Yeni informasiya dövründə ənənəvi mətbuat və yeni media: perspektiv hansı sahədə olacaq?

Qlobal transformasiya və inteqrasiya proseslərinin cərəyan etdiyi müasir dünyada sivilizasiyanın inkişafının yeni mərhələsi ilə qarşılaşmaqdayıq. Sənaye cəmiyyətinin dəyişməsi üçün zəmin formalaşdırmış yeni ictimai-iqtisadi formasiyanın determinantları və indikatorları üzrə çıxır ki, o, “informasiya cəmiyyəti” adlandırılır. Artıq bu günün də reallığı olan postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının əsas resursunu da informasiya təşkil edir. Hələ XX əsrdə “informasiya” anlayışı bir çox elmi sahələrdə inkişafın əsas faktoru kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdı. Postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının banilərindən sayılan D.Bell informasiya dedikdə iqtisadiyyatda və sosiumda axtarılan, emal edilən və qorunan, yayılan aprior resursu nəzərdə tuturdu.[1]
İnformasiya - kommunikasiya texnologiyalarının sürətlə inkişaf etməsi, ondan iqtisadiyyatda və cəmiyyətin həyatında daha geniş istifadə edilməsi həqiqi mənada sosiumun yeni inkişaf konsepsiyasının meydana çıxdığını əminliklə deməyə əsas yaradır. Bu da birmənalı olaraq “informasiya cəmiyyətidir”.
Piter Drаker “Postkapitalist cəmiyyəti” kitabında yazır ki, cəmiyyət kapital, torpaq və fiziki əmək üzərində qurulmuş cəmiyyətin daha üstün forması olan “informasiya cəmiyyəti”nə daxil olur. O təsdiqləyir ki, cəmiyyətin bu tipi ümumi iqtisadiyyatın vəziyyətinə, biznesin idarəedilməsinə, təhsilin roluna güclü təsir edir və bütün sistemin fasiləsiz işləməsini şərtləndirir. Bu cəmiyyətdə insan həyatının bütün konstruksiyası dəyişir, dəyərlər sistemini fərqli rakursda inkişaf etdirir. Sənaye cəmiyyətindən fərqli olaraq “informasiya cəmiyyətində” maddi məhsulların istehsalı və istehlakı deyil, burada intellekt, bilik istehsal olunur və istehlak edilir. [2]
Yeni ictimai-iqtisadi formasiya daxilində dövlət idarəçiliyindən tutmuş iqtisadiyyat, sosial həyat, elm və təhsil, hüquq mühafizə sistemi, bütövlükdə insan həyatının bütün sahələri informasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsasında realizə edilir. Yəni, ana tezis ondan ibarətdir ki, “informasiya cəmiyyətində” sosium informasiya istehsal edən İKT vasitəsilə idarə olunur. “E-hökumət” layihəsinin də meydana gəlməsi birbaşa olaraq bu tip cəmiyyətin tələbindən irəli gəlir.
İnformasiya cəmiyyəti – bu, cəmiyyətin hərtərəfli informasiyalaşdırılmasını xarakterizə edən sivilizasiyanın postindustrial inkişaf mərhələsində formalaşır və postsənaye dövrünü əvəzləyir. Bu cəmiyyətdə informasiyanın strateji resurs kimi rolu kütləni və ictimai şüuru manipulyasiya edən elektron kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafı ilə yüksəlir. “İnsan intellektinin imkanlarını dəfələrlə artıran yeni sənaye inqilabı” dövründə kommunikasiya - informasiya texnologiyaları əsas qüvvəyə çevrilirlər. Bu gün bütün aparıcı ölkələr informasiya texnologiyalarından milli maraqlar naminə istifadə etməklə, qlobal informasiya cəmiyyətinə daxil olmaq üçün dövlət proqramları hazırlayır və həyata keçirirlər. [4]
İnformasiya cəmiyyətində İKT-nin inkişafı və geniş tətbiqi, informasiya texnologiyalarının cəmiyyətin bütün həyat sferalarını əhatə etməsi ictimai istehsalatda, sosial qrupların fəaliyyətində, fərdlərin tərbiyə edilməsində, həmçinin sosiumun sosial strukturunda iqtisadi və siyasi əlaqələrin inkişafında mühüm rol oynayır. Bununla da insan cəmiyyətin siyasi, iqtisadi, dövlət, təhsil, ictimai həyatında aktivlik nümayiş etdirə bilir. İnformasiya cəmiyyətində sosiumun iki sinfə bölünməsi industrial cəmiyyətdən daha tez baş verir. Burada biliklərin (informasiyanın) daşıyıcısı olan intellektuallar və informasiya iqtisadiyyatına daxil olmayanlar sinfi ortaya çıxır. [5] İnformasiya cəmiyyətində insanların həyat şəraiti, sosial qrupların dəyərlər sistemi dəyişir, beləliklə də maddiliyə münasibətdə informasiya dəyərlərinin əhəmiyyəti yüksəlir. Bu mənada E.Toffler qeyd edib ki, informasiya cəmiyyətinin bərqərar olması sosiumda, istehsal sahəsində özü ilə birgə məcburən gətirəcəyi sosial yeniliklər ruhunda radikal dəyişikliklər baş verəcək. [3]
İnformasiya cəmiyyətinin xarakterik xüsusiyyətləri kimi informasiya böhranının aradan qalxmasını, informasiya axını və informasiya “qıtlığı” arasındakı ziddiyyətin həll olunmasını, informasiya - kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin kütləvi hal alması, sosial və iqtisadi fəaliyyətin yeni formalarının yaranmasını, İKT vasitəsilə hər bir insanın bütün sivilizasiyaların informasiya resurslarına sərbəst çıxışının reallaşmasını göstərmək olar.
İnformasiyanın, ölkədə və dünyada baş verən hadisələrin cəmiyyətə çatdırılmasında kütləvi informasiya vasitələrinin (KİV) rolu danılmazdır. KİV mürəkkəb proseslərdə müşahidəçi və iştirakçı rolunu oynamaqla informasiyanın cəmiyyətə çatdırılmasını təmin edir. Elə KİV-in funksiyaları – məlumatlandırmaq, maarifləndirmək, əyləndirmək onların cəmiyyətin inkişafındakı rolunu sübut etməyə yetərlidir. Cəmiyyətin informasiya ilə təmin olunmasında isə KİV özünəməxsus şəkildə sözünü deyir. Müasir dövrdə KİV dedikdə radio, televiziya, ənənəvi mətbuat (qəzet, jurnal) və İnternet nəzərdə tutulur. KİV-lər ictimai həyatı əks etdirir və İKT insanlar, dövlət orqanları və ümumilikdə, cəmiyyətin ünsiyyət qurması üçün bir vasitəyə çevrilir. Cəmiyyətin “güzgüsü” kimi, KİV eyni zamanda, demokratiya, siyasi proseslər, identiklik məsələsi, həmçinin ictimaiyyət və mədəniyyət problemlərində vacib faktor rolunu oynayır. Müasir dünyada KİV daha çox təbliğat və maarifləndirmə vasitəsi olmaqla, ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi proseslərin idarə edilməsində də əhəmiyyətli yer tutur. Xüsusilə də bu sahədə xüsusi aktuallığını qoruyub saxlayan ənənəvi media vasitələri – qəzet, jurnal və s. ictimai fikrin formalaşdırılması və idarə edilməsində öz sözünü deyir.
Amerikalı sosioloq E.Tofflerin informasiya cəmiyyətinin bərqərar olması ilə KİV-lə əlaqədar ortaya qoyduğu futuroloji fikirlər müəyyən mənada bu gün özünü doğrultmur. Toffler iddia edirdi ki, yeni cəmiyyətdə KİV-lər kütləvisizləşmə prosesi ilə üzləşəcək. O, qeyd edir ki, yeni nəsil media və İKT vasitələrinin yaranması ilə xüsusilə də ənənəvi mətbuat oxucu auditoriyasını itirməklə, əvvəlki rolundan məhrum olacaq. [3]
Lakin bu gün qloballaşma və transformasiya proseslərinin sürətlə getməsi və milli dövlətlərin ümumi sosio-mədəni identiklik prosesinə dirənməsi ənənəvi media vasitələrinin rolunun əvvəlki səviyyədə qalmasına əsas yaradır. Doğrudur, qəzet və jurnalların tirajlanmasında zəifləmə prosesi müşahidə olunsa da, onların ictimai fikrə təsiretmə gücü daha da yüksəlib.
Radio, televiziya, sonda isə İnternet yarandıqdan sonra ənənəvi media digər KİV-lə rəqabətdə uduzmamaq üçün yeniliklərdən istifadə etməyə başladı. Belə ki, qəzet hadisə baş verəndən çox sonra bu barədə oxucuya informasiya verə bilir. Ona görə qəzetdə çalışan müxbirlər radioya məxsus olan canlı ünsiyyəti təmin etmək üçün reportaj janrından istifadəyə başladılar. Qəzetdə reportaj yazan jurnalist çox vaxt felin indiki zaman forması ilə danışaraq oxucunu hadisələrin iştirakçısına çevirməyə çalışdı. Jurnalistlər nə qədər maraqlı, operativ analitik yazılar yaza bilsələr, yeni janrlar, formalar tapa bilsələr, oxucunu bu vasitələrlə nə qədər çox cəlb etsələr çap mediası o qədər də uzunömürlü olacaq.
Televiziya ilə rəqabətdə isə qəzetlər KİV-in bir sıra məhdudiyyətlərindən istifadə edərək uğur qazana bilərlər. Birincisi, televiziya yalnız kadrlar göstərə bildiyi hadisələrlə işləyir. O, vizual təsvirlərlə təchiz olunmamış materialla işləyə bilməz. Qəzetlərdə isə bəzən şəkil belə vermədən hər hansı hadisə haqqında informativ və ya analitik yazı vermək mümkündür. İkincisi, televiziyanın yarım saatlıq xəbər buraxılışını mətnə köçürsək bu qəzetin bir səhifəsini tuta bilər. Qəzet isə informasiyanı geniş və əhatəli şəkildə oxucuya çatdırmaq imkanına malikdir.
İnternetlə rəqabətdə isə mətbuat heç də ondan geri qalmır. İnternetin imkanlarından istifadə edən bir çox qəzetlər özlərinin İnternet variantlarını da yaradıblar. Beləliklə də, əldə etdikləri məlumatları daha geniş auditoriyaya və daha operativ təqdim etmək imkanı əldə ediblər. Eyni zamanda, internet portalları yalnız xəbər yaydığı və baş verən hadisənin əsl mahiyyətini açıb göstərə bilmədiyi üçün yenidən analitik yük qəzetlərin üzərinə düşür.
Qəzet mediasına meyil ənənəsi cəmiyyətdə hələ də davam edir və özünəməxsus keyfiyyətlərinə görə çap mediası elektron mediaya uduzursa, bunun əksi olaraq, elektron media da bəzi xüsusiyyətlərinə görə çap mediasından geri qalır. Arxivləşdirmə və intellektual keyfiyyətlərinə görə də çap mediası yeni nəsil mətbuatdan daha etibarlıdır. Yəni, qəzetdə araşdırmaya, maraqlı publisist yazılarına yer ayrılırsa, xəbər özünəməxsus formada işlənib ictimaiyyətə çatdırılırsa, geniş ictimai müzakirələrə yer verilirsə, çap mediasının vaxtının keçməsi barədə danışmaq hələ tezdir. Elektron mediadakı rəqabət qəzetlə deyil, xəbərin operativ çatdırılmasına görə xəbər saytları arasında kimin qabağa düşməsi uğrunda gedən rəqabətdir. Bəzən elə olur ki, saytlarda yazılan xəbər operativ olsa da, birmənalı şəkildə “şok” effektə hesablanır, balans pozulur, qərəzli alınır.
Göründüyü kimi, informasiya cəmiyyətində medianın rolu danılmazdır və sosium inkişaf etdikcə KİV-in əhəmiyyəti, ictimai-siyasi proseslərə təsiri və ictimai fikrin formalaşdırılmasında əhəmiyyəti getdikcə artır. Müasir İKT vasitələrinin meydana gəlməsi ilə yeni nəsil mətbuat vasitələrinin yaranması da yeni cəmiyyətin əsas indikatoru olan informasiyanın istehsalı, emalı və ötürülməsi işində KİV-lərin, xüsusilə də ənənəvi medianın rolunu nəinki azaltmayacaq, əksinə, bu proses keyfiyyətcə yeni yüksəliş dövrü yaşayacaq.

ƏDƏBİYYAT
1. Белл Д. Наступление постиндустриального общества. Опыт социального прогноза. Москва, «Экзамен», 1973, стр. 118.
2. Дракер П. Посткапиталистическое общество. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология . под ред. В.Л.Иноземцева. Москва, «Academia», 1999. стр. 168
3. Тоффлер Э. Шок будущего. Москва, «ACT», 2001. стр. 560
4. Масуда Е. Информационное общество как постиндустриальное общество. Москва, “ЭКСМО ПРЕСС”, 2003. стр. 448
5. Кaстельс М. Информационная эпоха. Экономика, общество и культура, Москва, ГУ ВШЭ, 2000. стр.608

Açar sözlər: İnformasiya, informasiya cəmiyyəti, kommunikasiya, qlobal transformasiya, sivilizasiya, sənaye cəmiyyəti, postindustrial cəmiyyət

Ключевые слова: Информация, информационное общество, коммуникация, глобальная трансформация, цивилизация, индустриальное общество, постиндустриальное общество.

Keywords: information, information society,communication, global transformation, civilization, industrial society, postindustrial society

Рагимзаде Вугар Гянджали оглы,
Доктор философии по политическим наукам,
профессор БСУ
Традиционные медиа и новые медиа в течение нового
информационного периода: в какой области будет перспектива?

Резюме
Быстрое развитие информационных и коммуникационных технологий (ИКТ) и более широкое их использование в экономике и в жизни общества в реальном смысле позволяют с уверенностью утверждать проявление новой концепции развития социума. Это однозначно «информационное общество».
В новых социально-экономических рамках все аспекты экономики, социальной жизни, науки и образования, правоохранительной деятельности и, в целом, всех аспектов человеческой жизни реализуются на основе информационных и коммуникационных технологий. Это значит что основной тезис заключается в том, что в «информационном обществе» социальность контролируется ИКТ, которая производит информацию. Появление проекта «Электронное правительство» напрямую связано от требования общества.

Rahimzadeh Vugar Ganjali
PhD in political sciences,
professor of Baku Slavic University
Traditional press and new media during the new information period:
In which field will the perspective be?

Summary
The rapid development of information and communication technologies (ICT), and its wide use in the economy and in the life of society makes it possible to say with certainty that a new concept of development of the socium has emerged. This is unambiguously “information society”.
Within the framework of the new socio-economic formation, from the state administration to the economy, social life, science and education, law enforcement, entirely all areas of human life are realized on the basis of information and communication technologies. So, the main thesis is that in the “information society” the socium is controlled by ICT, which produces information. The emergence of the “E-government” project is directly related to the demand of this type of society.

"GEOSTRATEGİYA" jurnalı №01 (49) YANVAR-FEVRAL 2019