lar­la he­sab­lan­mış ya­şı ~ 14 mil­yard il, Yer kü­rə­si­nin ya­şı isə ~ 4.2 mil­yard il ol­du­ğu qə­bul edil­miş­dir. Ümu­muy­yət­lə, elm Ye­rin ya­şı­nın nə qə­dər ol­du­ğu­nu sü­but edə bi­­lər­­mi­­? Bir­mə­na­lı de­mək olar ki, Kai­na­tın və Ye­rin ya­şı­nın el­mi me­tod­lar­la sü­bu­tu müm­kün de­yil­dir. Heç ki­mə sirr de­yil­dir ki, el­min əsa­sın­da mü­şa­hi­də­lər və təc­rü­bə­lər du­rur. Bu və ya di­gər ­ha­di­sə­nin ta­ri­xi­ni sə­hih şə­kil­də mü­əy­yən edil­mə­sin­də ye­ga­nə üsul – hə­min ha­di­sə­nin şa­hi­di­nin (şa­hid­lə­ri­nin) mö­tə­bər ifa­də­lə­ri­dir. Di­gər tə­rəf­dən ta­ri­xi elm­lə­rin tə­biə­ti be­lə­dir ki, keç­miş üzə­rin­də təc­rü­bə­lər də apar­maq müm­kün de­yil­dir. Konk­ret ola­raq bu hal­da nə şa­hid­lər var, nə də təc­rü­bə­lə­rin apa­rıl­ma­sı müm­kün de­yil­dir. Bu sə­bəb­dən “yaş” üz­rə gös­tə­ri­ci­lər bü­tün hal­lar­da keç­mi­şə nə­zə­rən eh­ti­mal­la­rı, fər­ziy­yə­lə­ri və gü­man­la­rı özün­də eh­ti­va edən he­sab­la­ma­la­ra əsas­la­nır.
Mil­yon il­lə­ri, “Uni­for­mizm prin­si­pi”nə əsa­sən, yə­ni fi­zi­ki pro­ses­lə­rin sü­rə­ti­nin­ qə­dim­lər­də də in­di­ki ki­mi ol­du­ğu­nu əsas gö­tü­rə­rək alır­lar. Əgər bu eh­ti­mal­lar əsa­sın­da he­sab­lan­mış “yaş” uni­for­mist tə­səv­vü­rə uy­ğun gəl­mir­sə, təd­qi­qat­çı­lar o qə­naə­tə gə­lir­lər ki, on­la­rın eh­ti­mal­la­rı bu hal­da qə­bu­le­dil­məz­dir və onu mü­va­fiq qay­da­da təs­hih edir­lər. He­sab­la­ma­lar qə­bul edi­lə bi­lən nə­ti­cə ver­di­yi təq­dir­də isə, nə­ti­cə­lə­ri elan edir­lər. Mə­sə­lən, Ay­da olan kra­ter­lə­rin miq­da­rı Ayın da­ha qə­dim ya­şa ma­lik ol­ma­sı­nı eh­ti­mal et­mə­yə əsas ve­rir, o hal­da ki, on­la­rın ya­ran­ma sü­rə­ti in­di­ki­nə bə­ra­bər ol­sun. La­kin, nə­ti­cə çı­xar­maq üçün qə­dim­də də kra­ter­lə­rin ya­ran­ma sü­rə­ti­nin in­di­ki ki­mi ol­du­ğu eh­ti­mal edil­mə­li­dir. Doğ­ru­dan­mı be­lə ol­muş­du­r? Axı qə­dim­də bu sü­rə­tin da­ha çox ol­du­ğu­nu da eh­ti­mal et­mə­yə əsas var! Be­lə ki, kra­ter­lər Ayın qə­dim ya­şa ma­lik ol­ma­sı­nı gös­tə­rə bil­məz­lər.
Bu mə­qa­lə­də sa­da­la­nan “az” yaş nü­mu­nə­lə­ri də hə­min uni­for­mizm (ey­ni­ləş­dir­mə) prin­si­pi əsa­sın­da alın­mış­dır. “Qə­dim Yer” ide­ya­sı­nın tə­rəf­dar­la­rı onun ca­van ol­ma­sı sü­but­la­rı­nı bu də­lil­lə­rin keç­miş ba­rə­də qə­bul edi­məz­li­yi­ni əsas gə­ti­rə­rək nə­zə­rə al­mır­lar. Baş­qa söz­lə, el­mi mü­şa­hi­də­lə­rin pred­me­ti “yaş” de­yil, mü­şa­hi­də olu­na bil­mə­yən­də­lil­lər­dən çı­xa­rıl­mış nə­ti­cə­dir.
Doğ­ru­dur, aşa­ğı­da sa­da­la­nan də­lil­lə­rə əsas­la­nan eh­ti­mal­lar da sü­but olun­ma­lı­dır; bu­nun­la be­lə çox müx­tə­lif ha­di­sə­lə­rin bu qə­dər ge­niş spekt­ri Ye­rin da­ha az ya­şa ma­lik ol­ma­sın­dan xə­bər ve­rir və Ye­rin ­ya­şı­nın ümum­qə­bu­le­dil­miş qiy­mə­ti­nə şüb­hə ilə ya­naş­ma­ğa əsas ve­rir.
Elə də­lil­lər də var­dır ki, ya­şın tə­yin edil­mə­sin­də ro­lu yox­dur, la­kin ­çox uzaq keç­mi­şin ta­ri­xi­nin mü­əy­yən edil­mə­si üz­rə bü­tün me­tod­la­rın əsas­lan­dı­ğı çox ya­vaş, təd­ri­ci də­yi­şil­mə­lə­rin uni­for­mist mo­de­li­ni şüb­hə al­tı­na alır.
Ye­rin ca­van ol­ma­sı­nın xey­ri­nə olan geo­lo­ji də­lil­lər
•Ot­ye­yən ­hey­van­la­rın­ çox­lu miq­dar­da daş­laş­mış qa­lıq­la­rı olan bir-çox çö­kün­tü qat­la­rın­da bit­ki qa­lıq­la­rı­nın ol­ma­ma­sı. Tə­ka­mül­çü­lə­rin təs­diq et­di­yi ki­mi, bu sü­xur­lar çox uzun sü­rən bir za­man ər­zin­də “ye­rin­də” bas­dı­rıl­mış han­sı­sa “döv­rün” eko­sis­te­mi ola bil­məz. Be­lə ya­tım hə­min sü­xur­la­rın qlo­bal ka­tak­lizm ge­di­şin­də (Ümum­dün­ya Daş­qı­nın­da) yer­lə­ri­ni də­yiş­mə­si və bas­dı­rıl­ma­sı eh­ti­ma­lı­nı irə­li sür­mə­yə əsas ve­rir. Bu­nun­la da mil­yon il­lə­rin xey­ri­nə olan “fakt­lar” he­çə enir.
• Da­xi­lin­də heç bir əri­mə­ və qı­rıl­ma əla­mət­lə­ri ol­ma­yan­ qa­lın qı­rı­şıq lay­la­rı. Mə­sə­lən, Bö­yük Kan­yon­da (ABŞ) Kai­bab qal­xı­mı qı­rı­şıq­lı­ğın çox tez, çök­mə sü­xur­la­rın bər­ki­mə­yə ma­cal tap­ma­dan (qum də­nə­cik­lə­ri təz­yiq al­tın­da uzun­sov for­ma al­ma­mış­lar, əgər sü­xur bər­ki­səy­di bu müt­ləq baş ve­rər­di) əmə­lə gəl­di­yi­ni təs­diq­lə­yir. Bu isə qı­rı­şıq­lı­ğın mil­yon il­lər ər­zin­də for­ma­laş­ma­sı ide­ya­sı­na zid­dir, ək­si­nə Ümum­dün­ya Daş­qı­nı za­ma­nı çox tez bir müd­dət­də for­ma­laş­ma­sı­nı gös­tə­rir.
• Po­list­rat daş­laş­ma­lar – kö­mü­rün içə­ri­sin­də ağac və pla­un (qı­jı­ya bən­zər me­şə bit­ki­si) göv­də­lə­ri­nin ol­ma­sı. Bu kö­mü­rün əmə­lə gəl­di­yi üz­vü mad­də­lə­rin çox tez bas­dı­rıl­ma­sı­nı gös­tə­rir.
• Təc­rü­bə­lər gös­tə­rir ki,tə­bii mü­hi­tə çox ox­şar şə­ra­it­də qo­nur kö­mür bir həf­tə, daş kö­mür isə sa­yı­lı ay­lar ər­zin­də fo­ma­la­şır. Bu­na mil­yon il­lər tə­ləb olun­mur. Di­gər tə­rəf­dən, uzun müd­dət kö­mü­rün əmə­lə gəl­mə­si­nə ma­ne ola bi­lər, ona gö­rə ki, bu hal­da ağa­cın mi­ne­ral­laş­ma eh­ti­ma­lı ar­tır, bu isə kö­mür­ləş­mə­nin qar­şı­sı­nı alır.
•Təc­rü­bə­lər gös­tə­rir ki,tə­bii mü­hi­tə çox ox­şar şə­ra­it­də neft tez əmə­lə gə­lir, bu­na mil­yon il­lər de­yil, mi­nil­lər tə­ləb olu­nur.
•Təc­rü­bə­lər gös­tə­rir ki,tə­bii mü­hi­tə çox ox­şar şə­ra­it­də opal da­ha tez – cə­mi­si bir həf­tə ər­zin­də - əmə­lə gə­lir. Da­ha tə­ka­mül­çü­lə­rin təs­diq et­di­yi ki­mi bu­na mil­yon il­lər tə­ləb olun­mur.
•Qı­rın­tı­lı day­ka­lar və int­ru­ziv küt­lə­lər gös­tə­rir ki, int­ru­zi­ya baş ve­rər­kən üst­də ya­tan sü­xur­lar yum­şaq ol­muş­lar. Be­lə­lik­lə bu lay­la­rın for­ma­laş­ma­sı­na tə­ka­mül­çü­lər tə­rə­fin­dən ay­rıl­mış müd­dət min də­fə­lər­lə azal­mış olur.
•Pa­ra(psev­do)uy­ğun­luq (iki qon­şu lay ara­sın­da geo­lo­ji dövr­də ya­şı mil­yon il­lər­lə öl­çü­lən la­yın ol­ma­ma­sı) – hə­min lay­la­rın tə­ma­sın­da his­se­di­lə­cək ero­zi­ya iz­lə­ri­nin (yə­ni pa­ra­lel qey­ri-uy­ğun ya­tı­mın) ol­ma­ma­sı.
•Pa­ra(psev­do)uy­ğun­lu­ğun tə­ma­sın­da azö­mür­lü iz­lə­rin (ya­ğış dam­cı­la­rı­nın, su axın­la­rı­nın iz­lə­ri, hey­van ayaq­la­rı­nın iz­lə­ri) ol­ma­sı onu gös­tə­rir ki, üst lay alt la­yın üzə­rin­də dər­hal əmə­lə gəl­miş­dir, yə­ni heç bir mil­yon il­lik ”fa­si­lə” ol­ma­mış­dır.
•Yaş fər­qi “mil­yon il­lər” olan iki qon­şu lay­lar­da qar­şı­lıq­lı nü­fu­zet­mə his­sə­lə­ri­nin möv­cud­lu­ğu da uzun­geo­lo­ji döv­rü is­tis­na edir.
•Pa­ra(psev­do)uy­ğun­luq yer­lə­rin­də (ho­ri­zon­tal qey­ri-uy­ğun ya­tım) bio­tur­ba­si­ya­nın (qurd­la­rın ge­diş-gə­li­şi, ot­la­rın bi­ti­şi) ol­ma­ma­sı hə­min lay­la­rın tez for­ma­laş­ma­sı­nı təs­diq edir. Tə­ka­mül­çü­lə­rin şka­la­sı­na gö­rə isə hə­min lay­lar mil­yon il­lər ər­zin­də “for­ma­laş­ma­lı” idi­lər.
•Geo­lo­ji­ sü­tun­da çox asan mü­əy­yən olu­na bi­lən tor­paq qa­tı­nın heç ol­ma­ma­sı. Bə­zi hal­lar­da geo­loq­lar bir çox tor­paq­la­rı (pa­leo­tor­paq) tap­dıq­la­rı­nı id­dia edir­lər, la­kin on­lar müa­sir tor­paq­dan çox fərq­lə­nir­lər. On­lar­da müx­tə­lif tor­paq tip­lə­ri­ni sə­ciy­yə­lən­di­rən və­ on­la­rı təs­nif et­mə­yə im­kan ve­rən əla­mət­lər ça­tış­mır. Bu möv­zu­nu ət­raf­lı və də­rin­dən araş­dı­ran hər bir təd­qi­qat­çı on­lar­da hə­qi­qi tor­paq əla­mət­lə­ri­nin ol­ma­dı­ğı­nı təs­diq edər. Əgər “Qo­ca Yer kü­rə­si­nin” tə­rəf­dar­la­rı­nın de­dik­lə­ri doğ­ru ol­say­dı, on­da mil­yon il­lər bu əla­mət­lə­rin for­ma­laş­ma­sı üçün ki­fa­yət idi.
•Da­ha ca­van lay­la­rı ­da­ha qo­ca lay­lar­dan ayı­ran qey­ri-uy­ğun lay­lan­ma­da ero­zi­ya iz­lə­ri­nin – ero­zi­ya sət­hi­nin cox məh­dud ya­yıl­ma­sı. Mə­lum­dur ki, səth tez bir za­man­da ero­zi­ya­ya mə­ruz qa­lır (məs., Bed­lendz, Cə­nu­bi Do­ko­ta - ABŞ), an­caq qey­ri-uy­ğun lay­lan­ma çox az­dır. Bö­yük Kan­yo­nun(ABŞ) əsa­sın­da “bö­yük qey­ri-uy­ğun lay­lan­ma” möv­cud­dur, di­gər yer­lər­də isə, gu­ya 300 mil­yon ya­şı olan lay­lar di­gər­lə­ri­nin üzə­rin­də nə­zə­rə çarp­ma­ya­caq qey­ri-uy­ğun ya­tım­la ya­tır­lar. Bu bir da­ha gös­tə­rir ki, lay­lar qı­sa bir za­man kə­si­yin­də çök­müş­lər.
•Su­al­tı sü­rüş­mə­lə­rin (“bu­la­nıq axın­lar”) 50 km/sa­at sü­rət­lə hə­rə­kət et­mə­si və sa­yı­lı sa­at­lar ər­zin­də çox bö­yük sa­hə­yə ma­lik çö­kün­tü qa­tı əmə­lə gə­tir­mə­si fak­tı­nın kəşf olun­ma­sı (Press F, Sie­ver R., 1986). Əv­vəl­lər be­lə he­sab olu­nur­du ki, çök­mə qat­lar çox uzun dövr ər­zin­də təd­ri­cən for­ma­la­şır, in­di ay­dın olur ki, on­lar qı­sa müd­dət­də əmə­lə gə­lə bi­lir­lər.
•Hid­ro­ka­nal­lar­da müx­tə­lif öl­çü­də olan çö­kün­tü­lər­lə apa­rı­lan təd­qi­qat­lar gös­tər­di ki, göl­lə­rin di­bin­də lay­la­nan sü­xur qa­tı­nın for­ma­laş­ma­sı, əv­vəl­lər he­sab edil­di­yi ki­mi çox uzun dövr ər­zin­də de­yil, ək­si­nə çox tez əmə­lə gə­lir­lər.
•ABŞ kan­yon­la­rı üzə­rin­də apa­rı­lan mo­ni­to­rinq mü­şa­hi­də­lə­ri gös­tər­miş­dir ki, on­lar qı­sa müd­dət­də əmə­lə gəl­miş­lər və for­ma­laş­ma­sı gu­ya mil­yon il­lər da­vam et­mə­si eh­ti­mal olu­nan di­gər kan­yon­lar­la ey­ni gö­rü­nü­şə ma­lik­dir­lər. Elə bu­ra­dan da əmə­lə gəl­mə­lə­ri heç kim tə­rə­fin­dən mü­şa­hi­də edil­mə­yən di­gər kan­yon­la­rın ya­şı ba­rə­də şüb­hə­lər mey­da­na çı­xır.
•Ada­la­rın çox tez əmə­lə gəl­mə­si nü­mu­nə­lə­ri­nin (məs., İs­lan­di­ya­da Surt­sey ada­sı) mü­şa­hi­də edil­mə­si, be­lə ada­la­rın əmə­lə gəl­mə­si­nə çox bö­yük za­ma­nın tə­ləb olun­ma­sı eh­ti­ma­lı­nı tək­zib edir.
•Sa­hil xət­lə­ri­nin ho­ri­zon­tal ero­zi­ya­sı­nın və qi­tə­lə­rin ver­ti­kal ero­zi­ya­sı­nın sü­rə­ti Yer kü­rə­si­nin qə­dim ya­şı ilə əs­la uz­laş­mır.
•Ya­şı mil­yon il­lər “he­sab olu­nan” bö­yük sa­hə­yə ma­lik­ yas­tı yay­la­la­rın (“yük­sək pa­leo­dü­zən­lik­lər”) möv­cud­lu­ğu (məs., Avst­ra­li­ya­da Ken­qu­ru ada­sı). Məş­hur Avst­ra­li­ya coğ­ra­fi­ya­şü­na­sı K.P. Tui­deyl ya­zır: “Be­lə plat­for­ma­la­rın bu şə­kil­də bu gün də qal­ma­sı land­şaft for­ma­laş­ma­sı­nın ümum­qə­bu­le­dil­miş mo­de­li­ni mü­əy­yən mə­na­da su­al al­tın­da qo­yur”.
•Yer kü­rə­sin­də­ki bü­tün dağ sil­si­lə­lə­ri­nin (məs., Alp, Hi­ma­lay, And, Qa­ya­lı dağ­lar) təx­mi­nən ey­ni za­man­da əmə­lə gəl­mə­si - dağ əmə­lə­gəl­mə pro­ses­lə­ri­nin mil­yard il­lər ər­zin­də da­vam et­mə­si fo­nun­da möv­cud hün­dür­lük­lə­ri­nə gu­ya “5 mil­yon” il bun­dan əv­vəl çat­ma­sı.
•Bü­tün yer üzün­də mü­şa­hi­də olu­nan və tə­ka­mül­çü-geo­loq­lar tə­rə­fin­dən “axı­nın qey­ri-uy­ğun sis­te­mi” ad­lan­dı­rı­lan dağ sil­si­lə­lə­ri­ni ya­ran­ çay va­di­lə­ri. On­lar “qə­dim dövr” nə­zə­riy­yə­si ilə uz­laş­ma­dıq­la­rın­dan “qey­ri-uy­ğun” ad­lan­dı­rı­lır­lar. Bu­nun­la be­lə, on­lar di­gər za­man şka­la­sı ilə, yə­ni – Ümum­dün­ya Daş­qı­nı­nın re­ses­siv fa­za­sın­da və onun ar­dın­ca gə­lən sə­pə­lən­mə fa­za­sın­da qı­sa müd­dət­də for­ma­laş­ma­la­rı ba­rə­də eh­ti­ma­lı, ye­tə­rin­cə uz­la­şır­lar.
• Ero­zi­ya­nın Nia­qa­ra şə­la­lə­sin­də və di­gər ox­şar yer­lər­də öl­çül­müş sü­rə­ti Daş­qın­dan cə­mi­si bir-ne­çə min il keç­mə­si ide­ya­sı ilə tam uz­la­şır.
• Çay del­ta­la­rı­nın (məs., Mi­si­si­pi, Dəc­lə, Fə­rat) in­ki­şaf tem­pi gös­tə­rir ki, Daş­qın­dan mil­yon il­lər yox, min il­lər keç­miş­dir. Bu ar­qu­ment hə­lə Mark Tven tə­rə­fin­dən irə­li sü­rül­müş­dür.
• Çox ki­çik çay­la­rın möv­cud axın həc­mi­nə uy­ğun gəl­mə­yən çox bö­yük va­di­lə­rə ma­lik ol­ma­la­rı. Dyü­ri bü­tün qi­tə­lər­də be­lə çay­la­rın ya­yıl­dı­ğı­nı ­mü­əy­yən et­miş və on­la­rın dir­sək­lə­ri­nin və­ziy­yət­lə­ri­ni təd­qiq edə­rək be­lə qə­naə­tə gəl­miş­dir ki, on­lar­da su­yun miq­da­rı keç­miş­də in­di­kin­dən 20-30 də­fə çox ol­muş­dur.Bu isə ona də­la­lət edir ki, hə­min çay­la­rın va­di­lə­ri tə­ka­mül­çü­lə­rin de­dik­lə­ri ki­mi uzun dövr ər­zin­də təd­ri­cən de­yil, çox tez ya­rıl­mış­lar.
• Oke­an su­la­rın­da du­zun miq­da­rı. Hət­ta Daş­qı­nın nə­ti­cə­lə­ri­ni nə­zə­rə al­ma­dan, oke­an su­yu­nun baş­lan­ğıc duz­lu­lu­ğu­nu sı­fır qə­bul edə­rək, su­lar­da duz­la­rın top­lan­ma­sı­na sərf olu­nan vax­tı da­ha da uzat­maq üçün duz­la­rın su­ya gə­ti­ril­mə­si­nin ən aşa­ğı sü­rə­ti­ni qə­bul et­sək be­lə oke­an­la­rın mak­si­mal ya­şı 62 mil­yon il (yə­ni, tə­ka­mül­çü­lə­rin ver­di­yi ya­şın 1/50-dən də az) olar. Bu­nun özü də Ye­rin ya­şı­nın çox az ol­du­ğu qə­naə­ti­nə gə­ti­rir.
• Də­niz­lə­rin di­bin­də­ki çök­mə sü­xur­la­rın miq­da­rı – qu­ru­nun ero­zi­ya­sı­nın in­di­ki sü­rə­ti tem­pin­də hə­min çö­kün­tü­lər 12 mil­yon il ər­zin­də (oke­an di­bi­nin 3 mil­yard il ya­şı ilə mü­qa­yi­sə­də - bir an) top­la­nar­dı. Nə­zə­rə alın­sa ki, “uzun dövr” tə­rəf­dar­la­rı keç­miş­də ero­zi­ya­nın sü­rə­ti­nin da­ha­yük­sək ol­du­ğu­nu eh­ti­mal edir­lər, o hal­da bu müd­dət (12 mln.il) da­ha da aza­lar. Be­lə­lik­lə, də­niz­lə­rə gə­ti­ri­lən sü­xur­la­rın miq­da­rı da Ye­rin mi­nil­lik ta­ri­xə ma­lik ol­ma­sı ilə tam uz­la­şır.
•Də­niz di­bin­də olan də­mir-man­qan konk­re­si­ya­la­rı (DMK). Bu konk­re­si­ya­la­rın art­ma­sı­nın öl­çül­müş tem­pi on­la­rın ya­şı­nın bir-ne­çə min il ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.
• Sə­pin­ti çö­kün­tü­lə­rin ya­şı (ağır me­tal­la­rın möh­tə­vi­lə­ri, məs., müa­sir çö­kün­tü­lər­də və bər­ki­miş çök­mə sü­xur­lar­da qa­lay). On­la­rın öl­çül­müş çök­mə sü­rə­ti bü­tün çök­mə komp­lek­sin mil­yon de­yil, min il­lər ər­zin­də top­lan­dı­ğı­nı eh­ti­mal et­mə­yə tam əsas ve­rir.
•Neft və qaz qu­yu­la­rın­da­kı təz­yiq nef­tin və qa­zın ya­xın­lar­da əmə­lə gəl­di­yi­ni gös­tə­rir. Əgər on­la­rın əmə­lə gəl­mə vax­tı mil­yon il­lər ol­say­dı o hal­da aşa­ğı ke­çi­ri­ci­li­yə ma­lik ət­raf sü­xur­lar­da da təz­yiq ta­raz­lı­ğı ol­ma­lı idi. “Nef­tin ax­ta­rı­şı ilə məş­ğul olan mü­tə­xəs­sis­lər qeyd edir­lər ki, nef­tin mil­yon il­lər ər­zin­də əmə­lə gəl­mə­si əsa­sın­da sə­mə­rə­li ax­ta­rış-kəş­fiy­yat mo­de­li­nin ya­ra­dıl­ma­sı müm­kün de­yil­dir” (Pe­tu­xov, 2007). Mü­tə­xəs­sis­lə­rin rə­yi­nə gö­rə, mil­yon il­lik stan­dart ge­ox­ro­no­lo­ji şka­la mo­de­li gö­tü­rü­lər­sə, o hal­da ən yax­şı kəş­fiy­yat stra­te­gi­ya­sı – qu­yu­la­rın qa­zıl­ma ye­ri­nin tə­sa­dü­fi se­çil­mə­si olar­dı(Lo­lo­mov A. V.,2007).
•Ye­rin maq­nit sa­hə­si­nin is­ti­qa­mə­ti­nin sü­rət­li də­yiş­mə­si sü­xur­la­rın ya­şı­nn tə­yi­nin­də əsas üsul­lar­dan olan pa­leo­maq­ni­tiz­mə olan eti­ba­rı azal­dır və sü­rət­li pro­ses­lər­dən xə­bər ve­rir; be­lə­lik­lə za­man şka­la­sı min də­fə­lər­lə “qı­sa­lır”.
•Oke­an qa­bı­ğın­da­kı ya­rıl­ma­lar­da (maq­ma­nın çıx­dı­ğı yer­lər) zo­nal maq­nit ano­ma­li­ya­lar ye­ni­dən maq­nit­lən­mə­yə min il­lə­rin get­mə­si müd­dəa­sı­nın əley­hi­nə­dir, da­ha çox Ye­rin ca­van ya­şı ilə uz­la­şan oke­an di­bi­nin sü­rət­lə ge­niş­lən­mə­si­ni və maq­nit sa­hə­si­nin is­ti­qa­mə­ti­nin­sü­rət­li də­yiş­mə­si­ni təs­diq edir.
•Ye­rin maq­nit sa­hə­si­nin (YMS) zə­if­lə­mə­si. Apa­rıl­mış ölç­mə­lər­lə mü­əy­yən edil­miş­dir ki, YMS hən­də­si sil­si­lə üz­rə zə­if­lə­yir və dün­ya­nın ya­ran­ma­sın­dan son­ra sər­bəst par­ça­lan­ma nə­zə­riy­yə­si ilə uz­la­şır ki, bu da Ye­rin ya­şı­nın 20 min il­dən az ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.
•Əhəng­da­şı ma­ğa­ra­la­rın­da sta­laq­tit və sta­laq­mit­lə­rin in­ki­şaf sü­rə­ti­nin öl­çül­mə­si on­la­rın bir ne­çə min il ya­şa ma­lik ol­ma­sı ilə uz­la­şır.
•Yer kü­rə­sin­dən bol is­ti­li­yin çıx­ma­sı (hət­ta ra­di­o­ak­tiv par­ça­lan­ma­dan ya­ra­nan is­ti­li­yi nə­zə­rə al­maq­la be­lə) onun mil­yard il­lər­lə de­yil, ca­van ya­şa ma­lik ol­ma­sı ilə uz­la­şır (Vo­od­mo­rap­pe J., 1999).
Ye­rin ca­van ol­ma­sı­nın xey­ri­nə olan bio­lo­ji də­lil­lər
•“Qə­dim” daş­laş­mı­ş or­qa­nizm­lə­rin DNK-sı. Bak­te­ri­ya­lar­dan alın­mış DNK-nın təq­ri­bən 425 mil­yon il ya­şa ma­lik ol­ma­sı şüb­hə do­ğu­rur, be­lə DNK-nın min il­dən ar­tıq möv­cud ola bil­mə­mə­si elm tə­rə­fin­dən təs­diq edil­miş­dir.
•“Di­ril­miş” bak­te­ri­ya­lar – duz kris­tal­la­rın­da sağ qa­lan, gu­ya 250 mil­yon ya­şı olan bak­te­ri­ya­lar – on­la­rın ya­şı heç də mil­yon il de­yil.
•Hər bir nə­sil­də bir çox cü­zi zə­rər­li mu­ta­si­ya­lar nə­ti­cə­sin­də in­san ge­no­mu­nun par­ça­lan­ma sü­rə­ti onun bir ne­çə min il əv­vəl əmə­lə gəl­mə­si ver­si­ya­sı ilə uz­la­şır. Bu ge­nom­la­rın ya­şı­nın ca­van – bir ne­çə min il ol­ma­sı­po­pul­ya­si­ya ge­ne­ti­ka­sı­nın mo­del­ləş­di­ril­mə­si ilə də təs­diq olu­nur.
•“Mi­to­hond­ri­al Həv­va” ba­rə­də də­lil­lər bü­tün in­san­la­rın bir ana­dan bir ne­çə min il əv­vəl ya­ran­ma­sı­na uy­ğun gə­lir.
• Bü­tün dün­ya üz­rə Y-xro­mo­som­la­rı­nın DNK sı­ra­sın­da çox cü­zi fərq­lə­rin ol­ma­sı in­sa­nın min il­lər əv­vəl ya­ran­ma­sı ilə uz­la­şır.
•Di­no­zavr­la­rın qan hü­cey­rə­lə­ri, qan da­mar­la­rı, zü­lal­lar (he­moq­lo­bin, os­te­kal­sin, kol­la­gen) on­la­rın eh­ti­mal olu­nan ya­şı ilə uz­laş­mır­lar, ək­si­nə qa­lıq­la­rın “ca­van ol­ma­sı” fak­tı ilə da­ha yax­şı izah olu­nur­lar.
• Mil­yon il­lər “yaş ve­ri­lən” daş­laş­mış sü­mük­lər az mi­ne­ral­laş­mış, ya da heç mi­ne­ral­laş­ma­mış­lar. Bu Ye­rin qə­dim ol­ma­sı eh­ti­mal­la­rı­na uy­ğun gəl­mir.
•Mil­yon il­lər “yaş ve­ri­lən” daş­laş­mış or­qa­nizm­lər­də amin tur­şu­la­rı­nın re­ze­mi­zi­ya­sı heç ya­rı­ya qə­dər baş ver­mə­miş­dir, hal­bu­ki on­la­rın tam re­ze­mi­zi­ya­sı üçün bir ne­çə min il ki­fa­yət edir.
•Daş­laş­mış or­qa­nizm­lər zən­ci­rin­də olan fa­si­lə. Mə­sə­lən, se­lo­kant, vol­le­mi­ya və di­gər “rəh­bər” daş­laş­mış qa­lıq­la­rın eh­ti­mal olu­nan qə­dim qat­lar­da ol­ma­sı, son­ra­kı mil­yon il­lər “ya­şı” olan qat­lar­da ol­ma­ma­sı, an­caq on­la­rın in­di də möv­cud ol­ma­sı. Bu fa­si­lə­nin ol­ma­sı sü­xur­la­rın çox uzun geo­lo­ji dövr ər­zin­də for­ma­laş­ma­sı ide­ya­sı ilə əks­lik təş­kil edir; axı ba­ti­me­ri­ya­lar 65 mil­yon il ər­zin­də daş­laş­ma­dan ne­cə “ya­yın­mış­lar” (“La­zar ef­fek­ti”).
•Hal ha­zır­da da ya­şa­yan ən qo­ca or­qa­nizm­lə­rin – ağac­la­rın ya­şı Ye­rin min il­lik ta­ri­xi ilə uz­la­şır.
Ra­di­o­ak­tiv me­tod­la ya­şın mü­əy­yən edil­mə­si
•Kö­mür­də, neft­də, daş­laş­mış ağac­lar­da və al­maz­lar­da C-14 izo­to­pu­nun ol­ma­sı on­la­rın mil­yon il­lər de­yil, min il­lər­lə ya­şa ma­lik ol­ma­sı­nı gös­tə­rir.
•Ya­şın tə­yi­nin­də ey­ni me­tod­la (elə müx­tə­lif me­tod­lar­la da) alın­mış nə­ti­cə­lər­də mil­yon il­lik fər­qin ol­ma­sı hə­min me­tod­la­ra olan ina­mı sar­sı­dır.
• Ey­ni sir­kon kris­ta­lı­nın müx­tə­lif his­sə­lə­ri, həm­çi­nin ey­ni sü­xur­da olan müx­tə­lif sir­kon kris­tal­la­rı hə­min kris­tal­la­rın ya­şı üz­rə çox fərq­li nə­ti­cə­lər ve­rir ki, sir­ko­nun “ta­rix mü­əy­yən et­mə­si”ni su­al al­tın­da qo­yur.
•Qra­nit­lər­də olan sir­kon­da­ ra­di­o­ak­tiv ele­ment­lə­rin par­ça­lan­ma məh­su­lu olan he­liu­mun miq­da­rı, eh­ti­mal olu­nan mil­yard il­lər­lə yox, 6000±2000 il ya­şa uy­ğun gə­lir.
•Də­rin və da­yaz bu­ruq qu­yu­la­rın­dan çı­xa­rıl­mış ­sir­kon­lar­da qur­ğu­şu­nun miq­da­rı de­mək olar ki, ey­ni­dir. Hal­bu­ki, “uzun dövr” ide­ya­sı­na gö­rə də­rin qu­yu­lar­da yük­sək hə­ra­rət­dən dif­fu­zi­ya­nın sü­rə­ti yük­sək ol­ma­sı sə­bə­bin­dən Pb-ün miq­da­rı az ol­ma­lı idi. An­caq min il­lər müd­də­tin­də Pb-ün miq­da­rın­da elə də bö­yük fərq göz­lə­nil­mir və hə­qi­qət­də də be­lə­dir.
•Avst­ra­li­ya­da­kı “Ya­nar dağ”ın ra­di­oi­zo­top üsu­lu ilə ­tə­yin olun­muş mil­yon il­lik (ya­nan kö­mür la­yın­dan gö­tü­rül­müş la­va möh­tə­vi­lə­ri­nin ta­ri­xi ya­şı­na inan­saq, hə­min kö­mür­lər 40 mil­yon il­dir ki, ya­nır­lar – bu da hə­qi­qə­tə uy­ğun de­yil) ta­ri­xi is­tər-is­tə­məz şüb­hə do­ğu­rur.
Bə­şə­riy­yə­tin ta­ri­xi Ye­rin ca­van ya­şı ilə uz­la­şır
•“Daş döv­rü­nün” alət­lə­ri və in­san ske­let­lə­ri. On­lar Yer­də 1 mil­yon (hə­lə 10 mil­yon de­mi­rik) əha­li­nin 100 min il­lik hə­ya­tı üçün ki­fa­yət de­yil.
• Bü­tün qə­dim si­vi­li­za­si­ya­la­rın, ya­zı­nın və s. əmə­lə gəl­mə­si ta­ri­xi təx­mi­nən ey­ni­dir – bir ne­çə min il əv­və­lə tə­sa­düf edir.
• Dil­lər və on­la­rın ara­sın­da­kı ox­şar­lıq (məs.,Avst­ra­li­ya abo­ri­gen­lə­ri­nin dil­lə­ri­nin cə­nub-şər­qi Hin­dis­tan və Şri-Lan­ka dil­lə­ri ilə mü­qa­yi­sə­si on­lar­da bir çox ox­şar­lıq­la­rın ol­du­ğu­nu gös­tə­rir). Bu fakt, gu­ya dil­lə­rin­ bir çox on min il­lər ər­zin­də­bir-bi­rin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq möv­cud ol­ma­sı və eh­ti­mal olu­nan ya­şı ilə uz­laş­mır
• Müx­tə­lif mə­də­niy­yət­lər­də or­taq “mif­lə­rin” (məs., bü­tün xalq­lar­da Yer üzə­rin­də olan hər şe­yi məhv et­miş Daş­qın ta­ri­xi) ol­ma­sı xalq­la­rın ya­xın keç­miş­də (min il­lər əv­vəl) Yer üzə­rin­də ya­yıl­dı­ğı­nı təs­diq edir.
• Kənd tə­sər­rü­fa­tı­nın əmə­lə gəl­mə­si. Ək­sər təd­qi­qat­çı­la­rın gəl­di­yi nə­ti­cə­yə gö­rə kənd tə­sər­rü­fü­tı­nın ya­şı 10 min il ət­ra­fın­da­dır. Elə hə­min alim­lə­rin öz­lə­ri təs­diq edir­lər ki, Yer­də­ki müa­sir in­sa­nın ya­şı 200 min il­dir. Qoy be­lə ol­sun, bu­nun­la be­lə, şüb­hə­siz ki, kim isə qi­da əl­də et­mək üçün da­ha əv­vəl bit­ki to­xum­la­rı­nı ək­mək fik­ri­nə dü­şər­di.

"YER VƏ İNSAN" jurnalı

№/05/NOYABR-DEKABR/2015