Məşədi Mehdiqulu Şirinov: ədalət carçısı

Qarabağda türk-müsəlmanlara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində Azərbaycan xalqı ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə, kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalmış, minlərlə tarixi mədəni abidə və yaşayış məskənləri dağıdılıb viran edilmişdi. Xalqın ziyalıları birləşib müdafiə məqsədilə bir partiya yaratmışdılar. Bu partiya Difai adlanırdı. Partiyanın fəal üzvilərindən biri də Məşədi Mehdiqulu Şirinov idi.  

Mehdiqulu Hacı Şərif oğlu 1858-ci ildə Şuşa qəzasının Cavanşir sahəsinin Bərdə kəndində anadan olmuşdu. Təhsilini məhəllə mollaxanasında, Molla Şərəfxan Mirzə Fətəli oğlunun yanında almışdı. Əkinçiliklə, qismən də heyvandarlıqla məşğul olmuşdu. Pak Xorasan torpağını, Məşhədi-müqəddəsi ziyarət etmişdi.

Məşədi Mehdiqulu nəinki Bərdənin, bütün Cavanşir qəzasının ağsaqqalı idi. Mülkədarlar və rəiyyətlər arasında yaranan mübahisələri o həll edirdi. Dəfələrlə mərzləmə məsələsində mübahisə yaranmışdı. Hətta bu mübahisələr qan davasına kimi yürümüşdü. Ortalığa Məşədi Mehdiqulunun girməsiylə mübahisə çözülmüş, qan davası yatmışdı. İmamqulubəyli obasında ziyadxanovlarla rəiyyət arasında bəhrə üstündə azca qala atışma olacaqdı. Araya yenə Məşədi Mehdiqulu girmişdi. Vəzirovlarla pirimovlar, ağayevlər arasındakı incikliyi Məşədi Mehdiqulu aradan götürmüşdü. Di gəl ki, sözünün dinlənmədiyi yerlərdə böyük məğşuşluq törənirdi.

Məşədi Mehdiqulu Difai partiyasının üzvü idi. Partiyanın Bərdə təşkilatına başçılıq edirdi. Partiyanın özək üzvləri isə müəllim Musa Quliyev, Huseynəli Kəlbəli oğlu, Molla Həbib Kərbəlayı Mehdi oğlu, mülkədar Məşədi Zeynalabdin bəy Əhməd bəy oğlu və tacir Allahverdi Hacı Pənahəli oğlu  idi.

Məşədi Mehdiqulu Bərdə əhalisi bu təşkilat ətrafında birləşdirmişdi. Cavanşir qəza rəisinin raportunda “Məclis”in proqram tələbləri son dərəcə neqativ səciyyələndirilmişdir: “...bu proqram bu xalqı siyasi cəhətdən sıx birləşdirməyi, onu əlaltından hazırlamağı nəzərdə tutur. O, hokumət muəssisələrinin boykot edilməsi, mulkədarlar və kəndlilər arasında torpaq munasibətlərinin yəni, aqrar məsələnin kəskinləşdirilməsi məqsədi güdürdü. Nəticə etibarilə bu proqramı pozanlar üçün ayrı-ayrı şəxslərin, bütün ailələrin boykot edilməsi, partiyanın tələblərinə israrla tabe olmaq istəməyənləri cərimələr gözləyirdi”. (Ахмедов А. Азербайджанские тюрки в революции 1905 г., с.274.)

Məşədi Mehdiqulu təşkilatın silahlı dəstəsinə də başçılıq edirdi.

Məşədi Mehdiqulu erməni qatil və qarətçilərinə qarşı əhalinin müdafiəsini təşkil etmişdi. Oba və kəndlərin başçılarına, kovxalara, kədxudalara və yüzbaşılara xəbərdarlıq göndərib, birləşməyi nəsihət etmişdi. Bir polis məruzəsində yazılır: “Qəza və şöbədə  bu başçının qabalığı o həddə çatıb ki, kənd rəhbərlərinə yerinə yetirilməsi üçün əmrlər göndərib”.  (Документы по русской политике в Закавказье. Вып. I, Баку, 1920, с.32, 33)

Məşədi Mehdiqulu yatırından təşkilata yardım ayırmışdı. Bölgə tacir və tanqahçılarını da təşkilata kömək etməyə təşviq etmişdi. 1907-ci il mayın 30-da Yelizavetpol qubernatoru Q. Kovalyov ona çatmış məlumatlar əsasında polis rəislərinə tapşırıq verir ki, tamamilə məxfi yollarla bu partiyanın şəxsi heyətini, onun məqsədlərini və nəhayət onun hansı vəsaitlər hesabına mövcud olmasını aydınlaşdırsınlar. Aydınlaşmışdı ki, partiyanın bölmələri maliyyə məsələləri ilə də məşğul olurdular. Partiyanın vəsaiti üzvlük haqlarının hesabına yaranırdı. Üzvlük haqlarını yığarkən partiyanın xəzinədarlarının yanında çek kitabçaları olurdu. Pulu alanda üstünə ştempel vurulmuş qəbz verirdilər. Əhalidən xeyriyyəçilik adı ilə də pul yığılırdı. Camaat içində buna "ac müsəlmanlara yardım" adı qoymuşdular. Həm də elan olunurdu ki, bu vəsait mərkəzi müsəlman xeyriyyəçilik cəmiyyətinə göndərilir. (Gürcüstan MA, fond 13, siyahı 27, iş 5269, vərəq 29 arxada.) Partiyanın bölmələri pul vəsaiti yığmaqdan başqa məhkəmə işlərinin təhqiqatı, cərimə qoyulması, torpaq münaqişələrinin həlli, döyüş drujinalarının yaradılması ilə də məşğul olurdular.

"Difai"nin bölmələri yerli əhali arasında böyük nüfuz qazanmışdı. Çar məmurları qeyd edirdilər ki, bu partiyanın mövcud olduğu vaxt ərzində yerli əhalinin ictimai işlərə marağı xeyli artmışdır, indi əhali hakimiyyət orqanlarından daha çox partiyanın komitələrinə müraciət edir. (Документы по русской политике в Закавказье, c. 1.)

1907-ci ildə Məşədi Mehdiqulu Hacı Şərif oğlunun daxil оlduğu «Qarabağ məclisi»nin fəalları kütləvi həbsə məruz qaldılar.

1908-ci ildə növbə Məşədi Mehdiquluya da çatdı. Onu və Bərdə təşkilatının digər üzvlərini tutdular. Məşədi Mehdiqulunun nüfuzundan çəkinən məmurlar onu buraxmalı oldular. Bu işdə onun məmurlara verdiyi “şirinliy”in də yardımı olmuşdu. (Документы..., с.33) Azad olunandan sonra Məşədi Mehdiqulu bütün Qarabağ əhlinə teleqram vurub, özünün sərbəst, məmurlarınsa rüşvətxor, satqın olduğunu bildirmişdi. Hər kəsə məlumat vermişdi ki, partiyanın işi haqdır, ədalətlidir. Onun məsləkdaşları, əqidə yoldaşları çar məmurları tərəfindən repressiyaya uğramışdılar.

Difai partiyası öz fəaliyyətini 1909-cu ildə dayandırmışdı. Məşədi Mehdiqulu yenə Bərdədə əyləşərək, ağsaqqalığını edirdi.    

Bərdəli mülkədar İsmayıl bəy Tağıbəyovun rotmistr Kornilova ünvanlanmış 8 aprel 1910-cu il tarixli məktubunda qeyd edilir ki, polkovnik Qamkrelidzenin səyləri sayəsində bu il hökümətin düşmənləri, "Difai"nin Bərdə komitəsinin üzvləri tutulub saxlanmışdır. (Ахмедов А. Азербайджанские тюрки в революции 1905 г., с. 294.)

1913-cü il mayın 2-də Cavanşir qəzası Divanlı kəndinin mülkədar və bəyləri pay torpaqlarını zorla tutaraq, kəndliləri oradan qovmuş və onların 8 xışını aparmışdılar. Pay torpaqlarında darı əkilməsinə baxmayaraq, onlar həmin yerləri yenidən şumlatdırıb əkdirmişdilər. Divanlı kəndliləri zəbt edilmiş pay torpaqlarına yaxınlaşmaq istədikdə mülkədar Bədirbəyovlar onlara silahlı müqavimət göstərmişdilər. (ARDTA, fond 1, siyahı 1, iş 98, vər. 45.) Kəndlilər qəza rəisinə şikayət etmişdilər. İş uzanınca Məşədi Mehdiqulu ortalığa girmiş, bədirbəyovlara qulaqburması vermişdi.

Məşədi Mehdiqulu 1914-cü ildə bütün Cavanşir qəzasının dövlət məmurlarına xəbərdarlıq etmişdi ki, incilmiş rəiyyətlərin qisasını almaq üçün bölgədə hərəkata başlayacaq. Bu işdə bütün qəza əhalisinə arxayındır. Həmin dönəmdə Cavanşir qəzasında rəis Z.M.Lorçenko olmuşdu. Azərbaycanlılardan Ələkbər bəy Əzizbəyov, polis sistemində Ələkbər bəy Qalabəyov (Şirvanlı nahiyəsi), Cümşüd bəy Vəzirov (Orlovo-Denisov nahiyəsi) və İsfəndiyar bəy Əliyev (Yevlax nahiyəsi) qəzanın idarəçilik sistemində işləmişlər (Памятная книга Елисаветпольской губернии на 1914 годъ. Подъ редакцией Секретаря Комитета И.П.Бабенко. Типография Канчелярий Наместника Е.И.В. на Кавказъ. Тифлисъ: 1914., s.29).

Təqdim olunan məqalədə bir şəxsin həyatındakı   hadisələrin təsvirinə həsr olunmuşdur. Zəngin tarixi mənbələr  və mövcud elmi ədəbiyyat əsasında yazılmışdır. Bir çox hadisələrin işıqlandırılmasında müəllif arxiv materiallarından istifadə etmişdir. Müəllif həm Azərbaycan, həm də xarici ölkələrin tədqiqatçılarının əsərlərindən yaradıcı istifadə edərək bir Difaiçinin fəaliyyətini tədqiqini həyata keçirməyə cəhd göstərmişdir.

Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf