MİR CƏLAL VƏ LEV TOLSTOY

( Dahi rus yazıçısının vəfatından 105 il ötür.)

“ Böyük mütəfəkkirin qarşısında baş əyirik! Elladaya Homeri yetişdirmək üçün əslər lazım idi. Rusiyada  isə Tolstoy qayadan çıxan bulaq kimi doğuldu. Əsrlər boyu insanlar bu bulaqdan içəcəklər ”.

Anatol Frans

( Fransız yazıçısı, ədəbi tənqidçisi, Fransa Akademiyasının üzvü, Nobel Mükafatı laureatı.)

“ Tolstoy!..Bu bir addır ki, insanlıq adı ilə adlanan cəmi məxluqun yanında altmış ildən bəri ehtiram ilə çəkilib. Milyonlarla zəhmətkeşlər, kəndlilər yavan çörəkdən ötrü gecə-gündüz çalışanlar, bu adla özlərinə təsəlli veriblər. Milyonlarla üdəbalar, şüəralar, müsənniflər, mühərrirlər bu ad sahibini vacibül – ehtiram biliblər”.

( Cəlil Məmmədquluzadə.)

“ Azərbaycan yazıçıları dahi ədibin ( Tolstoyun) bütün bəşəriyyətin bədii inkişafında irəliyə doğru bir addım olan əsərlərinə zəngin və tükənməz bir sənət xəzinəsi kimi baxır, sənətkarlıq qaydalarını, cahanşümül rus realizminin gözəl ənənələrini inadla öyrənir, öz yaradıcılıqlarını kamilləşdirir,  ədəbiyyatları yolunda daha sürətli addımlar atmağa səy edirdilər”.

(Mir Cəlal Paşayev)

Lev Nikolayeviç Tolstoy rus xalqının iftixarı, böyük bir sənətkarıdır. Rus torpağının dahi yazıçısının irsi bəşər bədii təfəkkürü xəzinəsinin çox qiymətli hissəsini təşkil edir. Onun yaratdığı “ Hərb və sülh”, “Anna Karenina”, “Dirilmə” kimi bir çox misilsiz əsərləri təkcə rus ədəbiyyatının deyil, bütün dünya ədəbiyyatının zəngin sərvətidir. Dünyada elə bir mədəni ölkə, elə bir mədəni millət yoxdur ki, Tolstoyu tanımasın və ona dərin hörmət bəsləməsin.

Tolstoy, Maksim Qorkinin dediyi kimi, başdan-başa bir dünya idi. O, hər tərəfə nəzər sala-sala altmış il Rusiyanı dolaşmışdı, xaricdə olmuşdu, həbsxanalara, sürgünlərə, qubernatorların idarəsinə, düşərgələrə, karvansaralara, kəndli daxmalarına, aristokratların bahalı evlərinə nəzər salmışdı. Düz altmış il Rusiyada onun hər şeyi sezən və bütün mənfilikləri, haqsızlıqları ifşa edən həqiqət səsi eşidilmişdi. Hələ sağlığında ikən dünya şöhrəti qazanan yazıçını bu səviyyəyə yüksəldən onun yaşayıb – yaratdığı dövrdə rus cəmiyyətinin həyatı haqqında dediyi həqiqətlər, bədii əsərlərində heyrətamiz bir düzgünlüklə əks etdirdiyi rus həyatı idi.1908-ci ildə Tolstoyun 80 illik yubileyi keçirilərkən rəsmi hökumət və liberal mətbuatı böyük rus ədibinin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş məqalələrlə dolmuşdu. Liberallar Tolstoyu yalnız bir sənətkar kimi deyil, həm də bir müəllim və mütəfəkkir olaraq dəyərləndirir, onu rus xalqının peyğəmbəri elan edirdilər.

Qərbi  Avropa ədəbiyyatı uzun illər boyu bu rus dahisinin sənətkarlıq istedadının təsiri ilə yaşamışdı. Fransız yazıçısı Qustav Flober “Hərb və sülh”ü oxuyandan sonra böyük bir heyrətlə Turgenevə yazırdı: “...Necə bir sənətkar, nə dərin bir psixoloqdur! Bəzən əsəri mütaliə edərkən heyrətimdən qışqırırdım, əsərin mütaliəsi isə uzun zaman davam edir. Bəli, bu qüvvətli bir şeydir, çox qüvvətlidir!” Digər fransız yazıçısı Gi de Mopassan isə yazıçının “İvan İliçin ölümü” adlı əsərini oxuduqdan sonra demişdi: “Mən belə görürəm ki, bütün fəaliyyətim mənasız imiş, mənim on cildlik əsərlərimin qiyməti yox imiş”.

Yalnız Flober və Mopassan deyil, fransız yazıçısı Romen Rollan, İrlandiya yazıçı, dramaturq və romanisti, Nobel mükafatçısı Corc Bernard Şou, ingilis yazıçı və dramaturqu, Nobel mükafatçısı Con Qolsuopsi, Avstriya yazıçı və tənqidçisi Stefan Sveyq, eləcə də Tolstoyu “dünya vətəndaşı” adlandıran bir çox Avropa və Amerika yazıçıları hər zaman heyrət və məftunluqla Tolstoyun dahiliyindən bəhs etmişdilər. Qolsuopsi “Hərb və sülh” haqqında demişdi: “Bu, yazılmış olan bütün əsərlərin ən əzəmətlisidir”.

Doğrudan da “ Hərb və sülh” rus xalqının dahiyanə bir epopeyası, demək olar ki, rus “ İliada”sıdır. Bu əzəmətli əsər rus xalqının öz istiqlaliyyəti uğrunda apardığı qəhrəmanlıq mübarizəsinin epik bir nəğməsi, ölməz bir dastanıdır. Romanı oxuyan zaman məndə belə bir fikir formalaşırdı ki, əsərin əsas qəhrəmanı nə Andrey Bolkonski, nə Pyer Bezuxov, nə də Platon Karatayevdir. Bu həqiqi və böyük qəhrəman öz Vətənini Napoleon işğalçılarından igidliklə qoruyan və düşməni rus torpaqlarından, rus şəhərlərindən qovan, öz vətənpərvərliyi, əzmkarlığı, döyüşkənliyi ilə bütün Avropanı sarsıdan rus xalqı, böyük bir millətdir. Borodino müharibəsi, partizan dəstələrinin fəaliyyəti, rus əsgərlərinin şücaəti, Rusiyanın müdafiəsi uğrunda aparılan böyük mübarizə unudulmaz səhnələrlə son dərəcə istedad və sənətkarlıqla canlandırılmış, əbədiləşdirilmışdir. Əsər dərin bir həyat sevgisi, xalqın varlıq, qüvvətinə və qüdrətinə dərin bir inamla yazılmışdır. Flober bu əsəri oxuduğu zaman “ Bu Şekspirdir, bu Şekspirdir!” - deyə heyrətlə qışqırmışdı.

Qərb və Şərq ölkələri, Şimal və Cənub xalqları, müxtəlif millətlərdən olan oxucular hələ yazıçının sağlığında ona güclü maraq göstərirdilər.Tolstoyla Şərq arasında yazıçının lap gənclik illərindən möhkəm ünsiyyət yaranmışdı. Kazan Universitetinin ərəb – türk ədəbiyyatı fakültəsində təhsil alan Tolstoy, ömrünün sonuna qədər Şərq aləminə marağını itirməmiş, Şərq ölkələrində - Hindistanda, Ərəbistanda, İranda, Türkiyədə, Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda şöhrət qazanmış, bu yerlərin mədəniyyət xadimləri arasında özünə dərin hörmət, böyük etimad yaratmışdı.

İftixarla yada salmaq istərdim ki, görkəmli azərbaycanəsilli alim, tarixçı, şərqşünas, türkoloq və filoloq, Kazan Universitetinin professoru Mirzə Kazımbəy Lev Nikolayeviçin sevimli müəllimi olmuşdur.Tolstoy ərəb, türk və tatar dillərini onun köməyi ilə öyrənmiş, Azərbaycanın gözəl təbiəti, qonaqpərvər xalqı haqqında onun dilindən maraqlı söhbətlər eşitmişdi. Azərbaycanın xalq artisti Hacağa Abbasov dostu ədəbiyyat müəllimi Əli Qasımovla birlikdə 1907-ci ildə Lev Nikolayeviç Tolstoyun ömrü boyu yaşayıb-yaratdığı sevimli kəndi Yasnaya Polyanada dahi ilə görüşü zamanı dünya şöhrəti qazanmış qoca yazıçının öz müəllimini necə  ehtiramla yad etdiyini xatırlayıb yazırdı: “ Şəkillərdə gördüyüm ağ saqqallı yazıçı başını qaldırıb bizə baxdı, gözlərini qıyaraq gülümsündü, köhnə tanış kimi bizim salamımızı aldı. Bu əsnada onun arvadı Sofiya Andreyevna otağa daxil oldu. Tolstoy bizi nişan verərək dedi : “Mənim qafqazlı müsafirlərə artıq dərəcədə ehtiramım var. Sən bilirsən ki, Kazan Universitetində oxuyan vaxt mənə Şərq dillərindən təlim verən qafqazlı şərqşünas professor Mirzə Kazımbəy olmuşdur”.

...Ev sahibi Qafqaz xalqlarının həyatı, məişəti ilə maraqlandığı üçün bizə bu barədə tez – tez suallar verirdi. Lev Nikolayeviç Şərq ədəbiyyatından söhbət açdı, Sədi və Hafizin yaradıcılığından danışdı, M.F.Axundovu xatırladı ”.

Tanrı görkəmli yazıçıya Qafqazı görmək və bir müddət burada yaşamağı nəsib etdi.Tolstoy 1851-ci ilin mayından 1854-cü ilin yanvarına qədər Qafqazda yaşadı, Qafqazın bir çox yerlərində oldu, Xəzər sahilini gəzdi, Nuxaya və Tiflisə getdi. ”Uşaqlıq”, “Gənclik”, “Rus mülkədarının romanı”nı burada yazdı. Sonralar bir çox əsərlərində Qafqazı vəsf etdi. Yazıçı məktublarının birində Qafqazı “Məhəbbət ölkəsi” adlandırdı.

Daim füsunkar təbiət qoynunda yaşamağa üstünlük verən Lev Nikolayeviç Tolstoy 1828-ci il avqustun 28-də Tula quberniyasının Yasnaya Polyana kəndində varlı zadəgan ailəsində dünyaya gəlmiş, beş uşaqdan dördüncüsü idi. Hələ uşaq ikən valideynlərini itirmiş Tolstoyun ilk əsəri də “ Uşaqlıq” adlanır.1854-cü ildə orduya çağırılıb zabit kimi Krım müharibəsində iştirak edən yazıçı, həmin il Sevastopola, döyüşən orduya dəyişdirilir. Hərbi qulluq zamanı gənc yazıçının müharibə səhnələrini düzgün, canlı təsvir edən “ Sevastopol hekayələri”ni yazır.Onu da deyim ki, orduda xidmət edərkən Tolstoy göstərdiyi şücaətlərə görə orden və medallarla təltif olunmuşdu.

Yazıçı 34 yaşında dostluq etdiyi həkim ailəsinin qızı 18 yaşlı Sofya Andreyevna Berslə ailə qurmuşdu. Onlar 48 il qarşılıqlı hörmət və sevgi ilə ömür sürmüşdülər. Bu evlilikdən ailədə 13 övlad dünyaya gəlsə də, onlardan beşi uşaq ikən vəfat etmişdi. Gənc yaşlarından fransız dilini mükəmməl öyrənən Tolstoy, XVIII əsr fransız filosof, şair və tarixçisi Volterin və filosof-yazıçısı Jan-Jak Russonun əsərlərini geniş mütaliə etmiş, bu iki şəxsiyyətin qüvvətli təsiri ilə yaşamışdı. Onun bu barədə gözəl bir fikri vardı: ”Yaradıcılığın zəruri şərtlərindən biri bütün böyük yazıçıların təcrübəsini dərindən mənimsəməkdir. Öz sələflərinin yaratdıqlarını mənimsə və irəli get ”. Əlbəttə ki,Tolstoy özü də böyük sələf idi. Dahinin yaradıcılığı XX əsrin Mahatma Qandi və Martin Lüter Kinq kimi parlaq şəxsiyyətlərinə ciddi təsir göstərmişdi.

İki əsrdən artıqdır ki, Azərbaycan və rus xalqlarının taleyi qonşu olaraq bir –biri ilə sıx bağlıdır. Bu dövrdə iki xalqın mədəniyyəti bir –birinə güclü şəkildə inteqrasiya etmişdir. Tarixin müəyyən mərhələsində bir dövlət tərkibində yaşadığı illərdə də bəşəri məqsədlər naminə xalqlarımız heç bir töhfə və zəhmətini bir-birindən əsirgəməmişdir. Rus ədəbiyyatında görkəli simaların yaradıcılığındakı yeni fikir və inkişaf  Azərbaycana da öz təsirini göstərirdi. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Rusiyada olduğu kimi,  Azərbaycan ədəbiyyatında da demokratik fikirlər güclənməyə başlamışdı. Yazıçılar öz əsərlərində ictimai məsələlərə, kəndlilərin ağır güzəranı, mülkədar zülmündən xilas olması, qadın azadlığı problemlərinə diqqəti artırmışdılar. Kəndli azadlığı mövzusu ilə məşğul olan yazıçılarımız Tolstoyla dərindən maraqlanırdılar. Onun realist, ifşaçı qələmi Azərbaycan yazıçılarını da ruhlandırır, onlara istiqamət verir, ədəbiyyatda kəndlilərin vəziyyətinin real təsvirinə kömək edirdi. Bunu aydın görmək üçün Cəlil Məmmədquluzadənin “ Danabaş kəndinin əhvalatları” və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin  “ Bəxtsiz cavan” kimi əsərlərini nəzərdən keçirmək kifayətdir. Həmin dövrdə Tolstoy Azərbaycan yazıçılarının qeyd etdiyim kimi, ən çox pərəstiş etdikləri sənətkar idi. O, Azərbaycanın ədəbi-bədii, pedaqoji və fəlsəfi fikrinə qüvvətli təsir göstərirdi. Ziyalılarımızın böyük qismi ondan pedaqoq və yazıçı kimi çox şey öyrənirdilər.Tolstoyun əsərləri Azərbaycan dilinə sürətlə tərcümə olunurdu.1881-1920-ci illərdə Bakıda nəşr olunan rus və Azərbaycan mətbuatında Tolstoyun adı həmişə ehtiramla çəkilmiş, onun həyat və yaradıcılığına dair hər bir hadisə Azərbaycan ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində olmuşdu.

“Kaspi” qəzeti 1881-1919-cu illərdə Bakıda rus dilində nəşr olunmuş kütləvi mətbuat idi. Qəzetdə Rusiyanın bir sıra mütərəqqi fikirli yazıçı və ədəbiyyatşünasları fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan  ziyalıları “Kaspi”ni müntəzəm oxuyur, Nəriman Nərimanov, Firidun bəy Köçərli, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəcəf bəy Vəzirov və başqaları qəzetdə tez-tez çıxış edirdilər. Burada Lev Nikolayeviç Tolstoy haqqında müxtəlif mövzulu yazılar dərc olunurdu. O zaman nəşr olunan “İttifaq”, “Səda”, “Təzə həyat” qəzetləri də yazıçının yaradıcılığına xüsusi yer verirdi. 1894-cü ilin may ayında Bakıda, Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatrında ədibin 1886-cı ildə xalq teatrları üçün yazdığı “ Əvvəlinci şərabçı” adlı pyesi ilk dəfə Azərbaycanın görkəmli maarif xadimi, yazıçı, bir sıra lüğət və dərsliklərin müəllifi olan Sultan Məcid Qənizadə tərəfindən tərcümə edilib tamaşaya qoyuldu. Pyes hərarətlə qarşılandı. Müvəffəqiyyətdən ruhlanan Qənizadə, 1896-cı ildə əsəri kitabça şəklində çap etdirib, pulsuz yaydı. Xatırlatmaq istərdim ki, süjeti Belorus nağılından götürülmüş əsərin böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti vardı. Pyesdə patriarxal kəndli təfəkkürünə uyğun tərzdə ilk dəfə arağın necə icad edildiyi göstərilirdi. Tolstoy “ Rəhmanamı, yoxsa şeytanamı sitayiş etməli?” kimi digər məqalələrində də müstəqim yolla ifadə etdiyi fikirlərini burada həyati və əfsanəvi obrazlar vasitəsilə yenidən təkrar edirdi: - Spirtli içkilərə meyl etmə, - deyirdi. “İçki şeytan əməlidir. O, insan mənliyini və heysiyyətini alçaldan bəladır”.

Tolstoyun dünyəvi yaradıcılıq istedadı, pedaqoji fəaliyyəti  ilə bərabər, insanpərvərliyi, alicənablığı, nəsillərə aşılanan dərin mənəvi keyfiyyətləri, ailə və övladsevərliyi, gənclərə öz balası kimi münasibəti, həqiqət və dürüstlüyün tərənnümçüsü, sülhsevərliyi, xalqların azad, firavan yaşaması naminə daim çalışması  baxımından Azərbaycanın tanınmış yazıçısı, pedaqoqu, ədəbiyyatşünas alimi, uzun illər Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU) minlərlə tələbəyə dərs demis, ədəbiyyat sahəsində çoxsaylı alimlər ordusu yaratmış filologiya elmləri doktoru, professor Mir Cəlal Paşayevi daha çox xatırladır. Mir Cəlal Tolstoyu çox sevirdi. Bəlkə də ruhən və qəlbən rus xalqının böyük övladına olan bağlılığı, oxşar xarakterindən  idi ki, ədibin yaradıcılığında Tolstoy mövzusu xüsusi yer tutur. Mir Cəlalın Tolstoya özəl münasibəti vardı. Bu barədə onun “ Dahi sənətkar”, “ Lev Nikolayeviç Tolstoy”, “ Böyük rus ədibi”,” Dahi söz ustası” və s. adlı geniştəhlilli, maraqlı faktlarla zəngin olan məqalələri vardır.

Tolstoyun yaradıcılığına mükəmməl bələd olan Mir Cəlal yazırdı: “ Tolstoy ilk əsərlərindən başlayaraq insanı və onun taleyini yaradıcılıq işinin mərkəzində qoyur, mövzuların əsası sayırdı. O, sənətin böyüklüyünü də, kiçikliyini də bunda, xalqa münasibətdə görürdü”.( “Kommunist” qəzeti, 3 sentyabr, 1948-ci il, “ Dahi sənətkar” məqaləsi)

“ Tolstoy bir çox yazıçılara və sənətkarlara xas olan şagirdlik dövrünü keçirməmişdir. O, həyata dərin müşahidə və diqqətlə yanaşaraq, yazdığı ilk əsərlərindən etibarən böyük yazıçılar sırasında durmuşdur”.(“Ədəbiyyat” qəzeti, 12 sentyabr, 1948-ci il, “Lev Nikolayeviç Tolstoy” məqaləsi)

“ Ədib var ki, müəyyən bir ictimai zümrəni təmsil edir. Ədib var ki, müəyyən bir dövrü, məsələni, ölkəni göstərməklə kifayətlənir. Ədib də var ki, günəş şüası kimi cəmiyyət həyatının, insanın mənəvi aləminin bütün mürəkkəbliyinə nüfuz edir, zaman keçdikcə, nəsillər dəyişdikcə təsirini azaltmır, əksinə, artırır. Tolstoy sənəti zaman, məkan hüdudu bilməyən, həmişə, hər yerdə qüdrət və kəsərini saxlayan bir sənətdir.

L.N.Tolstoy böyük rus xalqının bəşəriyyətə, dünya mədəniyyəti və ədəbiyyatına verdiyi çox mühüm simalardandır. Dahi ədib öz xalqının və zamanının ləyaqətli və xələf oğludur”. ( “ Dahi söz ustası” məqaləsi, 1978-ci il)

Tolstoy doğrudan da sənətin və ədəbiyyatın qarşısında böyük vəzifələr qoyan, sənəti Mir Cəlalın qeyd etdiyi kimi, zaman, məkan hüdudu bilməyən, həmişə hər yerdə qüdrət və kəsərini saxlayan bir sənətkar idi. O, bütün dünya xalqları arasında həmişə dostluğun və dinc həyatın yaradılmasını arzulayırdı. Ədib humanist şəxsiyyət, parlaq ziyalı olaraq, xalqlar arasındakı dostluğu pozan və millətləri bir – birinin üzərinə qızışdıran, onları qanlı mübarizələrə, kütləvi qırğınlara, insan tələfatlarına sürükləyən adamların xəbis və təhlükəli hərəkətlərinin qarşısını almağı özünə vətəndaşlıq borcu hesab edirdi.Yazıçı bütün sənətkarları xalqa xidmət etməyə, həyatı əks etdirməyə çağırırdı. Sənəti yalnız həyata bağlılıqda görən ədib, ədəbiyyat və sənəti həyatdan uzaqlaşdıran, onu mənasız və məzmunsuz əyləncəyə çevirən qüvvələrlə heç bir zaman barışa bilmirdi.

Lev Tolstoy bədii düşüncənin ən nəhəng ifadəçisi idi. Dahi sənətkarın ölməz əsərlərində irəli sürülən böyük məsələlər ona nəinki rus xalqı tarixində, hətta bütün dünyada, bütün mədəni xalqların tarixində əbədi bir şöhrət qazandırmışdır. Böyük sənətkar öz bədii zəkası, müdrik düşüncəsi, insanpərvərlik mövqeyi, dərin sənətkarlıq müşahidəçiliyi, misilsiz həssaslığı ilə bütün dünya oxucularını heyrətdə buraxmış, haqlı olaraq ona “ dünya vətəndaşı” adını qazandırmışdır.

Bu bir həqiqətdir ki, dünya ədəbiyyatı tarixində yaradıcılıq vüsəti etibarı ilə Tolstoya bərabər olan bir sənətkar tapmaq çox çətindir.Yazıçı XIX əsr sənətinin ən yüksək zirvəsinə qalxmışdır. Heç bir sənətkar insan qəlbinin sirrlərindən Tolstoy qədər agah olmamışdır. O, sözün həqiqi mənasında insan qəlbinin ustadı idi. Bu barədə Mir Cəlalın qeydlərinə diqqət yetirək: ”Sənətə müqəddəs iş kimi baxan Tolstoy deyirdi: “Ancaq o zaman yazmaq lazımdır ki, hər qələmi mürəkkəbə batıranda, orada bir parça ət qoyursan”. Doğrudan da Tolstoy sənətə həyatını vermişdi. O, deyirdi: “ O adam ki, qayəsi şəxsi səadətdir, axmaqdır,o adam ki, qayəsi başqalarını təqliddir, o, zəifdir. O adam ki, qayəsi başqalarının səadətidir, xoşbəxtdir!”

Tolstoy mənşəyi etibarı ilə zadəganlar nəslinə məncub olduğu halda, ( onun qraf olaraq  dvoryan titulu vardı) məhz səmimi və dürüst təsvirləri sayəsində milyonlarla kəndlilərin etiraz səsini ifadəyə qədər ucala bilmişdi, kütlələri dilənçi kökünə salan ictimai səbəbləri, məzlum kəndlilərin şüurunda əmələ gələn təbəddülatı qüvvətli bir hiss, inandırıcılıq və cəsarətlə ifadə edərək öz tənqidində məsələnin kökünə gedib çıxa bilirdi. Odur ki, Azərbaycanda da Tolstoy çox sevilirdi.

Mir  Cəlalın bu barədə yazdıqlarından: “Hələ əsrimizin ilk illərində Azərbaycanda böyük rus xalqının bütün görkəmli yazıçılarına olduğu kimi, Tolstoy yaradıcılığına da artıq maraq duyulmaqda idi. 1903-1904-cü illərdə “ Şərqi-rus” qəzetində ədibin iki hekayəsi ( “Buğda dənəsi”, “ Zəhmət, ölüm və naxoşluq”) tərcümə  və  nəşr olunmuşdur. Tolstoyun 20-dən çox hekayəsi  Azərbaycan dilində kitab şəklində buraxılmışdır. “İnsana çoxmu yer lazımdır?” (1908), “Tanrıyamı, harunamı xidmət etməli? ” (1907), “Qafqaz əsiri” (1912),” Fransuaza”(1912) və sairə). Tolstoyun hekayələri oxucular arasında tez yayılır və şöhrət qazanırdı. “Qafqaz əsiri” bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur. Həsənbəy Zərdabi Tolstoyla şəxsən yazışırdı...Cəlil Məmmədquluzadə Tolstoyun yaradıcılığındakı xalqçılıq, həqiqətpərəstlik və sənət məharətini, tənqid meyllərini alıb təbliğ edirdi.Təsadüfi deyil ki, o, böyük ədibin ancaq kəndli və torpaq məsələlərinə aid olan hekayələrini o zaman çalışdığı “Şərqi-rus” qəzetində nəşr etmişdir. Bu hekayələrdən birini isə özü sadə xalq dili ilə tərcümə etmişdir. Tolstoyun xalq jurnalı nəşr edənlər üçün yazdığı məsləhətləri ( aşağı təbəqələrin anlayacağı sadə bir dildə yazmaq) Cəlil Məmmədquluzadə öz jurnalında əməli olaraq tətbiq edirdi ”.

Tolstoy kimi sənətkarların məhz Rusiyada yetişməsi təsadüfi deyildi.Tolstoy rus milli şəraitində yaranmış XIX əsr realist sənətkarlarının ən gözəl ənənələrini özündə toplayan rus qüdrətinin böyük  ifadəçisi  idi. Mütləqiyyət və təhkimçilik sisteminə qarşı rus xalqının apardığı azadlıq mübarizəsi ilə ruhlanan Tolstoy, nəinki rus həyatının misilsiz təsvirini, bəlkə də dünya ədəbiyyatının birinci dərəcəli əsərlərini yaratmışdı. O, yorulmaz və fədakar bir zəhmətkeş idi. Onun arxiv, kitabxana və muzeylərdəki əl yazıları hər bir əsər, hər bir cümlə və söz üzərində nə qədər səylə, diqqətlə işlədiyini, özünə qarşı nə qədər tələbkar olduğunu aydın göstərir. İki min səhifədən ibarət böyük “ Hərb və sülh” romanını o, yeddi dəfə düzəltmiş və yenidən köçürmüşdü.

 Mir  Cəlal, Tolstoyun öz sənətinə müstəsna dərəcədə tələbkar olduğu, yazdığını dəfələrlə düzəldib köçürdüyü, hər cümlənin, hər sözün üzərində düşünməkdən yorulmadığı, əksinə, bundan həzz aldığından geniş bəhs edirdi. “Qafqaz təbiətini və dağlıların məişət tərzini heyrətli bir həqiqət gücü ilə verən “Hacı Murad” kimi bir əsər onu razı salmadığı üçün sağlığında çapa verməmişdi ”.

“Dahi söz ustası” nda Çernışevskidən sitat gətirərək, Mir Cəlal yazır :”N.Q.Çernışevski “Sovremennk”də çap etdirdiyi “ L.İ.Tolstoy. Uşaqlıq və ilk gənclik. Hərbi hekayələr” adlı məqaləsində hələ gənc olan ədibin yaradıcılıq xüsusiyyətlərini aydın görür, onun əsl sənətkar adlandırır, yaradıcılığının ideya və bədii əsaslarını dərin təhlil edərək, əsərlərində “ qəlbin dialektikasının” inikası olduğunu yazırdı...Kimki insanı öz şəxsiyyətində öyrənmədi, heç vaxt insanları dərindən dərk etməyə nail ola bilməz...Biz qabaqcadan deyirik ki, qraf Tolstoyun indiyə qədər ədəbiyyatımıza verdikləri ancaq onun gələcəkdə görəcəyi işlərin rəhnidir”.

1812-ci il müharibəsində Vətənin taleyi həll olunurdu. Xalqın bir məqsədi vardı ki, o da öz torpağını işğalçılardan təmizləmək idi. Bu məqsədin və bu qanlı mübarizənin qəhrəmanlıqla həyata keçirilməsini, rus tarixinin böyük sınağı qarşısında çardan tutmuş əsgərə, ən sadə kəndliyə qədər hər kəsin öz vəzifəsini necə fədakarlıqla yerinə yetirməsini Tolstoy öz romanında ecazkar bir həqiqət və inandırıcılıq qüdrəti ilə canlandırmışdı.

Mir  Cəlal Paşayevin “Hərb və sülh” haqqındakı maraqlı fikirlərindən nümunələri təqdim etmək istərdim: “ Tolstoyun sənətkar dühasının və eləcə də bütün bəşəriyyət sənət xəzinəsinin ən parlaq əsərlərindən biri məşhur tarixi-xalq epopeyası – “Hərb və sülh” romanıdır. Ədib göstərir ki, insanların həyatını, onların mühüm maraqlarını – sağlamlığı, xəstəliyi,  zəhməti,  istirahəti, fikir,  elm,  şeir, musiqi, məhəbbət, dostluq, nifrət, ehtirasları ilə təsvir etmədən  tarixin bədii lövhəsini vermək olmaz. Tolstoy realizmi burada özünü aydın göstərir. Romanda  tarixi hadisələrə yalnız onların zahiri, rəsmi tərəfindən yox, bir şairin dediyi kimi  “zər tikişli  mərasim paltarından yox,  iç tərəfdən, cana yaxın olan köynəkdən yanaşmaq ” bir üsul kimi qoyulmuşdur ”.

Romanın baş qəhrəmanlarından biri Kutuzovdur. Əsərdə o, xalq müharibəsinin əsl sərkərdəsi, xalq fikri, iradəsi və hissinin ifadəçisi, rus ruhunun əzəmətli mücəssəməsi kimi  təsvir  olunur. Sərkərdə rus əsgərlərinin həyatını qaygıkeşliklə qoruyur, ordusunu və onun hər bir üzvünü ata məhəbbəti ilə sevir. O, sadə, təvazökar, xeyirxah, zahiri parlaqlıqdan və xudpəsənglikdən uzaq, təbii və cəsur bir insandır. Mixail İllarionoviç Kutuzov siyasi xadim olmaqla bərabər, həm də müdrik sərkərdədir. Tolstoya görə, onun gücü və qüdrəti xalq ilə möhkəm əlaqəsində, xalqın dərdlərini, istəklərini duyub eşitməsindədir. Romanda general- feldmarşal Kutuzovun siması, vücudu, yerişi,  hərəkətləri, davranışı, xoş təbəssümü dəqiqliklə qələmə alınmışdır.

Mir  Cəlal  “Hərb və sülh”ü bəşəri sənət nümunəsi kimi dəyərləndirib daha sonra yazır ki, müharibə səhnələri Tolstoyun əsərində birtərəfli və rəsmi deyil, bütün dəhşətli, həqiqi çılpaqlığı, qan, iztirab və ölümü ilə əhatəli bir şəkildə təsvir olunur. Bu müharibədə ədib xalqı əsas qüvvə kimi göstərir və müharibənin ruslar üçün ədalətli müharibə olduğunu, buna görə də rus xalqında coşqun vətənpərvərlik hissinin daha da alovlandığını görürük...1812-ci il müharibəsində partizanların fəaliyyəti məhz belə bir iftixar hissi ilə Tolstoyun əsərində əks olunur. Ordu da, partizanlar da, əhali də həmin bu vətənpərvərlik duyğusu ilə yaşayır və vuruşurdu. Qabaqcıl zabitlərin əhvali-ruhiyyəsini böyük ədib  Borodino döyüşü ərəfəsində romanın qəhrəmanlarından Andrey Bolkonski ilə Pyer Bezuxovun söhbətində belə verir:

“Vuruşmada o tərəf qalib gələcək ki, qalib gəlməyi möhkəm qət etmişdir! Mən sabahı belə təsəvvür edirəm. Yüz minlik rus və yüz minlik fransız ordusu üz-üzə gəlmişdir. Kim daha qəzəblə vuruşsa, canını əsirgəməsə, o qalib gələcəkdir ”.

Təbiilik, sadəlik və obyektivlik baxımından Tolstoyun yaradıcılıq xüsusiyyətlərini özündə təcəssüm etdirən və yaşadan Mir  Cəlal, haqlı olaraq təsdiq edir ki, yalnız rus ədəbiyyatında deyil, bütün dünya ədəbiyyatında müharibənin xarici effektlərdən, zahiri parlaqlıqdan uzaq, əsl real, həqiqi lövhəsini vermək xidməti və şərəfi Tolstoya məxsusdur. O, Sevastopolda “ölməyə ləzzətlə hazırlaşan” rus adamlarının şücaətini vermişdisə, “Hərb və sülh” romanında müharibə qəhrəmanlarının böyük bir silsiləsini, onların iradə və fəaliyyətini daha geniş epik planda verir. Burada  ümumiyyətlə,  559 şəxsiyyət (surət) təsvir olunmuşdur.

Mir  Cəlal bildirir ki, Tolstoy əvvəlcə 1825-ci ildə inqilabçı dvoryanların mütləqiyyətə və təhkimçiliyə qarşı üsyanında iştirak edən bir dekabristin tarixini və mübarizəsini yazmaq niyyətində idi. 1850-ci ildə ədib bu işə başlamış və üç fəsil də yazmışdı. Əsərinin ardını düşünəndə gördü ki, öz qəhrəmanının cavanlığını, onun 1812-ci il Vətən müharibəsindəki iştirakını mütləq təsvir etməli olacaq. Vətən müharibəsinin təsvirinə qayıdanda isə rus xalqının bu məşhur qəhrəmanlıq dastanı ədibi dərindən-dərinə düşündürür və cəlb edir.Onu yeni mövzu çox ilhamlandırır. Ədib göstərir ki, bu əsərdə mən “xalqın tarixini yazmaq istəmişəm”.

Böyük Vətən müharibəsi dövrü, 1941 – 1945-ci illərdə Tolstoy əsərlərinə, xüsusilə “ Hərb və sülh” romanına olan maraq  daha da artmışdı. Bu maraq yalnız Tolstoyun öz Vətəni olan Sovet İttifaqında deyil, xarici ölkələrdə də xeyli çoxalmışdı. 1942-ci ildə İngiltərənin “ Tayms “ qəzetində maraqlı bir məqalə dərc edilmişdi. Həmin məqalədə deyilirdi: ” İndi ingilis oxucularının çoxu  “ Hərb və sülh” romanını yenidən oxuyur. “ Tayms” abunəçilərindən biri redaksiyaya yazır ki, o, son ildə bu əsəri beş dəfə oxumuşdur. Xüsusilə cəbhələrdə vəziyyət  gərginləşdikcə o, daha tez – tez romana müraciət etmişdir. O, yazır ki, mən, Lev Nikolayeviçin ölməz əsərində həmişə təmkin və qələbəyə inam tapıram”.

Tolstoyun ikinci dünya şöhrətli ən məşhur əsəri “ Anna Karenina”dır. Bu romanında ədib , özünün ailəyə, əxlaq və qadın məsələlərinə münasibətini və yaşadığı dövrdə mövcud problemlərlə bağlı hadisələri parlaq lövhələrlə ifadə etmişdir. Əsərdə ictimai tənqid daha güclüdür. “Anna Karenina” insanların iztirabları, həyəcan və qayğılarını,  həyat yollarında büdrəmələrini böyük sənətkarlıqla əks etdirməkdə  “Hərb və sülh”dən geri qalmayan bir əsərdir.

Lev Tolstoy gəncliyin cəmiyyətdə böyük qüvvə olduğunu, bütün nəcib vətənpərvərlik və yaradıcılıq hisslərinin ilk növbədə gəncliyə xas olduğunu, onun simasında təcəssüm etdiyini dərindən başa düşərək öz qiymətli əsərlərində bir sıra qabaqcıl, tərəqqipərvər gənclərin surətini yaratmışdır.” Hərb və sülh” romanının epiloqunda Tolstoyun ən məşhur gənc qəhrəmanlarından biri Piyer Bezuxov çar mütləqiyyətinin qanlı mürtəce siyasətini ifşa edərək, sonsuz bir qəzəb hissi ilə deyir: “ Kimdə gənclik qüvvəsi və namus varsa, onu məhv edirlər”.

Tolstoy gənc və namuslu qüvvələri məhv edən çarizmin əksinə olaraq, gənc nəslə böyük ümidlər  bəsləyirdi. Onun məhsuldar pedaqoji fəaliyyəti məhz bu ümidlərlə bağlı idi. Böyük yazıçı xalq kütlələri içərisindən, kəndin uşaqları arasından daha parlaq istedadlar yetişəcəyinə inanır və sevinirdi. O, kəndli uşaqları üçün yeni demokratik məktəb açır, insanpərvərlik hissi ilə dolu olan xüsusi pedaqoji əsərlər yazırdı. Gənc nəslin, xalq övladlarının tərbiyəsi Tolstoyun həyatında böyük  yer  tutmuşdu. Sadə və yoxsul gənclərin qayğısını çəkərkən Tolstoy, öz xalqının, öz Vətəninin gələcəyini düşünürdü.

Gələcəyə gedən yol isə əlbəttə ki, erkən yaşlardan başlayırdı.Yazıçı, gələcəyin ümidi olan uşaqların ağıllı, təhsilli, bilikli, dünyagörüşlü böyümələrini arzulayır, bu məqsəd naminə əlindən gələni əsirgəmirdi. Həyatlarını məqsəd naminə qurmalarını bütün insanlara tövsiyyə edirdi: ”Bütün həyatın boyunca bir məqsədin olsun, müəyyən bir zaman üçün, gün üçün, ay üçün, il üçün, hətta dəqiqə üçün belə, məqsədin olsun”. ”İnsan öz dəyərini ancaq çalışaraq qoruya bilər” – deyən yazıçı, uşaqlar üçün də çox çalışırdı. Odur ki, yazıçının adı rus pedaqoji fikri tarixində “ Əlifba”  və dörd qiraət kitabının müəllifi  kimi  də məşhur idi. Qürurla yada salmaq istəyirəm ki, ədib eyni zamanda Azərbaycanın ədəbi – bədii, pedaqoji və fəlsəfi  fikrinə  qüvvətli  təsir göstərmişdi. XIX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanda milli uşaq bədii nəsri yox dərəcəsində idi, yeni tərtibli dərsliklər, sinifdənkənar mütaliə üçün yararlı hekayələr yaradılmamışdı. Buna görə də  Azərbaycan məktəbləri üçün dərslik tərtib edən  A.Çernyayevski,  S.Vəlibəyov,  R.Əfəndiyev,  M.Seyidov,  M.Qəmərlinski,  A.Şaiq,  M.Mahmudbəyov Tolstoyun  hekayələrindən istifadə etmiş, ədibin dərslik tərtibi prinsiplərindən də öyrənmişdilər. Yeni tərtib olunmuş dərsliklərdə, “ Dəbistan “ və “ Məktəb” uşaq məcmuələrində Tolstoyun çoxlu hekayələri çap olunmuşdu. Yazıçının hekayələri ayrıca kitab şəklində də buraxılırdı. Həmin tərcümə əsərləri milli uşaq bədii nəsrinin yaranmasına təkan verir, azərbaycanlı uşaq nasirləri üşün nümunə olurdu.

Lev  Nikolayeviç  Tolstoy istər mənəviyyatda, əqidədə, istər həyat tərzində, fəaliyyətdə, istərsə də xalqın taleyində, cəmiyyətdə hər  şeydən əvvəl  bir həqiqət, saflıq axtaran sənətkar və mütəfəkkir idi. O, həyatın mənasını anlamağa və dərk etməyə, insanın nə üçün yaşadığını özü və oxucuları üçün aydınlaşdırmağa çalışırdı.Yaradıcılığının hələ ilk dövrlərində onu hər şeydən artıq düşündürən məsələ insan şəxsiyyətinin inkişafı və kamilləşməsi ideyası idi. Tolstoy ictimai məsələləri  bu ideyaya tabe edir və inanırdı ki, insan şəxsiyyəti kamilləşdikcə, ictimai bərabərsizlik və ədalətsizlik kimi  mənfur cizgilər öz-özünə aradan qalxacaqdır. Buna görə də o, bir tərəfdən müasir cəmiyyətin bütün nöqsanlarını ifşa edir, “ maskaları açır”, digər tərəfdən özünün müsbət ideallarını təbliğ etməyə, mənəvi  kamillik  ideyalarını təcəssüm etməyə çalışırdı. Beləliklə, Tolstoyun simasında sanki iki adam birləşmişdi: Bunlardan biri amansız tənqidçi, ikincisi insanları kamilləşdirməyə gəlmiş peyğəmbər idi.

Tolstoy cəmiyyətdəki bütün prosesləri aydın görürdü. O, yazıçı kimi  realizmi, mütəfəkkir kimi dini təlimi ilə mövcud quruluşun dağılmasını irəli sürür, gec – tez sistemin aradan çıxacağını söyləyirdi. Dvoryan dövləti öz xəfiyyələri,  jandarmları, senzurası, rəsmi dövlət kilsəsi, baş ruhani idarəsi vasitəsilə böyük, əməlisaleh sənətkarı addımbaşı təqib edirdi. Bununla belə, dövlət və kilsə Tolstoydan qorxduğu qədər heç bir yazıçıdan qorxmurdu. Çarizm başda olmaqla, bütün rəsmi dövlət idarələri Tolstoyun istər xalq arasında, istərsə də beynəlxalq nüfuzu qarşısında özlərini çox zəif, gücsüz hesab edirdilər. Çünki Tolstoy amansız tənqidində milyonların dilindən danışır, milyonların ürəyindən xəbər verirdi. Buna görə də Tolstoyun istər bədii, istərsə də dini - fəlsəfi və publisistik əsərləri ciddi senzor müqavimətinə rast gəlirdi. Xalqın mənafeyini müdafiə edən hər bir sözü, fikri xalqdan gizlədilir, böyük yazıçını xalqın gözündən salmaq üçün tədbirlər düşünülürdü.

1892-ci ildə Lev Nikolayeviç Tolstoyun “ Məhəbbət haradadır, Allah da orada” və “ Nə üçün insanlar bihuş olurlar?” kitablarının çapı qadağan olunmuşdu. Həmin vaxtlar o, dinə deyil, məhz kilsənin amiranəlik üslubuna, kilsə ilə hakimiyyətin əlbir olmasına qarşı çıxırdı.Tolstoya ümumxalq nifrəti yaratmaq üçün onun kilsəyə getməsi rəsmən qadağan edilmiş və dua zamanı ona lənətlər oxunurdu. Müqəddəs Sinodun – Kilsədə Ali İdarəetmə Şurasının bu barədə verdiyi qərar hökumət tərəfindən bəyənilmiş və ölkənin bütün ruhani idarələrinə, kilsələrə göndərilmişdi. Tolstoy da Sinoda cavabını vermişdi: “ Mənim, özünü pravoslav adlandıran kilsədən ayrılmağım çox ədalətlidir. Ancaq mən Tanrıya qarşı çıxdığıma görə kilsədən ayrılmıram, əksinə, tək buna görə ayrılıram ki, bütün qəlbimlə Ona (Tanrıya) xidmət eləmək istəyirəm ”.

Buna görə də millətlərin böyük sevgisini qazanmış dahi yazıçıya ümumxalq məhəbbəti azalmaq əvəzinə, günü – gündən çoxalırdı. Baş Mətbuat İdarəsinin qubernatorlara göndərdiyi gizli sərəncamda qeyd olunurdu ki, Müqəddəs Sinodun L.N.Tolstoy haqqında qərarı və rəsmi məktubu elan edildikdən sonra qəzetlər həmin yazıçıya hüsn-rəğbətlərini bildirən çoxlu yazılar və teleqramlar çap edirlər.

Tolstoyun yazıçı və mütəfəkkir kimi mövqeyi çox böyük olduğuna görə, onun milyonlarla sevən oxucularını heç bir sərəncamla müəllifdən uzaqlaşdırmaq olmazdı. Artıq  bu  mümkün  də deyildi. Yaradıcılığının çoxsahəliliyi, hadisələrə obyektiv münasibəti, yalnız həyat hadisələrini, gələcək nəslə ibrət ola biləcək məsələləri qələmə alması böyük yazıçını getdikcə məhşurlaşdırır, dünyəvi hadisələrə təsir göstərən yazıçı – filosof kimi  onu  bütün xalqlara yaxınlaşdırırdı. Həyat üzü görən hər bir yeni əsəri müəllifinə diqqəti daha da çoxaldırdı. Qadağan olunan əsərləri daha tez yayılır və müəlliflə həmrəy olanların sayını birəbeş artırırdı.

Onu da deyim ki,Tolstoyla həm öz sağlığında, həm də özündən sonrakı dövrdə görkəmli şəxsiyyətlər tərəfindən fikir ayrılıqları yarana bilirdi. Tolstoyu dahi və əvəzolunmaz sənətkar kimi dəyərləndirən  Mir  Cəlalın yanaşmaları bəzən yazıçının subyektiv düşüncləri ilə üst-üstə düşmürdü.  Deyirdi ki, Tolstoy bədii yaradıcılıqda böyük cəsarət sahibi idi. Səhv etsə də, Şekspirin əleyhinə yazdığı məqalədə onun şöhrətini “epidemik şöhrət” adlandırması, Balmontu oxuyub “romantizm həqiqətin gözlərinə baxmaqdan doğan qorxudur”- deməsi sənət haqqında tamam orijinal fikirləri bu cəsarəti bir daha sübut edir. Tolstoy sərbəst mühakimə və müstəqil düşüncəni sevər, sənətdə və həyatda müəyyən olunmuş, qayda halını almış çox sxemaları rədd edərdi...

İnsan amili və həyatı tərəqqipərvər, genişürəkli, yazdıqları ilə əməlləri vəhdət təşkil edən yazıçını bir an rahat buraxmırdı. Bu faktları mənbələrdən araşdıranda xeyli kövrəldim. 1882-ci ildə Tolstoy Moskvada əhalinin siyahıya alınması tədbirlərində könüllü iştirak etmişdi. İnsanın böyüklüyünə baxın ki, bu işdə onun məqsədi camaatın güzəranı ilə yaxından tanış olmaq, yoxsulları aşkara çıxarmaq, onlara yardım göstərmək idi. O, kasıblara kömək etmək, onları işə düzəltmək, uşaqları məktəbə yazdırmaq, yurdsuzlara sığınacaq düzəltmək istəyirdi. Yazıçı insanların problemlərilə bağlı mətbuatda və şəhər dumasında məsələlər qaldırırdı. Bütün bu kimi əməllərinə görə Tolstoy sağlığında ikən ölməzlik qazanmış, xalq haqlı olaraq ona peyğəmbər kimi yanaşırdı.

Tolstoy  mənəvi  cəhətdən  olduğu kimi, fiziki  cəhətdən də sağlam adam idi. Ömrü boyu tək bircə dəfə xəstələnib müalicə üçün Krıma getmişdi. Onun duruşu, oturuşu, davranışı, hər bir hərəkəti  bu adamda tükənməz  bir  həyat  enerjisi, həyat eşqi olduğunu göstərirdi. Qışın soyuğunda bədənini buz kimi  soyuq su ilə yuyurdu. Yayda saatlarla bağda – bağçada əkin və biçinlə məşğul  olurdı. Piyada gəzintiyə xüsusi həvəs göstərirdi. Təsadüfi deyil ki, o, 60 yaşlarında olanda üç dəfə  Moskvadan  Yasnaya  Polyanaya  piyada getmişdi. 67 yaşında o, velosiped, xizək  sürməyi öyrənmişdi. Göldə məharətlə üzürdü. 70 yaşında olduğu zaman ayağına konki keçirib güzgü kimi hamar buzun üstündə sürüşürdü. 80 yaşında olduğu zaman hər gün bədən tərbiyəsi ilə məşğul olurdu. Ahıl vaxtında hər gün atını minib çapır, yorulmaq bilmirdi. Dahi  işləməyi sevməyən, zəhmətlə yaşamayan adamlar haqqında sərt mövqedə dururdu : “ Sağlam adamın özünü əməkdən azad etməsi cinayətdir ”. O,qocalığında da gənc idi. 82 il ərzində həyatda gördüklərini elə bil dünən görmüşdü. Bir hadisəni xatırlayarkən heç bir təfsilatı unutmurdu.

Tolstoyun təkcə parlaq, eyni zamanda ülgüc kimi iti gözləri onu görənləri heyrətə salar və bu incə vücudda olan tükənməz mənəvi  qüvvəti  əks etdirərdi. Onun gözləri qarşısındakı adamın gözlərinə ox kimi sancılardı. Onun baxışına davam gətirmək çətin idi. İ.Turgenev xatırlayırdı ki, heç kimTolstoyun nüfuzedici baxışı altında ürəyindəkini gizlədib yalan danışmağa cürət etməzdi. Maksim Qorki deyirdi ki, Lev Nikolayeviçin bir cüt gözündə min göz var idi. Tolstoyun dahiliyi onun gözlərindən sezilirdi.

Tolstoyun gözləri doğrudan da çox kəsərli baxışa malik idi. İnsan qəlbinin ən dərin, ən qaranlıq, ən sirli guşələrində onun gördüklərini ondan qabaq görən olmamışdı. Buna görə də yaşadığı dövrü hamıdan geniş və hamıdan dərin qavramaq, hamıdan yaxşı əks etdirmək ona müəssər olmuşdu. Tolstoyda bir də müstəsna fikir paklığı və həqiqilik var idi. O, obyektiv həqiqəti bəzəməz, əksinə, zahirdə zərif və nəcib görünən adamların üzündəki maskanı açıb, onların çirkin daxili simasını oxucuya göstərirdi. Həqiqət nə qədər acı, nə qədər çirkin olsa belə, Tolstoy onu açıq qəlblə söyləməkdən çəkinməz və qorxmazdı. Səmimilik və mübarizlik, təhlildə obyektivlik, yalan satmamaq, fikrini olduqca sadə və aydın söyləmək keyfiyyəti Tolstoyun yaradıcılığına xas olan xüsusiyyətlərdən idi.

Tolstoy Azərbaycan zəhmətkeşlərinə, oxucularına  məhz bu simasına görə əziz idi. Tolstoy böyük insanpərvər idi. Onun əsərlərində zəhmətkeş insana hansı millətdən olursa - olsun, böyük bir məhəbbət vardı.Tolstoy öz əlinin qabarı, alnının təri  ilə yaşayan namuslu adamları sevir,  belə adamları əsarət altında, kölə vəziyyətində saxlamaq istəyənlərə i nifrət edirdi.O, hər şeyi açıq-aydın yazan, öz ürəyinin sözünü gizlətməyən bir ədib idi, onun cəmiyyət və, insanlar haqqında fikirləri səmimi idi.Tolstoy dahi bir söz ustadı kimi həyatı düzgün, təbii və inandırıcı şəkildə əks etdirən misilsiz  bir realist sənətkar kimi milyonlarla oxucuya doğma və əziz idi.

Dünyanın doğma və əziz insanı ömrünün sonuna bir neçə il qalmış Nobel mükafatından imtina etmişdi. Rusiya Elmlər Akademiyasının 1906-cı il üçün ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına onun namizədliyini irəli sürməsini eşidəndə, Lev Tolstoy tanışı fin yazıçı və tərcüməçisi  Arvid Yarnefeltə məktub göndərmişdi. Həmin məktubda yazıçı İsveç həmkarlarından xahiş edirdi: ” Elə etməyə çalışıın ki, Mükafat mənə təqdim olunmasın. Əgər bu baş verərsə, ondan imtina etmək mənə qətiyyən xoş olmazdı ”. Bundan sonra həmin il Mükafat italyan şairi Cozue Karduççiyə verilmişdi.

Həyatı  boyu  psixoloji  təsirlər altında az əziyyət çəkməyən Tolstoy, ömrünün son illərində tam sakit şəraitdə qalmağa üstünlük vermək niyyətində olur. Odur ki, şəxsi həkimi ilə bərabər, ailəsinə bildirmədən, həyat yoldaşına yalnız vida məktubu yazaraq, 1910-cu il oktyabrın 27-də Yasnaya Polyananı tərk edir. Qohumuna baş çəkəndən sonra Qafqaza getmək məqsədi olan və Ryazan-Ural istiqamətində işləyən dəmir yolu qatarı ilə yola düşən ədib, sətəlcəm xəstəliyindən əziyyət çəkdiyinə görə, oktyabrın 31- də Lipetsk vilayətinin Astapovo stansiyasında qatardan düşməyə məcbur olur. Stansiyanın rəisi əslən Latviyadan, milliyyətcə latış olan İvan İvanoviç Ozolin axşam saat 19 -da yazıçını evinə gətirib dərin ehtiram və məhəbbətlə ona xidmət göstərir. Hadisədən artıq bütün dünya xəbər tutur. Noyabrın 3-də Tolstoy gündəliyində son qeydlərini yazır: “ Nə lazımdırsa elə, qoy nə olacaqsa, olsun”.

Mir Cəlal bu barədə yazır: “ Deyirlər ölümündən bir gün qabaq o, başını qaldırıb hamını təəccübləndirən bir şəkildə oturmuşdu. Yaxın adamlardan biri soruşmuşdu: “Nə olub? Yastığınızı düzəldimmi? ” Tolstoy belə cavab vermişdi: Yox! Sonra uca səslə demişdi: “ Bir şeyi yadınızda saxlayın, dünyada Lev Tolstoydan başqa çox adam var, siz isə təkcə Tolstoya baxırsınız ”.

 Altı nəfər təcrübəli həkim Tolstoyun sağlamlığı naminə gecə-gündüz çalışsa da, dahini həyata qaytarmaq mümkün olmur. 1910-cu il noyabrin 7-də, bəzi mənbələrə görə 20-də, səhər saat 6.05-də Tolstoy stansiya rəisinin evində əbədi olaraq gözlərini yumur. Böyük oğlu Sergeyə ölümündən bir neçə saat əvvəl yalnız bunları deyə bilir: “Seryoja...Həqiqəti...Çox şeyi sevirəm...Mən hamını sevirəm ”...

Həmin dəqiqələrdə Astapovo teleqrafı bütün Rusiyaya, bəlkə də bütün dünyaya sanki bir ildırım sürətilə xəbər verirdi: “ Təcili! Vəfat etdi ”.

Tolstoyun sadəliyinə və böyüklüyünə, onun əbədiyaşar ömrünə, bəşəriyyətə nümunə olan yaradıcılığına və mənliyinə yüksək dəyər verən  Mir Cəlal Paşayevin rus dahisi haqqında yazdıqlarından son sitatımı qələmə alıram: “ Tolstoy sənətdə dil, ifadə sadəliyini başlıca şərtlərdən sayırdı: “Hər kəs həqiqətə, varlığın idrakına öz xüsusi yolu ilə gedir. Mən də yazı ilə gedirəm. Lakin bircə onu deyə bilərəm ki, mən sadəcə sözlə yazmıram, bununla həm də yaşayıram. Yalnız bununla xoşbəxtəm və bununla da öləcəyəm”.