İRANIN NÜVƏ PROQRAMI VƏ YA ABŞ-AVROPA SİYASİ MƏDƏNİYYƏTLƏRİNDƏ FƏRQLİLİK – Siyasi təhlil

Strategiya.az Bakı Dövlət Universitetinin dosenti Vüsalə Dadaşovanın növbəti yazısını sizə təqdim edirik 

İslam inqilabından sonra İranda hakimiyyətə gəlmiş Ayətullah Xomeyni hökuməti nüvə silahını antiislam mahiyyətdə ittiham edib, ölkədə nüvə proqramının fəaliyyətini dayandırdı. Əslində yeni rejimin başqa yolu da yox idi, çünki ABŞ başda olmaqla qərb dövlətləri ilə münasibətlərin qarşıdurma səviyyəsində olması nüvə energetikası sahəsində köhnə tərəfdaşların itirilməsinə gətirib çıxarmışdı. Rəsmi Vaşinqtonun təzyiqləri nəticəsində İranın müraciət etdiyi digər ölkələr də nüvə sahəsində əməkdaşlıqdan imtina etmişdilər. 1989-cu ildə Ayətullah Xomeyninin vəfatından sonra Ali Əkbər Haşimi Rəfsəncaninin rəhbərliyi altında hakimiyyətə gəlmiş praqmatiklər «xomeynizm»in ideoloji doqmalarından imtina etməmək şərtilə xarici siyasət məsələlərində, əslində bir qədər fərqli prioritetlərə üstünlük verdilər. Bu prosesin ən mühüm mexanizmlərindən biri İranın nüvə potensialının formalaşdırılması olmalı idi. Elə bu məqsədlə də İranın Atom Enerjisi Təşkilatı yenidən quruldu.

Bununla da 1990-cı illərin əvvəlində İran nüvə proqramı üzərində işlərini bərpa etdi və 1995-ci ildə bu istiqamətdə mühüm addım olaraq əsası 1975-ci ildə qoyulan Buşəhr AES-in tikintisi ilə bağlı prosesə yenidən başladı. Dəyəri 800 milyon dollar məbləğində qiymətləndirilən və Rusiya tərəfindən Buşəhr reaktorunun tikintisinin başa çatdırılmasını nəzərdə tutan kontrakt bu prosesdə təkanverici rol oynadı.

Onu da qeyd edək ki, keçən əsrin 90-cı illərində İranın nüvə proqramını bərpa etməsi təsadüfi hadisə olmayıb, konkret amillərin təsiri altında atılmış addım idi. Burada ilk növbədə region ölkələrindən, xüsusilə də İraqdan istiqamətlənən potensial və real təhlükələri qeyd etmək lazımdır. 1980-ci ildə İraqın İrana hücumu ikincinin nüvə silahı ilə bağlı mövqeyində ciddi dəyişikliyə səbəb oldu. ABŞ tədqiqatçısı Ceffri Kempin fikrincə, dolayısı ilə İranın hərbi nüvə tədqiqatlarının günahkarı Səddam Hüseyn hesab olunmalıdır. İraqın müharibə dövründə İrana qarşı kimyəvi silahlardan istifadə etməsi, Tehran və digər iri şəhərləri raket atəşinə məruz qoyması, habelə 1987 və 1988-ci illərdə Buşəhr AES-ə ciddi xətər yetirməsi təkcə İranı sülh danışıqlarına təhrik etmədi, eyni zamanda kütləvi qırğın silahları ilə bağlı mövqeyində radikal dəyişikliyə səbəb oldu. İranın məlum mövqeyinin formalaşmasına qonşu dövlətlərin təsiri də danılmazdır. Pakistan və Hindistanın nüvə bombasının hazırlanması istiqamətində intensiv işlər aparması, İsrailin isə rəsmən etiraf etməsə də belə, əslində bu silaha malik olması rəsmi Tehranın nüvə proqramı ilə bağlı siyasətinin vektorunun müəyyənləşməsində xüsusi rol oynadı.

Bu dövrdə İran ABŞ və digər qərb ölkələrinin tətbiq etdiyi sanksiya və embarqoların nəticəsi olaraq nüvə proqramı sahəsində ciddi bir uğur əldə edə bilm Bu bir həqiqətdir ki, rəsmi Tehranın nüvə proqramına münasibətdə həm ABŞ, həm də Avropa eyni məqsəd güdürdülər: İranın nüvə silahına malik olmasına heç bir vəchlə imkan verilməməlidir. Fərq bu məqsədə çatmaq yollarındakı müxtəlifliklə bağlıdır. İranla danışıqların iştirakçısı olan dövlətlər- Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya problemin həllində çəkindirmə siyasətinə üstünlük verirdilərsə, ABŞ əksinə, problemin BMT TŞ çərçivəsində əvvəlcə sanksiyalar, nəticəsi olmadığı təqdirdə isə hərbi yolla tənzimlənməsi üsuluna prioritet verdiyini gizlətmirdi.

Əslində problemə yanaşmadakı bu müxtəlifliyin kökünü, zənnimizcə, ABŞ və Avropa dövlətlərinin siyasi mədəniyyətlərindəki fərqlilikdə axtarmaq lazımdır. ABŞ siyasi mədəniyyəti üçün təhlükə mənbəyinin dinc yolla, bu mümkün olmadıqda isə hərbi yolla aradan qaldırılması xarakterikdir. Avropa isə təhlükə mənbəyi ilə barışıb, əsas vəzifəni onun müəyyən çərçivədə saxlanılmasında görür. Avropa uzun əsrlər boyu permanent xarici təhlükə şəraitində yaşadığından müəyyən immunitetə malikdir və həmin vəziyyətdə onun üçün əsas məqsəd təhlükə daşıyıcılarına iqtisadi və siyasi təsir vasitələrini tətbiq etmək hesabına qarşı tərəfi izafi radikal addımlardan çəkindirməkdən ibarətdir. Avropa dövlətləri cənub sərhədlərinin yaxınlığında böyük müharibənin başlanması riskinə hazır deyillər. Bu, ən azı onların iqtisadi maraqları, xüsusən də enerji təhlükəsizlikləri üçün ciddi problemlər yarada bilərdi.