BMT-nin adındakı yanlışlığın mahiyyətinə mənfi təsiri - Vətən müharibəsi dərsi

Oktay Səmədov 
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
 
24 oktyabr dünyada Beynəlxalq Millətlər Təşkilatı (BMT) Günü kimi qeyd olunur. Bu təşkilatın yaranma tarixinə, məqsəd və vəzifələrinə, nüfuz dairəsi və təsir gücünə nəzər yetirsək, onun adı ilə fəaliyyətinin məzmunu və istiqaməti arasında nə dərəcədə böyük fərq olduğunun şahidi oluruq.
1914-1918-ci illərdə 15 milyon insanın həyatına son qoymuş Birinci Dünya müharibəsindən sonra Avropa xalqları birgə bəyanat qəbul etdilər: "Müharibə olmasın!" Versal sülh konfransında (1914) sülhü müdafiə etmək naminə ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun beynəlxalq birliyin yaradılması təklifi rəğbətlə qarşılandı. Lakin Millətlər Cəmiyyəti adlanan yeni beynəlxalq təşkilat elə yarandığı ilk gündən çətinliklərlə üzləşdi: ABŞ Senatı prezidentin bu təşkilata daxil olmaq barədə təklifini rədd etdi.
Millətlər Cəmiyyəti 1927-ci ildə arbitraj və təhlükəsizlik üzrə xüsusi komissiya yaratdıqdan sonra üzv olan ölkələr yeni müharibənin alovlanmasına yol verməmək üçün təntənəli şəkildə and içdilər: dünyada heç bir ölkə başqa ölkəyə hücum edib müharibəyə başlaya bilməzdi və bütün müharibələr yalnız müdafiə xarakteri daşımalı idi.
1939-cu ildə Almaniyanın Çexoslovakiya və Polşaya hücumu ilə başlamış İkinci Dünya müharibəsi Millətlər Cəmiyyətinin dağılmasına səbəb oldu. 60 milyon insanın həyatına son qoymuş müharibə başa çatdıqdan sonra faşizm caynağından qurtulmuş dünya xalqları təkrarən qətiyyətlə dedilər: "Müharibə olmasın!" 
Növbəti dəfə yeni birliyin yaradılması zərurəti meydana çıxdı. Beynəlxalq sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq və möhkəmləndirmək, dövlətlər arasında dinc əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədi ilə müstəqil dövlətlərin könüllü birləşməsi nəticəsində beynəlxalq təşkilat - Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaradıldı. 
1945-ci ilin aprelində ABŞ-ın San-Fransisko şəhərində keçirilən konfransda 50 dövlətin nümayəndəsi BMT-nin Nizamnaməsini imzaladılar və həmin ilin 24 oktyabrında bu rəsmi sənəd qüvvəyə mindu. Bu tarix beynəlxalq aləmdə BMT Günü kimi qeyd olunur.
Azərbaycan Respublikası 1992-ci il martın 2-də BMT-nin üzvlüyünə qəbul olunub və onun bir çox qurumları ilə fəal və səmərəli əməkdaşlıq edir. Azərbaycanın xarici siyasətində BMT müstəsna əhəmiyyətli universal beynəlxalq təşkilat kimi tanındığı halda, beynəlxalq birlik 30 ildən çox davam edən və bu gün ölkəmizin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi uğrunda qanlı müharibəyə çevrilmiş Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə laqeyd yanaşır, Təhlükəsizlik Şurasının bu münaqişəyə dair hələ 1993-cü ildə qəbul etdiyi 822, 853, 874, 884 nömrəli qətnamələrinin ölkəmizin ərazi toxunulmazlığını təsdiq edən müddəalarının, Ermənistannın işğalçı silahlı qüvvələrinin Azərbaycanın ərazisindən çıxarılması tələblərinin 27 il ərzində yerinə yetirilməməsinə göz yumur. 
Nüfuzlu beynəlxalq təşkilatın qətnamələrini yerinə yetirməkdən imtina edən, bu rəsmi sənədlərin beynəlxalq hüquqa söykənən tələblərinə məhəl qoymayan işğalçı dövlətin indiyədək beynəlxalq birliyin sanksiyalarına məruz qalmaması təəccüb və təəssüf hissi doğurmaqla yanaşı, bu təşkilatın sülhü təhlükə altına qoyan, xarici siyasətini təcavüz və terror üzərində quran cılız bir dövlətin böyük iddiaları qarşısında aciz qaldığını göstərmirmi? 
Bu halda hansı nüfuzdan söhbət gedə bilər? Bu gün, bəşər övladında yeni düşüncə tərzinin, milli və ümumbəşəri dəyərlərə fərqli münasibətin formalaşdığı, cəmiyyətin sosial həyatının zənginləşdiyi, dövlətlər arasında siyasi münasibətlərin gərginləşdiyi, qloballaşma fəsadlarının yaşandığı bir dövrdə yeni və fərqli beynəlxalq birliyin təşəkkül tapmasına ehtiyac duyulmurmu?   
BMT Nizamnaməsinin 100-cü maddəsində deyilir: “Təşkilatın hər bir üzvü Baş Katib və Katiblik personalının öhdəliklərinin beynəlxalq xarakterinə hörmət etmək öhdəliyi götürür və vəzifələrinin icrası zamanı onlara təsir göstərməyə çalışmır” (9, XV Başlıq, 100-cü maddə). Lakin BMT və onun ixtisaslaşmış təşkilatlarının fəaliyyət istiqamətlərinə güc dövlətlərinin, ilk növbədə ABŞ və onun müttəfiqlərinin təsiri böyükdür. Başlıca səbəb bu təsisatlarda qərarların qəbulu zamanı tarazlaşdırıcı səsvermə prinsipinin mövcudluğudur: təşkilata daha artıq maliyyə yardımı göstərən dövlət nisbətən üstün imkanlara malikdir. Nəticədə bir çox beynəlxalq təşkilatların və xüsusən də BMT-nin effektivliyi problemi ortaya çıxır. 
Digər tərəfdən, terroru dövlət siyasətinə çevirmiş Ermənistan kimi ölkələr Nizamnamənin 100-cü maddəsində qeyd olunan öhdəliklərin beynəlxalq xarakterinə nəinki hörmətlə yanaşmır, onları kobud şəkildə pozur, Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi qətnamələrin tələblərinə qətiyyən məhəl qoymur. Beynəlxalq birlik isə bu cür münasibəti müvafiq sanksiyaların mümkün tətbiqi ilə cavablandırmaq barədə düşünmür. Bəlkə də düşünmək istəmir.
Nəticədə BMT-nin nüfuzlu bir qurum kimi tanınmasına ciddi şübhə yaranmırmı?
Dövlətlər arasında yaranan münаqişələrin sülh yоlu ilə tənzimlənməsi, bеynəlхаlq sülhün və təhlükəsizliyin qоrunub sахlаnmаsı və möhkəmləndirilməsi, ölkələr аrаsındа dоstluq münаsibətlərinin, humаnitаr, mədəni, sоsiаl, iqtisаdi хаrаktеrli prоblеmlərin həllində bеynəlхаlq əməkdаşlığın inkişаf еtdirilməsi başlıca məqsədi olan BMT-nin adında “millətlər” sözü var. Millət - insanların tarixən dil, ərazi, iqtisadi və mədəni həyat  ümumiliyi əsasında təşəkkül tapan və milli xarakterin, mədəniyyətin milli özünəməxsusluğunda təzahür edən sabit birliyidir. Dövlət isə - bir ölkədə, bir ərazidə siyasi baxımdan təşkilatlanmış bir millət və ya millətlər ittifaqının yaratdığı siyasi varlıqdır. Məhz insan birliyi yox, bu siyasi varlıq beynəlxalq təşkilatın üzvü statusuna malikdir. Yəqin ki, bu beynəlxalq təşkilatın adında “Millətlər” sözünü “Dövlətlər” sözü ilə əvəz etmək daha düzgün olardı – Beynəlxalq Dövlətlər Təşkilatı.
Dünya dəyişir... Bəşəriyyət yeni çağırışlar ərəfəsindədir. 
Süni intellekt yaratmaq bacarığına malik şüurlu varlıq ümumbəşəri bəlaya çevrilmiş koronavirus qarşısında aciz qalıb. Ekoloji problemlərin sayı artmaqda, təbii fəlakətlər çoxalmaqdadır. İkili və daha çox standartlarla yaşayan dünyada təbii sərvətlər uğrunda savaş bitmir. Sağlam həyat tərzi, sülh və əmin-amanlıq, dinclik və sabitlik arzuya çevrilməkdədir.
Bu gün dünyada yeni məzmunlu beynəlxalq təsisatlara böyük ehtiyac var. Beynəlxalq qurumun qəbul etdiyi, ancaq yerinə yetirə bilmədiyi qətnamələri işğala məruz qalmış dövlətin öz gücü ilə icra etməsi bu ehtiyacın mövcudluğunu təsdiqləməkdədir.
27 il öncə BMT-nin “mavi dəbilqəlilər”in görməli olduğu işi bu gün müzəffər Azərbaycan Ordusu öz üzərinə götürüb. Ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi, haqq və ədalətin bərpa olunması, sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olması naminə.
Məramı Yer üzündə sülhün qorunması olan 75 yaşlı BMT, adını və mahiyyətini dəyişəməyə böyük ehtiyac olduğunu Azərbaycanın haqq uğrunda Vətən müharibəsi bir daha təsdiqləyir.