“Tarixi yadddaş və qondarma əhvalatlar” kitabından hissələr - V

  I Aleksandrın hakimiyyəti dövründə 1824-cü ildə Aleksandr Şişkov (1754-1841) Xalq Maarifi Naziri təyin edilir. 1817-ci ildən A.S.Şişkov Ruhani İşləri və Xalq Maarifi Naziri knyaz A.N.Qolitsının və Rusiya Bibliya cəmiyyətinin yararsız fəaliyyətinə qarşı idi. O, Rusiyada azad düşüncəli, pravoslov etiqadından uzaqlaşan gənclərin zərərli ehkamlara üz tutmasında, onların  mənəviyyatının pozulmasında  Qolitsını günahlandırırdı: “Elə bil bütün məktəblər əxlaqsızlıq ocaqlarına çevrilmişlər və kim ordan çıxırsa, düz yoldan sapındığı aydın olur...” Pifaqor öz dövründə demişdir: “Mənəviyyatsız  elm  təhlükəlidir.” A.S.Şişkovun  fikrilərindən:”  Elm o vaxt faydalı ola bilər ki, insanın səviyyəsinə  görə, ondan duz kimi öz miqdarında istifadə edə biləsən.” Yaxud:  “Nazirlik gəncləri parazit xəyallardan qorumalıdır.”

1824-cü ildə A.S.Şişkov I Aleksandrı inandırmağa çalışır ki, Bibliya cəmiyyətləri bağlanılmalıdır. Çünki müqəddəs kitabın tərcüməsində  səhvlərə  yol verilirdi. O dövrdə İncilin kilsəslavyan mətni  müasir dilə tərcümə edilirdi. Onun fikrincə, sakral mətnlər “kilsə dilindən teatr dilinə çevrilirdilər.”

Mitropolit Filaretin “Xristian katexizisi” bədii dildə yazıldığı üçün ona qadağa qoyulmuşdu. Bibliya cəmiyyəti tərəfindən nəşr edilən kitablar satışdan çıxarılmış, rus dilində nəşri dayandırılmışdı. A.S.Şişkov yazırdı: “Bibliyanı bütün dillərə-türk, tatar və başqa dillərə tərcümə etmək nəyə lazımdır? Kim onun səlis tərcüməsinə  zamin olacaq və kim onları oxuyacaq?” Qəribədir, niyə məhz türk və tatar dillərində Bibliya oxunmamalıdır. Nədənsə xarici dil deyiləndə məhz türklər yada düşüb! Axı, Quran səmavi kitabları, peyğəmbərləri  tanıyır, onlara sayğıyla  yanaşır.

A.S.Şişkov öz dövlətinin vətənpərvər, istedadlı şəxsiyyəti kimi  ehtirama layiqdir. Lakin nədənsə, o sübut etməyə çalışırdı ki, bütün xarici dillərin kökü rus dilindən götürülmüş və inadla onu sübuta yetirməyə çalışırdı. Linqvist alimlərin çoxu Şişkovun fikirlərinin əsassız olduğunu bildiriblər.

O, ilk dəfə Rysiyada rus dilinin akademik lüğətinin yaradılmasına rəhbərlik edir. Hətta A.S.Puşkin Şişkovu dilçi alim, tərçüməçi, yazıçı kimi yüksək qiymətləndirir, onu dahi adlandırırdı. Şair “Yevgeni Onegin” poemasını yazarkən Şişkovun tərtib etdiyi lüğətdən geniş istifadə etmişdi. A.S.Şişkovun külliyyatı Sank-Peterburqun Milli Kitabxanasında saxlanılır. Onun yaradıcılığı haqqında az məlumat var. Qəribə odur ki, yalnız XXI əsrin onuncu illərindən kitabları nəşr edilməyə başlanılıb.

Qeyd etmək lazımdır ki, əslində mən Rusiyanın əsrlər boyu  Avropada, Qafqazda apardığı işğalçı müharibələr  haqda  geniş  məlumat verməyi qarşıma məqsəd qoymamışam. Kitabın əsas mövzusu din, siyasət və mədəniyyətlə bağlıdır.  Müəllif A.V.Pottonun “Qafqaz müharibəsi” kitabına müraciətim təsadüfi deyil, çünki o, rus dövlətinin  xarici  siyasətinin  əsas istiqamətlərini, məqsədini aydın şəkildə oxucuya çatdırır. Yazıda  maraqlı, geniş təsvirlərlə rus generallarının fəaliyyəti, xüsusilə Qafqazda rus şovinist siyasətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı  hərbi təcavüzü   öz geniş əksini tapıb.

Kitabda oxuyuruq: “Pyotrun yürüşü özlüyündə nə qədər parlaq olsa da, imperator can atdığı əsas məqsədə nail ola bilməmişdi. Xəzər dənizi boyu tezliklə alınan torpaqlar başqa çarların dövründə bizdən qoparılır.” A.V.Potto sanki  rusların  başqa xalqlara verdiyi böyük bir hədiyyənin onun əlindən alınmasından  şikayətlənir. Xüsusilə, knyaz Pavel Dmitriyeviç Sisianov rus xalqının qəhrəmanı kimi təqdim edilir. 1804-cü ildə  o, Gəncə xanlığını işğal edir, Cavad xanı qətlə yetirir. Bu “qəhrəmanlığına” görə, piyada generalı rütbəsini qazanır.

 A.V.Potto yazır: “Sisianovun qəhrəmanlığı o dövrdə ümumi hərbi döyüşlərdə o qədər fərqlənirdi ki, Suvorov öz əmrlərində ordulara tövsiyə edirdi ki, cəsur  general Sisianov kimi qətiyyətlə döyüşünlər.” Kitabda Sisianovla bağlı hadisələrə nəzər salaq: “...Ordu Şamaxı xanlığından keçir, necə deyərlər, onu tələsik rus ərazisinə birləşdirir. 1805-ci il 25 dekabrda şirvanlı Mustafa xan təbəəliyin şərtlərini qəbul edib imza qoyur, indisə qalır Xəzər tərəfdən Bakını almaq. Sisianov əmr edir ki,  Bakı xanı Hüseyn Qulu xana bildirsinlər ki, o, qəti inamla  ya şəhəri almalı yaxud onun divarları altında ölməlidir.“

Tarixdən məlumdur ki, Sisianov rus xalqı, əsgərləri arasında böyük nüfuz sahibi idi, o, hərbi sahədə qazandığı qələbələrin sonunu görmürdü, lakin bir gün onun uğurları at kimi büdrəyir. Hüseynqulu  xan P.D.Sisianovla danışıq aparmaq üçün onunla Qala qapısının yanında görüşür. Lakin xanın qardaşı oğlu Aslan bəy Sisianovu qətlə yetirməklə Cavad xanın da qisasını alır. 

Kitabda ölümündən əvvəl Sisianovla bağlı bir hadisə mənim diqqətimi özünə cəlb etdi. A.V.Potto yazır: “General Ladınskiy şahidi olduğu qəribə  bir hadisəni nəql edir. Sisianov Bakıya yürüşə hazırlaşarkən yolüstü  Yelizavetpolda  bir xeyli müddət yaşamalı olur. Hər gecə orda it peyda olub çox dəhşətli  tərzdə ulayırdı. Onu öldürsələr də yenə  onun əvəzinə başqaları gəlir və qorxunc ulaşmalar xəstə knyaza gecələr rahatlıq vermirdi. Sisianov həyəcanla Yelizavetpolda bütün itləri güllələməyi əmr edir. İtləri öldürürlər, lakin bu sirrli fakt mövhumati hisslər doğurur və bədbəxtlikdən həyata keçir...” Məncə, A.V.Potto və general Ladınskiy Sisianovun öz ölümünü qabaqcadan hiss etdiyini açıq-aydın nəzərə çatdırırlar. Dünyada “qismət” adlı inanc var və alın yazısını pozmaq olmaz. Təbiidir ki, tarixçilər Yelizavetpoldakı hadisəni Sisianovun qətli ilə əlaqələndirə bilməzlər. Fakt isə öz qüvvəsində qalır...

(ardı var)