ABŞ-ın Yaxın Şərqdə apardığı neoliberal xarici siyasətin mahiyyəti

Yaxın və Orta Şərqin gələcək taleyini özündə əks etdirən və təməli Yeni Mühafizəkarlar (neokonservatorlar) tərəfindən qoyulmuş strateji planlar sistemi “Böyük Orta Şərq” adı ilə həm siyasi, həm də publisistik ədəbiyyatlarda özünə populyarlıq qazanmışdır. Bu layihənin meydana çıxmasına, tarixi proseslərin obyektiv inkişafı şərait yaratsa da, onun reallaşmasına təşəbbüs göstərənlər məhz “Ağ ev”in imperialist dairələrinin maraqlarını təmin etmək məqsədi güdürlər[3.səh.31].
“Böyük Orta Şərq Layihəsi” 1960-cı illərdə Yeni Mühafizəkarlıq hərəkatının aktiv nümayəndələri olan – bir qrup jurnalist və politoloqlar tərəfindən sitemləşdirilməyə başlanıldı. Bunların arasında İrving Kristol, Norman Podhorest, Midge Dekter, Ben Uattenberg, Natan Glazer, Daniel Bell kimi amerikan siyasətini nəzəriyyələşdirən adlar vardır. Daha sonra bu qrupa Nyu York əyalətinin keçmiş senatoru Daniel Patrik Mohinghan, Rixard Perle, Eliot Abrhams, Cannet Adelmann, Gene Kirkpatrik, və Ualt Ugene Restov kimi tədqiqatçılar qatılmışlar[4.səh.7].
ABŞ-ın XXI yüzillikdə təhlükəsizlik strategiyasını özündə cəmləmiş həm “Yeni Amerikan Yüzilliyi Layihəsi” (“Project New American Centry”), həm də “Milli Təhlükəsizlik Strategiyası” (“National Security Strategy”) respublikaçıların siyasi baxışlarına uyğun şəkildə qələmə alınmışdır. Mətbuatda tez – tez “şahinlər” adlandırılan yeni mühafizəkarlar əsasən Respublikaçılar Partiyasının təmsilçiləridirlər. Yuxarıda adları çəkilmiş sənədlərdə göstərilir: Terrorizmin yaranıb, dünyaya ixrac edilməsinə münbit şərait yaradan bütün qeyri - demokratik rejimlərin qəti şəkildə məhv edilməsi; Təhsilsizliyin aradan qaldırılması; Dini fanatizmlə mübarizə aparılması; Terrorizmə qarşı amansız mübarizədə heç bir danışıqlara və razılaşmaya getməmək; Amerikan liberalizminə uyğun infrastrukturun, azad bazarın, modern həyat tərzinin yaradılması; Regionda maarifləndirmə işi aparan müxtəlif qrupların fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi; onların dəstəklənməsinə xüsusi diqqət ayrılması; Yeni tipli təhsilin inkişaf etdirilməsi[4.səh. 13].
9 may 2003-cü ildə C.Buş öz nitqində Yaxın və Orta Şərqdə sərbəst ticarət bölgəsinin qurulmasını həyati əhəmiyyətli vəzifə kimi təqdim etmişdir. Burada onu xüsusiylə qeyd etmək yerinə düşər ki, Yaxın və Orta Şərqdə qurulacaq təsisatların ən vacibi bütün Yaxın və Orta Şərqin ümumi bankı və sərbəst ticarət zonalarıdır. 6 noyabr 2003-cü ildə “Milli Demokratiya Mərkəzi”ndə çıxış edərkən prezident C.Buş “Orta Şərqi azad etmək Strategiyası” haqqında geniş nitq söylədi[3.səh.151]. ABŞ prezidentinin o zamankı Təhlükəsizlik üzrə müşaviri Kondoleza Rays (Condolezza Rise) 7 avqust 2003-cü ildə “Vaşinqton Post” (“The Washington Post”) qəzetində yayımlanan “Orta Şərqin dəyişdirilməsi” (“Transforming the Middle East”) başlıqlı yazısında C.Buşun söylədiklərini bir daha təsdiq edərək, yazırdı: “Yaxın və Orta Şərqdə ABŞ-ın planları, Mərakeşdən Çin sərhədlərinə qədər 22 ölkənin siyasi və iqtisadi coğrafiyasının dəyişdirilməsini nəzərdə tutur”[4.səh.13].
2001-ci il 11 sentyabrda Nyu – Yorkdakı ticarət mərkəzinə, Pentaqon binasına reallaşdırılmış hücumlar ABŞ-a qarşı kin və nifrət kimi dəyərləndirilmişdir. “Ağ Ev”dəkilər 11 sentyabr hadisələrindən maksimum yararlanaraq, Yaxın və Orta Şərqə müdaxilə etmək üçün bəhanə kimi istifadə etdilər. Bu layihə ABŞ üçün Yaxın və Orta Şərqə, o cümlədən Fars körfəzi ölkələrinə tam nəzarət etmək imkanı yaratmalı idi. Yaxın və Orta Şərqdə möhkəmləndikdən sonra ABŞ rəsmiləri Avrasiyaya müdaxilə etmək arzusundadırlar. Məhz bundan sonra tam dünya hökranlığına nail olaraq “Yeni Amerikan Yüzilliyi Layihəsi”ndə (“Project New American Centry”) öz əksini tapmış məqsəd və vəzifələr yerinə yetirmiş olacaq[5.səh.11].
ABŞ-ın İslam dünyası üçün nəzərdə tutduğu dəyişikliklər rəsmi Vaşinqtonun imperialist maraqlarına xidmət edir. Əvvəla Kondoleza Raysın da dediyi kimi 22 dövlətin sərhədlərini dəyişmək birtərəfli qaydada səslənmiş fikirdir. Bu da bir daha beynəlxalq hüququn birtətəfli şəkildə pozulması deməkdir. Çünki, hər hansı sərhədin dəyişilməsi xarici müdaxilə və ya təzyiq ilə deyil, daxili referendumlarla mümkündür ki, bu da zərurət olduğu təqdirdə labüddür.

ƏDƏBİYYAT

Azərbaycan dilində:
1. Həbibə Soltanova, Cabir Məmmədov. Yaxın Və Orta Şərq ölkələrinin İqtisadi və Sosial Coğrafiyası. Bakı -2008, 301 S.
Türk dilində
2. Beyza T. Büyük Ortadoğu Projesi. Sivas: Cümhuriyyet Üniversitesi basımı, 2006, 191 s.
3. Evcioğlu K. ABD-nin Büyük Ortadoğu Projesi. Baykənt: Alfa-Kaos-Omeqa-Tapınak, 2005, 478 s.
4. Orçun Ş. 1990-2000 yillari arasinda Turkiyenin Ortadogu politikası ve ABD-nin rolu. İstanbul: Marmara Üniversitesi basımı, 2006, 125 s.
5. Sümer G. Amerikan Dış Politikasının Kökenleri ve Amerikan Dış Politik Kültürü. Ankara: Maltepe Üniversitesi basımı, 2008, 149 s.
Rus dilində:
6. Примаков Евгений. Конфиденциально. Ближний Восток на сцене и за кулисами. Москва-2008, 448 стр
İnternet resursları:
BOP Projesi
7. https://www.youtube.com/watch?v=ZUW-Tdz3Aq0

Açar sözlər: Yeni mühafizəkarlar, Yaxın Şərq, konfessional fərqlilik, Ağ ev, İslam dünyası,

Ключевые слова: новые консерваторы, Ближний Восток, конфессиональные различия, Белый дом, Исламский мир,

Key words: neoconservatives, Near East, confessional differences, White House, the Islamic world,
Суть неолиберальной внешней политики США на Ближнем Востоке
Эмин Керимов
докторант БГУ

РЕЗЮМЕ

Средний Восток изначально является колыбелью современной культуры. В конце XX и начале XXI века в США, а затем и в других странах Запада весь огромный регион от Марокко до Пакистана включительно стал рассматриваться как единое целое уже не только в культурном, но и в политическом плане. В этой статье был проведен обзор стратегических планов США, в Среднем Восточном регионе, являющихся самой кризисной областью внешней политики, и данных планов самыми ведущими государствами Запада и Востока. В этой статье пытались исследовать анализ и результаты дипломатических и недипломатических шагов, которые будут сделаны в будущем всего Среднего Востока в проекте «Великий Средний Восток», основанном на новых консерваторах «Белого Дома».

The essence of the neo-liberal foreign policy in the Middle East
Emin Karimov BSU doctoral

SUMMARY

The Middle East is known as the “cradle of civilizations and cultures”. At the end of XX and beginning of XXI century in the United States and then in other Western countries, the entire huge region stretching from Morocco to Pakistan inclusively began to be considered as a whole not only culturally, but also politically. Strategic plans in the region of the Near East, which is the most critical field of USA foreign policy and approach of leading countries of East and West to this plan are given in this article. Analyze and results of diplomatic and non-diplomatic steps to be made in the Great Middle East project based on new conservatives of White House in the future of whole Middle East are tried to be investigated.

Emİn Kərİmov,
BDU-nun doktorantı

"Geostrategiya" jurnalı № 04 (34) İYUL-AVQUST 2016