MOABİTDƏ - FAŞİST ZİNDANINDA UCALAN HAQQIN SƏSİ

Tatar xalqının qəhrəman övladı Musa Cəlilin anadan olmasının 110 illiyi münasibəti ilə

“Mən ölümdən qorxmuram. Bu, boş söz deyil.Biz ölümə nifrət edirik deyiriksə, bu bir həqiqətdir.Başımın üstünü təhlükə alanda da ölümdən qorxduğum an yadıma gəlmir.Böyük vətənpərvərlik hissi, ictimai vəzifəni dərindən dərk etmək hissi şəxsi qorxu hissinə qalib gəlir.

Ölüm fikri səni məşğul edən zaman düşünürsən ki, ölümdən sonra da bir həyat var...Ölümdən sonrakı əsl həyat xalqın şüurunda, hafizəsində yaşamaqdan ibarətdir.Əgər mən sağlığımda faydalı bir iş görmüşəmsə,deməli, öləndən sonra da yaşamağa haqq qazanmışam.Əgər bu haqqı qazanmışamsa, nə üçün ölümdən qorxum?Həyatın əsl mənası budur: elə yaşa ki, öləndən sonra da yaşa...Ölümdən qorxmamaq o demək deyildir ki, yaşamaq istəmirik və ölmək – qalmaq bizim üçün birdir.Qətiyyən belə deyil! Biz həyatı çox sevirik, yaşamaq istəyirik və buna görə də ölümə nifrət edirik.Lakin ölmək mütləq lazımsa ( Vətən uğrunda müharibədə), Vətən yolundakı bu şərəfli ölüm 30-40 il, yəni qocalanadək dinc əməklə yaşamağa bərabərsə, “Mən nə üçün həyatdan köçdüm?” deyə qorxuya düşmək lazım deyil”.

( Musa Cəlilin “Biz həyatı sevirik” adlı gündəliyindəki  12 yanvar,1942-ci il tarixli qeydlərindən)

“Musa Cəlil mənim üçün işgəncələr və ölüm qarşısında yazıçı və vətəndaşlıq mərdliyinin bir simvolu olmuş və belə də olacaqdır.O, yalnız böyük şair deyildi, həm də böyük mənəvi gücə və mərdliyə malik olan böyük insan idi”.

Konstantin Simonov.

“Musa Cəlil ən əziz insan və sevimli şair kimi mənim qəlbimdə yuva qurmuşdur. Musa Cəlili oxuyanda, yaxud onun haqqında fikirləşəndə belə qərara gəlirəm ki, onun bütün həyatı əsl igidlik həyatıdır! Elə bir həyat ki, onunla müasirləri fəxr edirlər; elə bir həyat ki, ondan gələcək nəsillər nümunə götürəcəklər.

Onun “Moabit dəftəri” Pamirin ən ucqar qışlağına qədər  gedib çıxmışdır.Öz ölümü ilə qələbə qazanan adamlar ölməzdirlər!”

Mirzo Tursunzadə.

“Mən Musa Cəlilin şeirlərini həyəcan və narahatlıq hissi ilə tərcümə etdim.Bu gözəl insanın və istedadlı şairin şeirlərini onun faciəli taleyini xatırlamadan tərcümə etmək mümkün deyildir”.

Anna Axmatova.

“ Musa Cəlil faşizmin zülmət qaranlıqları içində işıqlı bir sima kimi parladı və Yulius Fuçiklə bir sırada dayandı.Onlar əsl ziyalı və ədəbiyyatçı nümunəsi oldular.Onlar mənəvi gücün kobud fiziki güc üzərindəki təntənəsini nümayiş etdirdilər...Musa Cəlil xalqımızın hitlerizmə qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsi tarixində ən görkəmli bir şəxsiyyət kimi mənim hafizəmdə daim qalacaqdır”.

SERGEY   SMİRNOV

“Musa Cəlil! Bu iki söz poeziya və mərdlik simvoludur.Nə qədər ki, sinəmdə ürəyim döyünür, mən bu sözləri daim təkrar edəcəyəm”.

Stepan Şipaçev.

Musa Cəlilin adı gələndə, yadıma böyük rus yazıçısı Maksim Qorkinin “İzergil qarı” əsərindəki  əfsavəvi qəhrəman Danko obrazı yadıma düşür. Danko ürəyini çıxarıb məşəl edərək, qaranlıqda zülmə və ölümə məhkum olan insanların yolunu işıqlandırır.Onları azdlığa çıxarır, özünə isə bu azdlıq nəsib olmur.Böyük tatar şairinin mənalı və şərəfli həyatı da bizə Dankonun  taleyini xatırladır...

1954-cü ilin avqust  ayı.Qəhrəman şair Musa Cəlilin hitler faşizminə qarşı müharibə cəbhələrində  igidliklə həlak olmasının 10 illiyi münasibəti ilə şairin Vətəni Kazanda keçirilən yığıncaqda  Azərbaycanın xalq  şairi Səməd  Vurğun SSRİ Yazıçılar İttifaqı adından nitq söyləyir.Həmin nitqində görkəmli şairimiz deyir:

“Əziz və hörmətli yoldaşlar, bizim ümumi dostumuz, böyük və əsl şair Musa Cəlilin həmyerliləri! Bizim qabaqcıl, böyük poeziyamıza Musa Cəlil kimi  ölməz sənətkar verən bir xalq böyük və xoşbəxt xalqdır!Dünya poeziyası tarixində yaxşı, gözəl və böyük şairlər çox olmuşdur, lakin onların hamısı xalqın şərəfi və iftixarı ola bilməmişdir.Musa Cəlil tarixin yetisdirdiyi elə nadir və xoşbəxt şairlər dəstəsinə mənsubdur ki, onlar hər zaman xalqın, yaşadığı zəmanənin şərəfi və iftixarı olmuş və olmaqdadırlar.

Bəzi şairlər özlərinin  böyük yaradıcılığı, özlərinin böyük və gözəl poeziyası ilə əsrlərin sınağından çıxmış, öz adlarını əbədiləşdirmişlər.Yalnız böyük poeziyası ilə deyil, həm də özünün şəxsi qəhrəmanlığı ilə, tarixin amansız qara qüvvələrinə qarşı döyüşdə özünün ölümsüz ölümü ilə adını əbədiləşdirmək onların çox cüzi bir qisminə nəsib olmuşdur.Böyük ingilis şairi Bayron, məşhur macar şairi Petöfi, çex şairi Fuçik və bizim əziz tatar şairimiz Musa Cəlil belələrindən olmuşlar!

...Mən xoşbəxtəm ki, Musa Cəlilin mərdliklə, gələcəyə inam hissi ilə dolu olan coşqun və gözəl poeziyasını onun öz ana dilində oxuya bilirəm....Biz öz əziz və böyük şairimiz Musa Cəlili ona görə bütün varlığımızla sevirik ki, o da bizi bütün varlığı ilə sevirdi.

İllər ötəcək, nəsillər keçəcək, ancaq Musa Cəlilin parlaq siması əfsanəvi bir obraz kimi gələcək nəsillərə yadigar qalacaqdır.Musa Cəlil haqqında simfoniyalar bəstələnəcək, dram əsərləri yaranacaqdır. Onun şərəfinə gözəl mahnılar qoşulacaq, yüzlərlə təravətli şeirlər yazılacaqdır.

İcazə verin, belə əlamətdar bir gündə dərin kədər və böyük iftixar hissi ilə Musa Cəlilin əziz xatirəsinə həsr etdiyim kiçicik  bir şeirimi Azərbaycan dilində oxuyum:

O günkü üstünü cəlladlar aldı,

Günahsız  töküldü  müqəddəs  qanın.

Bizim dərdimizdir yarımçıq qaldı,

Sənin söz dastanın, həyat dastanın.

Yarandın, yaşadın şanlı bir gündə

Özün ulduz-ulduz, çiçək-çiçəkdin.

Xatirən daima torpaq üstündə

Yaşıl bir ot kimi göyərəcəkdir!

Sənin qəlbin kimi safdır, düm ağdır

Vətən göylərinin ağ ulduzları.

Adına nəğmələr oxuyacaqdır,

Edil yılqasının tatar qızları.

Mənim şair dostum, şair qardaşım,

Vüqarın böyükdür uca dağ kimi.

Sənin hünərinlə mənim də başım

Ucaldı göylərə bir bayraq kimi.

Neçə  sərhədd  aşır, el gəzir şeir

Yurd salır neçə min ürəkdə, canda.

Sənə oğlum deyir, öz balam deyir

Mənim  Ana  yurdum  Azərbaycan da!

Səməd Vurğun bu təntənəli axşamda rus dilində danışır, öz şerini azərbaycanca, Musa Cəlilin şerini isə tatarca oxuyurdu.Həmin vaxtlar Tatarıstanın bir çox qəzet və jurnalları Səmədin şerinin tatarca tərcüməsini təqdim etmişdi.

Ruhları  bir daha şad olsun deyə, Səməd  Vurğunun adlarını yad etdiyi, Musa Cəlilin tarixi əqidə və məslək silahdaşlarının ömrünə qısaca da olsa, ziyarət edək.

İki əsr bundan əvvəl yaşamış, Şərqi və Şərq ədəbiyyatını sevən İngilis romantik şairi Corc Qordon Bayronun yaradıcılığı, əsərlərinin dili və poetikası bu gün də dünya ədəbiyyatşünaslığının diqqət  mərkəzindədir. Mütərəqqi romantizmin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Bayronun əsərləri dünya ədəbiyyatının inkişafına güclü təsir göstərmişdir. Əbəs yerə deyil ki, dünya ədəbiyyatında məhz Bayron “Sevimli şair” ləqəbi ilə tanınır. XIX əsrdə Avropa ədəbiyyatında bayronizm adlanan ictimai əhval-ruhiyyə Bayronun adı ilə bağlıdır.Dünyagörüşündəki ziddiyyətlər-fərdiyyəçilik, ümidsizlik, ekzotikaya aludəçiliklə yanaşı, üsyankar ruh, azadlıqsevərlik, məzlum, əzilən xalqlara rəgbət Bayron yaradıcılığının əsas xüsusiyyətləridir.

Şairin Şərq ölkələrinə səyahət etməsinə səbəb onun bu ölkələrin tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti və digər mədəni həyatı ilə tanışlığı idi.Bayron qeyd edirdi ki,”Türkiyə tarixi” mənə hələ uşaq ikən ləzzət verən ilk kitablardan biri olmuşdur. Əminəm ki, sonradan mənim  Levantı ( Aralıq dənizinin Şərq hissəsində yerləşən ölkələr və ərazinin ümumi adı. “Günəşin doğuşu” adlanan məkan kimi də qəbul edilir - R.Mirzəzadə) səyahət etmək arzuma bu kitabın müəyyən təsiri olmuş, ola bilsin ki, şeirlərimdə hiss olunan Şərq ruhuna da səbəb budur...

Bayron “Çayld Haroldun səyahətləri”, “Şərq poemaları”( bura “Gavur”, “Abidos gəlini”, ”Korsar”, “Lara”, “Korinfin mühasirəsi” və “Parizina” kimi  altı məşhur poema daxildir), “Qabil”, “Don Juan”, “Manfred” və s. dünya ədəbiyyatı xəzinəsinin  nadir nümunələri olan məşhur əsərlərin müəllifidir.

Şair bütün millətlərə eyni gözlə baxırdı.Bayron deyirdi ki, əgər türklər məhkum, yunanlar hakim olsaydı, yəqin ki, mən türklərə qoşulub, yunanların əleyhinə, türk azadlığı uğrunda vuruşardım...Ədib bütün məhkum xalqların müdafiəçisi idi.

İngiltərə cəmiyyətindən üz döndərən, İngilis burjuaziyasının çirkin əməllərindən cana gələn şair, oranı əbədi olaraq tərk etmək məqsədi ilə səyahətə çixir.Bayron yola düşməzdən əvvəl müasiri Hansona yazdığı məktubunda deyirdi: “Mənə lənətə gəlmiş bu ölkədən çıxıb getməyə icazə verin və mən sizə söz verirəm ki, müsəlmanlığı qəbul edərəm, lakin geriyə qayıtmaram”. Şair ərəb dilini də öyrənmişdi.Bayron 1824-cü ildə yunanların azadlığı uğrunda gedən döyüşdə həlak olmuşdu.

Macar xalqının böyük vətənpərvəri, Xalq şairi və Milli Qəhrəmanı Şandar Petöfi 1848-1849-cu illərdə Macarıstan inqilabının fəal xadimlərindən biri olub. Onun ilk “Şeirlər” kitabı 1844-cü ildə nəşr edilib. Şairin “Yabanı çiçək”, “Saray və koma”, “19-cu əsrin şairlərinə” və s. kimi şeirləri, “Pəhləvan Yanoş” nağıl-poeması əsarət və zülm əleyhinə etiraz duyğuları ifadə etdiyi üçün xalq arasında geniş yayılmışdı. Petöfinin şeirləri insanların dilində xalq nəğmələrinə çevrilmişdi.

Ədib 1847-ci ildə “Gənc Macarıstan” təşkilatına başçılıq edib, Peşt və Budada 15 mart 1848-ci il üsyanının rəhbərlərindən biri kimi tanınmışdı.Sonralar zabit kimi inqilabçı ordunun apardığı döyüşlərdə vuruşan Petöfi, yazdığı şeirləri ilə silah yoldaşlarını qələbə uğrunda mübarizəyə ruhlandırırdı. Şair “Apostol” poemasında xalqının mənafeyi naminə canından keçən inqilabçı qəhrəman obrazını yaratmışdı.

Şairin əsərləri dünyanın çoxsaylı xalqlarının dilinə olduğu  kimi, Azərbaycan dilinə də tərcümə edilib. “Pələng və kaftar” adlı tarixi dramı Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulub.

Şandar Petöfi 1849-cu ildə çar kazakları ilə toqquşmada mərdliklə həlak olub.

Tanınmış çex yazıçısı, jurnalisti, publisisti, teatr tənqidçisi Yulius Fuçik  Musa Cəlildən üç yaş böyük idi. O da fevral ayında doğulmuşdu. 20-ci illərdə “Rude pravo” qəzeti və “Tvorba” jurnalının redaktoru kimi çalışmışdı.Hələ İkinci Dünya müharibəsindən qabaq üç dəfə keçmiş Sovet İttifaqına gəlmiş, Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmuşdu.

Fuçik  Müqavimət və  Antifaşist Hərəkatının fəal üzvlərindən idi. Ədib 1942-ci ilin aprelində  GESTAPO ( Hitler Almaniyasında faşizm düşmənlərinə qarşı ən vəhşi üsullar tətbiq edən gizli siyasi polis) tərəfindən həbs edilmiş, 1943-cü ilin sentyabrında edam olunmuşdu. Yulius Fuçikin Praqadakı Pankrats həbsxanasında yazdığı “Edamqabağı reportaj” əsəri 1945-ci ildə çap edilmişdi.Dünyanın 80-dən artıq dilinə çevrilən əsər, Azərbaycan dilinə “Faşist zindanından səslər” adı ilə tərcüməolunmuşdu.Bakı küçələrindən birinə çex xalqının Milli Qəhrəmanı, Beynəlxalq Sülh Mükafatı laureatı Yulius Fuçikin adı verilmişdir.

İndi Bayron, Petöfi, Fuçik ,Cəlil kimi mübariz və qəhrəman qələm sahiblərinin adları bütün dünya xalqlarının qəlbində yaşayır. Səməd Vurğunun  nitqi  Yulius Fuçikin nəsillərə yadigar qalan sözlərini bir daha yadıma saldı:”Biz ölsək belə, sizin böyük səadətinizin bir hissəsi kimi yaşayacağıq. Axı bu səadətin yolunda biz həyatımızı vermişik”.

Səməd Vurğunun ömrünü, taleyini, bütün varlığını azadlıq və  qələbə uğrunda fəda etmiş  Musa Cəlil haqqında dedikləri həqiqətə çevrildi.Özü də böyük həqiqətə. B.Zernikin “Kötük üstə mahnı”, qazax şairi və xalq yazıçısı Cuban Muldaqaliyevin “Mahnı ölmür”, kalmık şairi David Kuqultinovun “Ürəyin gözü ilə”, Tatarıstanın xalq şairi və dramaturqu İldar Yuzeyevin “Axırıncı sınaq”, rus şairi, publisisti, rəssamı və memarı Andrey Voznesenskinin “Ustad”, tatar dramaturqu, ictimai və əməkdar incəsənət xadimi Riza İşmuratovun “Əbədi mahnı”,  Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin “ Uçun, nəğmələrim!”, digər  dost və qardaş yurdların söz-sənət  ustadlarının əsərləri Musa Cəlili bir daha dünyaya tanıdıb, bütün tərəqqipərvər, sülhsevər bəşəriyyətin sevimlisinə çevirib.Görkəmli fransız yazıçısı Lui Araqon, alman alimi L.Nebensal, italyan yazıçısı Ciovanni Cermanetto, rus şairləri Stepan Şipaçyov,Konstantin Simonov, Mixail Lukonin, qardaş xalqların şair və yazıçılarından qazax Muxtar Auezov, qırğız Aalı Tokambayev, başqırd Mustay Kərim, çuvaş Yakov Uxeşay və başqaları Musa Cəlilin qəhrəmanlıqla dolu həyatından və yaradıcılığından həmişə məhəbbət və ehtiramla söz açmışlar.

Musa Cəlil 1906-cı il fevralın 15-də Rusiyada Uralın cənubunda yerləşən Orenburq quberniyasının Mustafino kəndində zəhmətkeş, sadə bir ailədə anadan olmuşdur.Gələcək şair hələ uşaq yaşlarından yoxsulluq və məhrumiyyətlərlə üz-üzə gəlmişdi.Onun elmə, biliyə, mütaliəyə hədsiz marağı və həvəsi vardı. Musa əvvəlcə Orenburqdakı “Huseyniyyə” mədrəsəsində təhsil almış,sonralar Kazanda “Tatarıstan” qəzeti redaksiyasında işləyə-işləyə fəhlə fakültəsinə daxil olmuş,1931-ci ildə Moskva Dövlət Universitetinin ədəbiyyat  fakültəsini müvəffəqiyyətlə bitirmişdi.Lakin Musa Cəlilin təhsil illəri sakit keçməmişdi. 1919-cu ildə o, vətəndaş müharibəsi zamanı Orenburqda kazak-ataman, general Aleksandr İliç Dutovun ağqvardiyaçı cinayətkar dəstələri ilə döyüşlərdə iştirak etmişdi.Gənc şair 1920-ci ildə fəal yaşıdları ilə birlikdə aclığa qarşı ümumxalq mübarizəsinə qoşulmuş,ağqvardiyaçıların dağıtdıqları kəndlərin,sənaye müəssisələrinin bərpası və yenidən qurulması uğrunda fəal mübarizə aparmışdı.

Musa Cəlil on yaşından şeir yazmağa başlamışdı.Onun “Xoşbəxtlik”adlı ilk şeiri 1919-cu ildə “Ulduz” qəzetində dərc olunmuşdu. Sonralar mübariz inqilalbçılar, gizli təşkilatçılar, çar həbsxanalarının dəhşətini görmüş adamlar, cəbhələrdə vuruşmuş döyüşçülər  Musa Cəlilin 1925-ci ildə nəşr olunmuş “Biz gedirik”  ilk şeirlər kitabının əsas lirik qəhrəmanlarına çevrildilər. 30-cu illərdə çapdan çıxmış “Ordenli milyonlar”, “Şeirlər və poemalar” kitabları Musa Cəlilin hələ müharibədən əvvəl yaradıcılığının xeyli zənginliyini nümayiş etdirirdi. “Gənc yoldaşlar” və “Oktyabr balaları” uşaq jurnallarındakı redaktorluq və jurnalistlik fəaliyyəti onun poetik inkişafinda böyük rol oynadı.Həmin illərdə Tatarıstan Dövlət Nəşriyyatı Musa Cəlilin tərcüməsində  XII əsr gürcü şairi və dövlət xadimi Şota Rustavelinin, rus şairi, dramaturqu Samuil Marşakın, rus uşaq şair və yazıçısı Aqniya Bartonun və başqalarının kitablarını çap etmişdir.Tatar dövri mətbuatında şairin görkəmli rus şairi və dramaturqu, müasir rus ədəbi dilinin banisi Aleksandr Sergeyeviç Puşkin, rus ədəbiyyatının klassiki Nikolay Vasilyeviç Nekrasov, tanınmış ukraynalı şair Taras Şevçenko, unudulmaz  rus şairləri Vladimir Vladimiroviç  Mayakovski, Vasili İvanoviç Lebedyev-Kumaç, fransız inqilabçısı Ejen Potyedən tərcümə etdiyi yüzlərlə şeir oxucular tərəfindən maraqla qarşılanmışdı.

Alovlu vətənpərvər, azadlıq və səadət nəğməkarı olan Musa Cəlil əsl insana, vətəndaşa ,söz-sənət sahibinə məxsus şərəfli, mübarizələrlə dolu ağır bir həyat yolu keçmişdir.Tatar, rus və Avropa ədəbiyyatını dərindən bilən Musa Cəlil, təkcə şair və ədəbiyyatçı kimi deyil, həm də istedadlı bəstəkar və rəssam kimi də fəaliyyət göstəriridi.Tatar xalqının mədəni həyatının elə bir sahəsi yoxdur ki, orada Musa Cəlilin xidməti olmasın.Tatar poeziyasının, ədəbiyyatşünaslığının inkişafına təkan verən poetik əsərlər, maraqlı uşaq pyeslərinin yaradılması, opera teatrının tərəqqisi sahəsində böyük yaradıcılıq işləri məhz onun adı ilə bağlıdır. İncəsənət işləri onu həmişə maraqlandırmışdır. Onun bir sıra məqalələri, opera və balet sənətinə, tatar xalqının estetik mədəniyyətinin inkişafına həsr olunmuşdur.

Xalqın dinc həyatını tərənnüm etmək, insanların əməyə, zəhmətə, xalq və Vətən yolunda mübarizəyə misilsiz qəhrəmanlıq  nümunələri göstərməyə, bir-birini sevməyə, bir-birinə hörmət etməyə çağıran nəğmələr yaratmaq arzusu ilə yaşayan şairin yaradıcılıq üfüqləri də olduqca geniş idi.Təkcə Tatarıstanda deyil,Vətənindən kənarda belə baş verən hər bir mühüm hadisə, yaranan yenilik Musa Cəlilin ilhamına qanad verirdi. Az müddət ərzində onlarca şeirlə yanaşı, onun ilhamla yazdığı “Poçtalyon”, Direktor və günəş” kimi irihəcmli poemaları da oxucularını sevindirdi. Musa Cəlil “Altınçeç”  (“Qızıl saçlı”) adlı tatar milli operasıını yaratdı.Onun ardınca “Eldar” poema- librettosu tatar mədəniyyətinə şəfəq saçdı.

Zəngin təcrübəyə malik olan Musa Cəlil gənc rəssamların, bəstəkarların, aktyorların, ümumiyyətlə, incəsənətlə məşğul olan adamların püxtələşməsi yolunda öz zəhmət və səylərini əsirgəmirdi.O, istedadlıları lazımınca qiymətləndirir, onlara dəyər verir, öz üzərində daha mükəmməl işləməyə ruhlandırırdı.Tatar xalqının adlı-sanlı bəstəkarları Salix Saydaşev, Aleksandr Klyuçarev, Nazib Jiqanov və başqalarına böyük  incəsənt yoluna məhz Musa Cəlil həyat vəsiqəsi vermişdi.

1939-cu ildən 1941-ci ilin iyununa- Ordu sıralarına çağırılana qədər Musa Cəlil Tatarıstan Yazışılar İttifaqına rəhbərlik edirdi.

1945-ci ilin mayı idi.Berlində Böyük Vətən müharibəsinin son döyüşləri gedirdi.Keçmiş Sovet İttifaqına məxsus ordunun əsgərləri  vuruşa-vuruşa  Moabit  həbsxanasının həyətinə girdi.Həbsxanada heç kim- nə gözətçilər, nə də məhbuslar vardı.Həyətə tökülmüş qovluqlar yanırdı.Külək zibili, kağız qırıntılarını bütün həyət boyu qovurdu. Döyüşçülərdən birinin gözü rus dilində yazılmış bir kağız parçasına sataşdı.Əsgər  vərəqi qaldırdı, əli ilə hamarladı,Vətəndən uzaqlarda, doğma  ana dilində yazılmış bu kağız parçasını maraqla oxudu.Məktubda yazılmışdı: “Mən tatar şairi Musa Cəliləm. Moabit həbsxanasında yatıram.Yəqinki faşistlər məni güllələyəcəklər. Xahişim budur ki, bu qeydləri oxuyan şəxs ruslar Berlini azad etdikdən sonra bu barədə Moskvaya və Kazana xəbər versin.Həm də Fadeyevə, Qladkova, Korneyçuka və başqa yazıçılara mənim salamımı yetirsin...”

Sonra şair bu barədə ailəsinə xəbər verməyi xahiş edir və ev ünvanını göstərirdi.Bu kiçik məktub görünür, çox əllərdən keçmişdi.Kənarlarında müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif xətlə yazılmış iki qeyd vardı.Qeydlərdən birinin müəllifi Cəlilin hələ sağ olduğuna ümid etdiyini bildirirdi.Savadsız və antisovet xarakterli ikinci qeyddə isə qəlbiqaralı sevinclə xəbər verilirdi ki, “sizin Cambul ( qeydi yazan avamlığı ucbatından Cəlili Cambulla dolaşıq salmışdı) artıq çoxdan o biri dünyadadır”.

Döyüşçülər bir yerə toplaşıb məkrubu oxudular.Cəlili şair kimi tanıyan tatar döyüşçüləri də tapıldı.Döyüşçülər elə buradaca faşist cəlladlarından şairin qisasını almağı qət etdilər.Hissə yenidən döyüşə atıldı.Cəlilin məktubunu isə Yazıçılar İttifaqına, Fadeyevə göndərdilər.

Bu, tatar xalqının qəhrəman oğlu, şair Musa Cəlil haqqında 1942-ci ildən sonra ölkəsinə gələn ilk məlumat idi.Təəssüf ki, həmin qiymətli sənəd Yazıçılar İttifaqının aparatında naməlum səbəb özündən itmiş və  tapılmamışdı.Bu xəbərdən yalnız bir şey məlum olurdu: Musa Cəlil Moabit həbsxanasında öldürülmüşdü...

...Qaranlıq zindan...Gecənin yarısı...Kiçik bir kameranın qarşısında əlisilahlı bir gözətçi gəzişir, hərdən dayanır, kameranın balaca pəncərəsini açıb içəri baxır.İçəridə gecəköynəyində əyləşən cavan məhbus, gözətçinin anlamadığı bir dildə əl-qolunu ata-ata öz-özünə danışırdı.Bütün gözətçilər bu kameradan gələn qəribə səslərə çoxdan adət etmişdilər.Cavan məhbus haqqında həbsxanada gedən maraqlı söhbətlər artdıqca o, hamının diqqətini özünə cəlb edir, öz qeyri-adi hərəkətlərilə hamının heyrətinə səbəb olurdu.

Cavan məhbus tatar şairi Musa Cəlil, zindan isə Moabit həbsxanası idi.1943-cü ilə qədər yalnız Berlində məşhur olan Moabit, sonralar bütün dünyada tanındı.Onun divarları arasında odlu-alovlu bir şairin əli ilə qara günlərin tarixi yazıldı. Azərbaycanın xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə şairə həsr etdiyi “Uçun, nəğmələrim!”adlı poemasında necə də gözəl yazmışdı:

Gözətçi əlində zağlı avtomat,

Cəlili güdürdü, qaça bilməsin...

Gözətçi bilmədi, çətindir heyhat,

Fikrinə sədd çəkmək düşünən kəsin.

Gözətçi bilmədi, cəhdi əbəsdir,

Burda keşik çəkir  o nahaq  yerə,

Onun qoruduğu bir quru səsdir,

Cəlil çoxdan qaçıb uzaq ellərə...

Tarix boyu belə olmuşdu: hakim sinif  söz sahibi olan məhkumları yalnız cismən tabe edə bilmiş, fikirləri, düşüncələri dustaq etmək mümkün olmamışdı.Vaxtilə məşhur alman şairi, publisisti, tənqidçisi  Xristian İohann Henrix Heyne Fransadan Almaniyaya gedərkən polislər sərhəddə onun çamadanlarını açmış, orada qorxulu ola biləcək yazılar axtarmışdı, lakin heçnə tapa bilməmişdilər.Bu zaman Heyne onlara demişdi ki, siz nahaq yerə əziyyət çəkdiniz.Qorxulu fikirləri mən çamadanda deyil, başımda aparıram.Onu isə tapmaq, məhv etmək çox çətindir.

İşgəncə və zülm divarları arasında, olduqca çətin şəraitdə başa gələn, bəzən divara kömürlə, tabaşirlə cızılan, bəzən qırıq karandaşla marqarın kağızına yazılan “Moabit dəftəri”nin misralarındakı yanmağa başlayan əbədi məşəli heç bir faşist qasırğası, ölüm tufanları söndürə bilmədi. Çünki Azərbaycanın Musa Cəlil məfkurəli görkəmli şairi Xəlil Rzanın dediyi kimi, bu şeirlər tamamilə qeyri-insani şəraitdə ən insani duyğularla nəfəs alan, özü dustaq olduğu halda, qəlbinin və idrakının dustaq edilməsinə imkan verməyən, təfəkkür və ilham azadlığını qoruyub saxlamış böyük bir şairin ildırım kəsərli qələmindən saçılmışdı. Mübariz nəğməkarın azadlıq səsi qalanın daş divarları arasından da eşidilirdi. Şair burada yazdığı “Azadlıq”adlı şeirində böyük həsrət və yanğı ilə deyirdi:

Atasız-anasız boy atdımsa da,

Ancaq üzməmişdir yetimlik məni.

Ən əziz nədirsə mənə dünyada

İtirmişəm onu:doğma Vətəni!

İstintaq zamanı onun əzişdirilmiş bədəni sızıldayır, barmaqları sözünə baxmırdı, gestapoçu xrom çəkmələrinin dabanı ilə neçə dəfə bu barmaqların üstünə çıxmışdı.Hələ Varşavada, düşərgədə müstəntiqlə ilk görüşdəcə sındırılmış sol qolu əyri bitmişdi.Unudub, ehtiyatsız tərpənəndə, dözülməz ağrıları başlanırdı...Böyrəklərini zədələmişdilər...Öldürüləcəyini sezmişdi.

Dəhşətli zindan həyatı, faşist cəlladları tərəfindən verilən zülm, əzab və işgəncələr, yağdırılan təhqirlər əlləri, ayaqları qandallı şairin vüqarını pozub səsini susdura bilmirdi.O, üzünü Almaniyaya tutub deyirdi:

Budurmu Vətəni böyük  Marksın?

O coşqun Şillerin budurmu yurdu?

Məni qabağına qataraq faşist

Adıma qul deyib, buramı sürdü?

Hanı al bayraqlı spartakçılar?

Niyə “Rot front”la titrəmir hər yer?

Niyə dönə-dönə vurdun məni sən?

Cavab ver, ey alman gənci, cavab ver!..

 Onlara “Folkişer bsobaxter” adlı faşist qəzeti verməyə başlamışdılar.Qəzet qaytarılmalı idi.Buna ciddi fikir verilirdi. Lakin nəzarətçilərin ağlına da gəlmirdi ki, hər dəfə qəzetin nisbətən geniş kənarı bir azca daralır: Musa qəzetin qırağını səliqə ilə kəsib götürür və şeirlərinin yazılması üçün istifadə edirdi.Beləcə necə davam etmişdisə, birdən göz açıb görmüşdü ki, əsirlikdə və zindanda yüz iyirmidən çox şeir və bir poema yazmışdır!

Böyük ideallar uğrunda çarpışan möhkəm iradəli mübariz olmaq, həmişə azad, başıuca, alnıaçıq  yaşamaq, şairin lirik qəhrəmanının vacib həyat prinsipi idi, onun yaradıcılığının əsas ideya-bədii istiqamətini təyin etmişdi.Musa Cəlilin bizə məlum olan ilk şeirindən bir parçanı xatırlatmaq istərdim:

Ölüm-dirim cəngi

                   getdiyin yerdə,

Səmum da,tufan da

                   bizi saxlamaz.

Assalar, kəssələr,

                   öldürsələr  də,

Bizi heç bir zaman

                   qul etmək olmaz!

“Müqəddəs diləklər” adlı  bu əsərini  yazarkən  Musanın  cəmi  on beş yaşı vardı.  “Ölərik, qul olmarıq!” sözlərini epiqraf kimi gətirdiyi həmin şeir əslində Musa Cəlilin bütün sonrakı əsərlərində, xüsusən “Moabit dəftərləri”ndəki məşhur şeirlərində özünü göstərən vətənpərvərlik, zorakılğa-faşizmə  qarşı bəşəri mübarizlik, milli əqidəyə sadiqliq, tatar övladı və böyük vətəndaş kimi yenilməz xarakterinin açılmasına doğru gedən cığırın başlanğıcı idi...

Tatarıstanın Menzelinski şəhərində siyasi işçilərin kursunda hərbi təlimlərə yorulmadan yiyələnən şairin qələmi qəzəbli bir silah kimi düşməni lərzəyə salırdı.Cəbhədə vuruşanlar, arxada çalışanlar şairin alovlu çağırışla dolu şeirlərindən ruhlanır, düşmənə amansız nifrət bəsləyirdilər.Musa Cəlilin qələbəyə inamla dolu sözləri insanların qəlbinə yol tapırdı.

Ailəsi ilə vidalaşmaq anı gəlib çatmışdı. Qızından ayrılmaq şair üçün xüsusilə çətin idi.O, yatmışdı.Musa ilə Əminə uzun müddət tərəddüd etdilər-oyatsınlar, oyatmasınlar?Oyatsalar, işin nə yerdə olduğunu başa düşəcək, ağlayacaq, onu da vağzala aparmağı xahiş edəcəkdi.Oyatmamağa da ürəkləri gəlmirdi.Yuxudan duracaq, atasını soruşacaqdı.Sonralar atasını yola salmadığını, onun üzünə gülümsəmədiyini, bəlkə də sonuncu dəfə gözlərinə baxmadığını bilmək qız üçün ağır və əzablı olacaqdı.

Musa arvadının qəmli gözlərinə baxdı.Uşaq çarpayısına yaxınlaşdı.

-Çulpancığım, mənəm,atandır.Eşidirsən, qızım?Mən gedirəm.Salamat qal!

Çulpan yuxuda şirin-şirin gərnəşdi, dodaqlarını marçıldatdı, sonra gözlərini açmadan əllərini uzadıb atasının boynunu qucaqladı. Musa ehtiyatla onu qucağına götürdü. Qızcığazın balaca, isti bədəninin necə mehribanlıq və səmimiliklə ona tərəf dartındığını hiss etdi.

-Mən gedirəm,qızım.Olar gedim?

Çulpan gözlərini açmadan yanağını şinelin kobud mahuduna sürtdü, təsdiqləyici ahənglə başını tərpətdi. Deməli,olar...

Musa boğazını tutan qəhəri uddu,uşağı sinəsinə daha bərk sıxdı.Tələsmək lazım idi.Vağzalda yoldaşları gözləyirdilər. Musa üzünü bir də qızının arıq, sümükləri çıxmış çiyninə sıxdı.Sanki onun bədəninin doğma, insanı riqqətə gətirən munis ətrini özü ilə aparmaq istəyirdi.

Artıq həmin anların kövrək, nisgilli duyğuları Musanın beynindəki deyil,qəlbindəki misralarına hopurdu:

...Qızım,neçin mənə həsrətlə baxdın

O ayrılıq çağı, vida anında?

Bəlkə hiss etdin ki,atanın canı

Həsrətdən üzülüb qaldı yanında?

Gülüm, sezdinmi ki, səndən ayrılmaq

Əcəldən acıdır, ölümdən betər.

Dolmuş bir buluddur atanın könlü,

Bircə mehə bənddir dolmuş könüllər.

...Mənim həyatımın kimlədi süsü?

Anan, gözəl anan, gülüm, bir də sən.

Məgər bu əbədilik bu ağ gündüzü

Bizə verməmişdir bu böyük Vətən?!

Əlləri baltalı, dişləri qanlı

Vəhşilər soxuldu bu gülşən yurda.

Qala bilərdimmi bir kənarda mən,

Ölüm-dirim adlı bu vurhavurda?!

Gedirəm, yadların ovum burnunu,

Çəkim keşiyini bizim baharın.

Yıxılsam, canımla, qalsam,köksümlə

Kəsim qollarını qəsbkarların!

...Qanımı verərəm, sönməz heç zaman

Ərzə ayna tutan Çulpanım mənim.

Nəbzimi, canımı verərəm sənə,

Məzarda dinc yatar ruhum, bədənim.

...Əlvida, göyçəyim, dan söküləndə

Daim o ulduzu görməkdir əhdim.

Dönərəm yanına qalib gələndə,

Çiynimdə avtomat-

                         zəfər şöhrətim...

1942-ci ilin yanvarında Leninqrad (indiki  Sankt-Peterburq) ərazisində Volxov cəbhəsinə göndərilən şair hərbi müxbir və siyasi işçi kimi gərgin və çətin işlər aparmağa başladı. Musa Cəlilin o dövrdəki hərbi lirikası cəbhə həyatının və əsgər taleyinin bütün cizgiləri ilə zəngin idi.”Dil”,”Qələbə”,”Hücumdan qabaq”,”İz”,”Yuxu” və digər şeirlərində sərt qəhrəmanlıq motivləri ilə sadə insani duyğular, sevinclər bir-birinə qarışmışdı. Şairin cəbhə şeirləri 1942-ci ildə Kazanda “Topçunun andı” adı altında nəşr edilirdi.Bu, Cəlilin sağlığında onun ana dilində buraxılmış son kitabı idi.

O, bir müddət “İgidlik” adlı cəbhə qəzetində əməkdaşlıq etdi.Tez-tez atəş xəttində, qaynar nöqtələrdə oldu.Əsgər döyüşçülərin igidlikləri, şücaəti,hitlerçilərin törətdikləri qanlı cinayətlər barədə həyəcanlı yazılar yazdı.Cəbhə həyatı Musa Cəlili daha da möhkəmləndirdi, mətinləşdirdi. Sərt döyüşlər sanki onu həyatının dəhşətli, faciəli finalına hazırladı.

1942-ci il iyunun 25-26-da Novqorodun Kerest çayı sahilində vuruşma zamanı  ağır yaralanan  şair faşistlərə əsir düdü.Onu əvvəlcə Qərbi Dvina (Dauqava) çayı yanındakı həbs düşərgəsinə, sonralar Polşa ərazisində yerləşəm Demblin qala-düşərgəsinə, ordan da hərbi əsirlərin Berlin ətrafindakı Vustrau düşərgəsinə apardılar. Əsirlik şairi sıxsa da, o, hər cür əzaba dözdü, lakin təslim olmadı. Şair faşist hökmranlığının bütün fitnələrinə qarşı mübarizə aparan gizli qrupa qoşuldu. Almanlar özlərinin mühacirlərdən təşkil etdikləri “Udil-Ural”adlı tatar millətçi komitəsinə xüsusilə ümid bəsləyirdi.Bu komitə tatar, başqırd, özbək və başqa millətlərdən olan hərbi əsirlər arasında təbliğat aparmalı və onları faşistlər tərəfində vuruşmağa cəlb etməli idi.Onlar bu çirkin niyyəti üçün Musa Cəlilin nüfuzundan istifadə etmək istəyirdilər. Müdrik və uzaqgörən şair hərbi əsirlər arasında fəal gizli iş aparmaq üçün komitə ilə “əməkdaşlıq” etməyi qərara aldı.Əslində bu qərarın özü əsl mərdlik idi. Şair hər gün, hər an ölümlə üz-üzə gəlməkdən qorxmadı.Düşmənlərlə “əlbir” olduğuna görə keçmiş sovet adamlarının onu Vətən xaini adlandıracaqlarını bilə-bilə bu yoldan çəkinmədi.

Musa Cəlil düşərgədə Bryansk yaxınlığındakı gərgin vuruşlarda əsir düşmüş digər tatar yazıçısı,şairi, dram əsərləri, uşaq şeir və nağıllarının müəllifi kimi sevilən  Abdulla Əlişlə rastlaşır. Onunla bərabər,  Abdulla Əliş də “Udil-Ural legionu tərkibində (böyük qoşun birləşməsində) faşistlərə zərbələr vuran tədbirlərin həyata keçirilməsi əməllyyatlarında yaxından iştirak edir.Yaradılmış  gizli qrup  müvəffəqiyyətlə  antifaşist  vərəqələr yayır, hərbi əsirlərin qaçmasını təşkil edir. “Milli legion”dan bir batalyona qədər adam qaçıb partizanlara qoşulur. Lakin bir satqın dəstəni ələ verir.Faşistlər başda Musa Cəlil olmaqla, bütün  qrupu həbs edirlər.Dustaqları Berlinin Moabit hərbi-siyasi həbsxanasına göndərirlər.Drezdendəki imperiya məhkəməsi onları ölümə məhkum edir.

Musa Cəlil “Məhkum” şeirində haqqında verilən amansız hökmə cavabsız qalmır:

Onun məhkəməsi olmuşdur bu gün,

Gərək öldürülsün, kəsilsin başı.

O isə ağlamır, çünki ağlayıb -

Çoxdan qurumuşdur gözünün yaşı.

Hamı yuxulamışdır məhbəsdə budur,

Düşmüş pəncərədən ayın kölgəsi.

Bircə o yatmayır, hey düşünür ki,

Yetim böyüyəcək əziz körpəsi.

Qəribə işlər var, bəzi vaxt ölüm

Gəlir tufan ilə, gəlir el ilə.

Təəccüb etmirsən. Qəlbində sənin

Hətta bir yarpaq da titrəmir belə.

Üzündə təbəssüm məğrur durursan,

“Di qalx, öləcəksən, gedək!” deyirlər.

Amma nədəndirsə, daha çox indi

Yazmaq istəyirəm odlu şeirlər.

Sizə çətin deyil öldürmək məni,

Bunu istəyirsiz - aydındır mətləb.

Ancaq siz şairə ölümdən əvvəl

Bircə qələm verin, bir də mürəkkəb.

Qorxu deyilən hiss şair-qəhrəmanın ruhuna tamamilə yad idi. Musa Cəlil heç vaxt, heç bir yerdə ölümdən qorxmamışdı.Əgər belə olmasaydı, üzünə ölüm hökmü oxunandan sonra “Azadlıq”, “Nəğmə”, “Meşə”, “Quşcuğaz”, “Qılınc”, “Pul”, “Məhkum”, “Döyüşdən sonra”,  “Yaza köməyimiz”, “Ölümə”, “Vəhşilik”, “Alman ölkəsində”, “Dostuma”, “Cəllada”, “İnanma” və s. insan qanına susamış faşist cəlladlarını nifrətlə, azadlıq carçılarına məhəbbətlə, gələcəyə böyük inamla dolu şeirlərini yaza bilməzdi. Ana itkisinin acısını bir an unuda bilməyən şair, hələ 1938-ci ildə ”Ana” adlı şeir-andında bütün mərhum anaların  övladı kimi səsini ucaltmışdı:

...Anamın uzanıb yatdığı tabut

Əbədi zülmətdir mənim gözümdə.

O çağdan qayğılar aldı könlümü,

Tabutun kölgəsi qaldı üzümdə

...Mərhum anaların göz yaşlarına,

Ürək ağrısına and içirəm mən,

Vətən sevgisinin nəbzimdə çarpan

Hər bir vurğusuna and içirəm mən.

Dibindən kəsərəm biləklərini,

Düşmən əl uzatsa azadlığıma.

Onun dırnağı da toxuna bilməz

Ana Vətənimə,doğma xalqıma.

Filologiya elmləri doktoru Pənah Xəlilovun yazdıqlarından: “...Musa Cəlilin və dostlarlının başını balta ilə vurub bədəndan ayırmışlar.Bu vəhşi cəza tədbiri elə qurulubmuş ki, ölümünə hökm verilmiş on bir nəfər tatar üçün ( bunların içində Abdulla Əliş də vardı – R.Mirzəzadə) 33 dəqiqə - hər nəfərə 3 dəqiqə vaxt lazım gəlirmiş.Pletsenzeye həbsxanasındakı eşefotda gilyotini ( gilyotin- Fransada 1792-ci il Böyük Fransa İnqilabı dövründə məhkumların başının kəsilməsi üçün tətbiq edilmiş edam dəzgahıdır.Həkim J.Gilyotenin təklifi ilə yaradılmışdır. Hitler də edam cəzası üçün xeyli sayda gilyotin dəzgahı hazırlatdırmışdı.1981-ci ildə Fransa Milli Məclisi gilyotin vasitəsi ilə edamın ləvği barədə qanun qəbul etmişdir – R.Mirzəzadə) görənlərdən biri onu belə təsvir edir:”Məhkum olunmuş adam hündür taxtanın üstünə qalxmalıdır,t axtanın axırında baş üçün oyuq vardır. Məhkum özünə gələnə kimi cəllad köməkçiləri onu bu taxtaya elə atırlar ki, şarnirə birləşdirilmiş taxta 90° enir. Əyilmiş taxta məhkumu atıb lazım olan vəziyyətə salır.Məhkumun başı düz gilyotinin altına enir...Elə həmin anda cəllad düyməni basır.Gilyotinin tiyəsi qıjıltıyla aşağı enir və edam olunanın başı xüsusi hazırlanmış hörmə səbətə düşür”.

Musa Cəlil 1944-cü il avqust ayının 25-də saat  12.21 dəqiqədə edam olundu. Adətən eşefota sürüklənən məhkumlar özlərini itirərdilər.Lakin hökmdən əvvəl Musa Cəlil və onun dostları ilə söhbət edən məhbəs ruhanisinin etirafına görə, ölüm ərəfəsində tatarların üzündə təbəssüm vardı”.

Həbsxananın keşişi Yurıtko Musa Cəlillə tez-tez görüşürmüş və hətta ona ömrünün son günlərində oxumaq üçün dahi alman şairi Yohann Volfqanq Hötenin “Faust” əsərini gətiribmiş. Musa bir italiyalı hərbi əsirlə də dostluq edirmiş.Bu italiyalı çox dindar adam imiş.Renniero Lanfredini adlı həmin italyan Musa Cəlil və onun yoldaşları haqqında aşağıdakı məlumatı vermişdi:”Bu on iki dost müxtəlif kameralarda yatırdı.Onlar həmişə şən və nikbin idilər.1944-cü il avqustun 25-də səhər saat 6-da kameraların qapısı açıldı. Mən o zaman Musa Cəlillə bir kamerada qalırdım.Gözətçi onların familiyalarını  oxudu və çölə çıxmağı əmr etdi.Biz məsələnin nə yerdə olduğunu başa düşdük...Mən dəhşətə gəldim.Onlar gülə-gülə mənə dedilər: “Sən ölümdən qorxdun, bax, biz ölümə gedirik”. Sonradan eşitdim ki, tatarlar öləndə də vüqarla və əzəmətlə ölmüşlər.

Vüqar və əzəmətə gedən yol isə şairin misralarından keçirdi:

Sənin həbsxananda dustaq olsam da əgər,

Dizim bükülməyəcək sənin önündə qatil!

Mənim ölüm saatım gələcəkdir bir səhər

Başımı kəsəcəksən, mən ancaq ayaq üstə

                                   Öləcəyəm, onu bil!

Yaxud:

Öldür! Diz çökmərəm qarşında qatil!

Dustağam.Qəlbimsə dustağın deyil.

Başımı baltanla üzə bilərsən,

Fəqət, baş əymədən öləcəyəm bil!

Heyif ki, sizlərdən min qulduru yox,

Yüzünü silmişəm dünya üzündən.

Elə buna görə gərək xalqımın

Önündə diz çöküb üzr istəyəm nən.

P. Xəlilovun qeyd etdiyi, müxtəlif əsrlərdə yaşayan iki qardaş xalqın mübariz şairlərinin taleyindəki bir-birinə bənzəyən acı məqamları yada salmaq yerinə düşərdi: “ Azərbaycanın filosof şairi İmadəddin Nəsiminin vəhşicəsinə edamından 600 il keçəndən sonra, ağlın, elmin, demokratik ideyaların misilsiz inkişaf etdiyi XX əsrin ortalarında təxminən bu edama bənzər yeni bir cinayət baş verdi. Öz Vətənini, xalqını, azadlığını qoruduğuna görə bir  tatar şairini Almaniyanın mərkəzində vəhşicəsinə edam etdilər.

Nəsiminin dərisini soymaq hökmü çıxarılmşdı. XX əsrin şairinin başını Hitlerin 30-cu illərdə hazırladığı iyirmi gilyotindən birinin  ağzına  vermək  haqqında  hökm imzalanmışdı. Hər iki sənətkar hökmün icrasını gözləyə-gözləyə yeganə silaha- onları əbədi yaşada bilən qələmə əl atmışdı.İkisi də zindanda oturub səhər düşmənlərlə necə üz-üzə duracaqlarını, cəllad qarşısında necə dayanacaqlarını düşünmüş, düşündüklərini də kağıza köçürüb nəsillərə vermişlər”.

Musa Cəlillə birlikdə faşistlərin ölüm düşərgəsində olmuş Niqmət Terequlov 1946-cı ildə doğma Vətəninə qayıtmış və qəhrəman-şair Musa Cəlilin birinci “Moabit dəftəri”ni Kazanda Yazıçılar İttifaqına vermişdi.Ərəb əlifbası ilə yazılmış həmin dəftərin axırında Musa, öz ürək sözlərini demiş, əməl dostlarına xahişini bildirmişdi: “Ey tatar dilini bilib bu dəftəri oxuyan dost, bu dəftər məşhur tatar şairi Musa Cəlilindir.Onun həyat yolu belədir...O, 1942-ci ildə cəbhədə vuruşan zaman yaralı halda əsir alınmışdır. Əsirlikdə dəhşətlər görmüş, dəfələrlə ölümdən qurtarmışdır. Sonra onu Berlinə gətirmişlər.Burada onu sovet təbliğatı yayan gizli təşkilatda iştirak etməkdə günahlandırmış və həbs etmişlər. Onu ölüm hökmü gözləyir.O, öləcəkdir. Ancaq onun həbsxanada və əsirlikdə olan zaman yazdığı 115 şeir qalacaqdır.O, şeirlərindən nigarandır.Əgər bu dəftər sənin əlinə keçsə, diqqətlə, səliqə ilə şeirlərin üzünü köçür, saxla və müharibədən sonra Kazana xəbər ver.Həmin şeirləri tatar xalqının mərhum şairi Musa Cəlilin adı altında nəşr etdir.Mənim vəsiyyətim belədir.

Musa Cəlil, 1943, dekabr ”.

Həmin hadisədən bir il sonra Belçika vətənpərvəri  Andre Timmermans Brüsseldəki keçmiş sovet səfirliyinə Musa Cəlilin ikinci “Moabit dəftəri”ni təhvil verdirmiş,səfirlik həmin dəftəri Tatarıstana göndərmişdi. Latın hərfləri ilə yazılmış həmin dəftərdə maraqlı bir məlumat vardı: “Burada 33 şeir vardır.Bunlar hamısı əsirlikdə və həbsxanada yazılmışdır.1942-ci ilin sentyabrından 1943-cü ilin noyabrına qədər mən 125 şeir və poema yazmışam. Ancaq bunların hamısını hara köçürə bilərdim?Bu şeirlər mənimlə birlikdə torpağa gömüləcəkdir”.

1955-ci ilin yayında Almaniyada çap olunan “Sovet İttifaqının mətbuatı” jurnalının redaktoru, jurnalist və tərcüməçi Leon Nebentsal sovet nəşrlərini  nəzərdən keçirərkən ilk dəfə Musa Cəlilin Moabit şeirləri ilə tanış oldu. Şeirlər çox xoşuna gəldi.Faşist zindanlarında hər cür iztiraba məruz qalan şairin alman xalqına nifrət bəsləməməsi Nebentsalı xüsusilə heyrətləndirdi.Bir müddət sonra alman jurnalisti Musa Cəlilin qəhrəman mübarizəsi və faciəli taleyi haqqında Yuri Korolkovun “Sovet İttifaqı” jurnalındakı məqaləsindən xəbər tutdu. Məqalədə deyilirdi ki, şairin son günləri haqqında az şey məlumdur, hətta Cəlilin dəftərçəsini Vətənə göndərən adam- belçikalı Andre Timmermans bu vaxta qədər axtarılıb tapılmamışdır.

Nebentsal da axtarışa qoşulmağı qərara alır.Lakin onun müxtəlif təşkilatlara müraciəti ilə  aşkara çıxara bildiyi, dəlillərinin  müəyyən qədər uyğun gəldiyi  Timmermans soyadlı adam “Cəlilin Timmermansı”olmur.

1956-cı ilin sentyabrında yazıçı Konstantin Simonov Knokkedə adlı kiçik Belçika şəhərində keçirilən poeziya festivalında iştirak edir.Belçikaya yola düşməmişdən əvvəl Musa Cəlilin həyat yoldaşı Əminə xanım onun yanına gəlir  və ərinin belçikalı dostunu axtarmağı ondan xahiş edir.

Konstantin  Simonov  Əminə Cəlilin məktubunu festivalın tribunasından oxuyur.Belçika şairlərinə isə  Musanın şeirlər məcmuəsini bağışlayır.Festival başa çatandan iki gün sonra o, tanınmış şair, Belçika Elmlər Akademiyasının üzvü Roje Bodarla görüşür və Andre Timmermansın axtarılması üçün tədbirlər  görməyi  ondan xahiş  edir...

İki gündən sonra Simonov artıq axtardığı adamın dəqiq ünvanını bilir. O, dərhal  Tirlemon şəhərinə yola düşür, Timmermansı tapır və maraqlandnığı məsələlər barəsində onu geniş sorğu-suala tutur. Simonovun Timmermansla söhbətindən:

Simonov:

-Qoruyub saxladığınız dəftəri Cəlil sizə nə vaxt vermişdi?

Timmermans:

-Drezdenə, məhkəməyə göndərilməmişdən təxminən bir ay əvvəl.O, həbsxana mağazasında satılan poçt  kağızından düzəldilmiş dəftərçəsini mənə verdi.

Simonov:

-Niyə  dəftərçəni  sizə məhz o vaxt verdi? Məgər onda artıq edam ediləcəyini bilirdi?

Timmermans:

-Bəli, o, məhkəmədən çox əvvəl də edam olunacağına əmin idi.Bir neçə dəfə çox sakit şəkildə buna zərrəcə şübhə etmədiyini mənə demişdi... Cəlili həbsxana rəisinin yanına çağırmışdılar.Nə üçün çağırdıqlarını dəqiq bilmirəm.Deyəsən, hansısa kağızı imzalamağı tələb edirdilər.Kameraya qayıdanda o, mənə yaxınlaşdı, dəftərçəni verdi və xahiş elədi ki, sağ qalıb evə qayıtsam, müharibədən sonra onu düşdüyüm ölkədəki sovet konsulluğuna verim.

Simonov:

-Siz dəftəçəni necə saxlaya bildiniz?Necə göndərdiniz?

Timmermans:

-Məni  Şpandau həbsxanasına keçirəndə dəftərçəni özümlə götürmüşdüm. Paltarımın içərisində gizlətmişdim. Məhkəmənin hökmü bildirilən günün səhəri mənə beş il katorqa cəzası kəsmişdilər. Mən həbsxana kontoruna getməli və artıq şeyləri təhvil verməli idim. Biz daha istintaq altında olan adamlar deyildik, ona görə də artıq şey saxlamağa icazə vermirdilər. Məsələn, mənim iki cüt corabım var idi, bir cütünü saxlaya bilərdim, iki köynəyim var idi, birini götürə bilərdim. Başqa bütün xırda-xuruş şeyləri də təhvil verməli idik. Mən təhvil verəcəyim şeyləri yığışdırdım, Cəlilin dəftərçəsini onların arasına qoydum.Həm də bunu elə elədim ki, dəftərçə ilk baxışdan gözə dəyməsin, eyni zamanda xüsusi olaraq gizlədilməsi barəsində də təsəvvür yaranmasın. Dəftərçə ilə birlikdə Berlin həbsxanasında alman keşişinin mənə verdiyi dua kitabını da şeylərin arasına qoymuşdum.Bu dua kitabının ilk iki səhifəsində Cəlil mənə ithaf etdiyi şeirləri öz xətti ilə yazmışdı.

Almanlar göndərilən şeylərin siyahısını tutmağa başladılar.Dua kitabı və dəftərçə də gözlərindən yayınmadı. “Bu nədir?”- deyə soruşdular. Dedim ki, gündəliyimdir. Onlar ya öz axmaqlıqlarından, ya da mənim xoşbəxtliyimdən dəftərçədəki qeydlərin nə alman, nə də fransız deyil, tamamilə başqa bir dildə yazıldığına fikir vermədilər.Bir də ki, almanlar bərk tələsirdilər, həmin gün xeyli adamı cəza yerinə yola salmalı idilər.

Mənim bağlamamda dətərçə ilə dua kitabından başqa ülgüc və digər xırım-xırda şeylər də vardı. Almanlar onların hamısını siyahı ilə birlikdə Belçikaya, anama göndərdilər.Bu inventar siyahısı məndə qalmalıdır, bəlkə də indi onu tapa bildim ( Timmermans içərisində müxtəlif saralmış vərəqələr olan bir qovluq gətirir, uzun müddət həmin kağızları araşdırır, lakin dediyi siyahını tapa bilmir).

İçərisində mənim şeylərim, dua kitabı və Cəlilin dəftərçəsi olan bağlama anama çatmış və o da mən qayıdıb gələnə qədər hamısını saxlamışdı. Məni həbsxanadan düşərgəyə göndərəndə anama məktub yazmağa icazə verdilər. Mən açıq yaza bilməzdim, lalkin işarə ilə başa salmağa çalışdım ki, nəyin bahasına olursa-olsun, dəftərçəni və dua kitabını qoruyub saxlasın.

Qayıdanda məlum oldu ki, dua kitabı itib.Bilmirəm, bu necə olmuşdu.Dəftərçə isə dururdu. Mən onu sovet səfirliyinə verdim.Bunu özüm edə bilmədim, çünki həbs düşərgəsindən qayıdandan sonra uzun müddət  xəstə yatdım. Ona görə də Brüsselə gedən bir yoldaşımdan dəftərçəni sovet səfirliyinə çatdırmasını xahiş etdim. O, dəftəçəni götürdü və qayıdıb gələndə mənim tapşırığımı yerinə yetirdiyini dedi...

...İllər keçəndən sonra kimsə Timmermansa vaxtı ilə Musa Cəlilin qəhrəmanlığına şübhə ilə yanaşan, az qala onu satqın sayan adamlar olduğunu demişdi.Timmermans elə qəzəblənmişdi ki, şairin anadan olmasının 60 illiyi ilə bağlı yubiley təntənələrindəki çıxışlarını bu dəhşətli şübhənin rədd edilməsi ilə başlayırdı: “Musa Cəlil kimi təvazökar, mərd, savadlı, Vətənini ürəkdən sevən və onun uğrunda  ölümə gedən bir adam heç vaxt satqın ola bilməzdi”-  deyə, söylədiyi hər bir nitqində dönə-dönə təkrarlayırdı.

Təəssüf ki, Musa Cəlilin ikinci kamera qonşusunu - polyak Yani Kotsuru tapmaq mümkün olmadı.Leon Nebentsal Polşa Müharibə Veteranları Komitəsinə müraciət etdi,alman və polyak mətbuatına məqalələr yazdı, lakin axtarışlar heç bir nəticə vermədi.

1953-cü ilin martında Stalinin vəfatından sonra onun bir çox haqsız və amansız qərarlarını tarix özü “əritdi”. Stalinin ölümündən iki ay ötməmiş, aprelin 25-də “Literaturnaya qazeta” on illik sükutdan sonra ilk dəfə  Musa Cəlilin silsilə şeirlərini dərc etdi. Bunlar, “Moabit dəftərləri”ndən götürülmüş şeirlər idi. Şeirlər  tezliklə böyük əks-səda doğurdu. Onları dünyanın çoxsaylı xalqlarının dilinə tərcümə etdilər. “Tatar Fuçiki”nin qəhrəmanlığı haqqında bütün dünya danışmağa başlaldı. Düz 60 il bundan əvvəl, fevral ayında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Böyük Vətən müharibəsində, alman-faşist işğalçılarına qarşı mübarizədə müstəsna dözüm və mərdlik nümunəsi göstərdiyinə görə Musa Cəlilə ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi. Bir il sonra “Moabit dəftərləri” Lenin Mükafatına layiq görüldü.

“Moabit  dəftərləri”ndə  toplanan və bəzən  şifrəli eyhamlarla yazılan şeirlər  yüksək vətənpərvərlik  və humanizm duyğuları ilə zəngin idi.Həmin şeirlər, “Vətən yolunda ölmək, xalq yolunda həlak olmaq böyük səadətdir!” deyən əsl insanın ürək sözləri idi.Bu barədə Azərbaycanın tanınmış şairi Əhməd Cəmil yazırdı:

...Musa Cəlil,

                  Moabitdə narın-narın,

Sarı-solğun vərəqlərə yazdıqların

                                            çatdı bizə,

Misraların həkk olundu qəlbimizə.

O nəğmələr

Qələbəyə inamındı,

                        Musa Cəlil!

Vətənə son salamındı,

                        Musa Cəlil!

Addımladın edam günü

                        vüqarlı, mərd!

Baxışların

             qılınc kimi

                    qəzəbli, sərt!

Ürəyində

         Vətən adlı tək bircə dərd!

Bir de, Vətən həsrətindən

Moabitdə  saçlarına  düşdümü  dən,

                     Musa Cəlil?

Vətən necə şirin imiş hər nemətdən,

                      Musa Cəlil!

Musa Cəlil özü cismən olmasa da, onun əsirlikdə yazdığı nəğmələri Vətənə mənən zəfərlə, özü də böyük zəfərlə qayıtdı. Şairin şeirləri əllərdən-əllərə keçdi, dillərdən-dillərə düşdü. Ölməz nəğmələrin müəllifi  öləndən sonra yaşamaq haqqı qazandı, elə özünün dediyi kimi:

Mən ölməyəcəyəm, yox,nəğmələrim

Bu dünya durduqca məşəl tək yanar.

Zəfərlərlə ölən bir qəhrəmana

Öldü söyləməyə kimin haqqı var?!

Şair haqlı idi. Ona öldü deməyə heç kimin haqqı yox idi.Hətta deyənlər də bilirdi ki, Bəxtiyar Vahabzadənin söylədiyi tək:

Öldü...

Ölümüylə qoca dünyaya

Əlvida demədi,

                  o, salam,- dedi.

-Dönərəm ulduza, dönərəm aya,

Dönərəm yurduma hər axşam,- dedi.

Musa Cəlil haqqında  Azərbaycan mətbuatında yazılar, məqalələr dərc edildikcə, şeir və kitabları dilimizə tərcümə olunduqca, geniş ictimaiyyətdə onun pərəstişkarlarının sayı sürətlə artır, xalqımız onu daha dərindən tanıyır, sevir, ona böyük məhəbbət və ehtiramla yanaşırdı.Tərcümə işində, irsinin öyrənilməsində  Böyükağa Qasımzadə, Ələkbər Ziyatay, sonralar Xəlil Rza Ulutürk, başqa şair və alimlərimizin böyük əməyi vardı. Söz adamlarımızın böyük əksəriyyəti öz yaradıcılığında Musa Cəlilə xüsusi yer ayırırdılar, öz  sevgi dolu misralarında, fikir və düşüncələrində  qardaş xalqın mərd övladını qürur və fəxrlə yad edirdilər. Xalq şairimiz  Hüseyn Arif “Qəhrəman şairə” adlı şeirində deyirdi:

...Yüksəlmək eşqilə vurdu min ürək,

Yaşar sənətkarın şöhrəti, adı.

Döyüş meydanında hünərlə ölmək

Hər şeir yazana qismət olmadı.

Şair! Müqəddəsdir torpağın, daşın,

O doma evini mən də görəydim!

Dayanıb yanında yarın, yoldaşın

Kazanlı dostlara salam verəydim!..

Deyəydim:-Söz açın Musa Cəlildən,

O necə boy atıb kamala doldu?

İgidin tərifi düşərmi dildən,

Cəsarət həyatla əkiz doğuldu.

Faşist zindanına salınsan da sən

Vuruşdun ən cəsur bir əsgər kimi.

İtirdi özünü önündə düşmən,

Yağdı kəlmələrin mərmilər kimi.

Sevindi belorus,sevindi kazak

Sən qələm götürüb şeir yazanda.

Tək sən ucalmadın, o zaman ancaq,

Ucaldı Bakı da, doğma Kazan da.

Zəfərlə dolandı gecən, gündüzün,

Qüdrətin ölməyən əsərindədir.

Nə qədər söhbətin, nə qədər sözün

Hələ tapılmamış dəftərindədir...

Hüseyn Arif doğru söyləyirdi, Musa Cəlilin qüdrəti onun ölməyən əsərlərində idi.Heyif ki, faşizmin əsl simasını bəşəriyyətə təqdim edən Moabit kimi zindanların canlı və qanlı yaddaşı olan dəftərlərdən biri itkin düşdü. Moabitin qara günlərinin ağ inciləri sayılan, vəhşicəsinə həyata keçəcək ölümün bircə addımlığında və bircə anlığında yazılan “Məhəbbət və zökəm”, “Sevimli qız”, “İnək və aşiq oğlan”, “Saat”, “Bədbəxtlik”, “Moruq”, “Duzlu balıq”, “Qonşular”, “Tabut” kimi mükəmməl sənət nümunələri ölümün özünü çoxdan öldürmüşdü.Odur ki, Musa Cəlil zindan və edam dostu, ömrünün son dəqiqə, son saniyə və son akkordlarını bölüşdüyü “gilyotin qardaşı” Abdulla Əlişə həsr etdiyi şeirində yazırdı:

Ömrün uzunluğunu

                   iIlərin sayı ilə,

Çəkilən zəhmət ilə

                    ölçmək düz deyil əsla!

Bəlkə də düşmənlərin

                    Bu son ölüm qərarı

Bizə əbədi həyat

               Gətirdi bu dünyada...

Tatar ədəbiyyatşünas alimi, tənqidçisi və Musa Cəlilin tədqiqatçısı Rafael Mustafin Almaniyaya səfərə gedəndə  Əminə xanım ondan xahiş edir ki, Musa Cəlilin məzarından bir ovuc torpaq gətirsin.Bu torpaq Musanın övladı, ailəsi, doğmaları, əzizləri üçün təsəlli olmalıymış.Təssüf ki, çox təəssüf ki, məzar  tapılmır.

Doğrudan da düşmənlərin bu son ölüm qərarı ona əbədi həyat gətirdi. Şairin qəbri olmasa da, neçə-neçə ölkədə abidələri, büstləri, kitabları, şeirləri, söz sənəti  yaşayır. Onun milyonların qəlbində  əbədi şölənənən  məhəbbət  adlı  müqəddəs  bir  ünvanı vardır. Bu ünvan həm də  qardaş Azərbaycandır, Musa Cəlili heç zaman  unutmayan Azərbaycan xalqının ürəyidir...