"Kəlilə və Dimnə"nin ilk mətbu nümunələri haqqında bir neçə söz...

Qədim Şərq ədəbiyyatının  ən gözəl, ölməz söz abidələrindənn biri  olan "Kəlilə və Dimnə" III-IV əsrlərdə Hindistanda  formalaşmağa başlasa da , tezliklə müxtəlif yollarla bir sıra ölkələrə yayılmış,

oxuduqca, zaman keçdikcə müəyyən təsirlərə məruz qalmışdır.

"Kəlilə və Dimnə" türk dünyasına 14-cü əsrdə yol tapmışdır.

Bu əsəri Azərbaycan dilinə ilk dəfə 1809-1810-cu illərdə Əvəz Əli ibnSəfiqulu tərcümə etmişdir.Mətbəə kasadlığı və giriftar olduğu yoxsulluq ucbatından tərcümə əlyazma şəklində yaylmış, A.Bakıxanov, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, A.Səhhət, M.Ə.Sabir kimi şairlərin ilham mənbəyi kimi tanınan  ədəbi  istinadgahlarından biri olmuşdur.

 XIX əsrə aid daha bir tərcümə Azər  Şirvaniyə məxsusdur.
 Müasir Azərbaycan oxucusu "Kəlilə və Dimnə"nin tərcüməsinə və nəşrinə görə dörkəmli şərqşünas alim Rəhim Sultanova çox borcludur."Kəlilə və Dimnə" onun  tərcüməsində 1960,1962,1982 və 1988-ci  illərdə tərcümə edilərək,1988-ci il  dekabrın 16-da çapa imzalanan  20-ci əsr nümunələrindən birinin üz qabığında  nəşr tarixi 1889-cu il kimi gstərilmişdir.

  Professor Rəhim Sultanovun "Kəlilə və Dimnə"nin 1889-cu ildəki IVnəşrinə yazdığı "Mütərcimin qeydləri" adlı məqaləsində  əsərin tərcümə tarixindən ətraflı bəhs olunur.

Tərcüməçi ağır zəhmətə qatlaşaraq, məlum  əlyazma və nəşrlərin çoxunu diqqətlə oxumuş,"bir çox axtarışdan sonra məşhur İran  mətnşünası professor Əbdül Əzim Qəribin hiсri-qəməri tarixi ilə

1316 cı ildə, miladi tarixlə1937-1938-ci il-N.N.) çap etdirdiyi "Kəlilə və Dimnə"  üzərində dayanmışdır". Mütərcimin yazdğına  görə, Əli ibn Əş Şah Farisinin müqəddiməsi  və kitabn sonundakı "Əlavələr" farscadan deyil, ruscadan  tərcümə edilmiş və ya XIX əsr Azərbaycan dilinə tərcümədən iqtibas olunmuşdur.

Maraqldır ki, "Əlavələr"dəki "Kor və Gözlü", "Üç paxıl və şah"zərifələri (səh.290-293) 1884-cü ildə,  görkəmli maarifçi  və din xadimi  Səid Əfəndi Ünsizadənin  (1825,Şamaxı-1905,İstanbul) naşiri, redaktoru və imtiyaz sahibi olduğu "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetində "Lətaif" və  "Zərifə"  rubrikasında   çap olunmuşdur. 

"Kəlilə və Dimnə"dəki "Üç paxıl və şah"   "Ziyayi-Qafqasiyyə"nin 31.03.1884-cü il tarixli 5-ci nömrəsində,

"Kor və Gözlü" isə  "Gözlü ilə Gözsüz" başlığı ilə  qəzetin  07.04.1884-cü il tarixli 6-cı nömrəsində oxuculara ünvanlanmışdır. 

Qeyd etmək yerinə düşər ki,  dünya  türkdilli mətbuatının aparıcı nəşrlərinin birində-"Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetində  çap olunmuş bu hekayələr "Kəlilə və Dimnə" mövzusunda  dünyada  mətbuat vasitəsi ilə yayılan ilk  şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrdir.

 Mənfəətdən xali olmadığı üçün  məzkur hekayələri- lətaif və zərifəni oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

***

Lətaif (Üç paxıl və şah)

Üç nəfər adam rəfiq olub yolda gedəndə bir-birindən xəbər aldılar ki,aya səbəbnə olub ki,səfəri-ixtiyar ediblər və cəlayi-vətən olub,vilayətdən avarə düşüblər.Birisi dedi ki, mənim səfərimin baisi budur ki,sakin olduğum şəhərdə hər kəsə ki, bir  yaxşı iş göstərsəydi, həsədimdən az qalırdı ki,çatdayam.Ona görə səfərə çıxdım ki ki, nə görməyim və nəqəmgin olmayım.

Yerdə qalan iki yoldaş dəxi cavab verdilər ki,onlarn da səfərlərinə bais bu olubdur.Bunların üçü də həmhal olduqlarından  xoşhal olub yola getdilər.Ta ki insayi-rahda (iki yol ayrıcında-N.N.)bir kisə qızıl tapdılar.Məşvərət elədilər ki,bu qədər qızılımız bəsdir,indi ki Allah-təala bunu bizə əta elədi.

Əvvəla budur ki, üç yerə təqsim edək(bölək-N.N.) və hər birimiz hissəmizi götürüb məmləkətimizə müraciət edək.Amma həsədlərindən  bir-birinin xəyalında bu oldu ki,özündən başqa, bir kimsəyə pay verilməyə.Ona görə hər biri bir fikrə düşüb, ac və susuz həmin biyabanda təqsim üstə niza (qalmaqal-N.N.) edirdilər.Ta ki padşah şikara çıxdığından  onlara rast gəldi.Onların yuxarıda məzkur qissələrindən  (əhvalatlarından -N.N.  ) xəbərdar olandan sonra padşah buyurdu ki, hər biriniz gərəkdir ki, həsədinin miqdarını bəyan edə. Ta ki ona görə bu kisədən  ona  nisbət verilə.

Onlardan biri dedi ki,ey padşah,məndə bir xasiyyət vardır ki, əsla və qət'a istəmərəm ki,məndən bir nəfərə zərrə miqdari ehsan sadir ola. 

İkinci dedi ki,sən bir qədər mürvətlisənmiş.Mənim xasiyyətim budur ki, ....özüm özgəyə bir nəsnə verməməkdən başqa,istəmərəm ki,bir kişi  bir  kişiyə ənam eyləyə.

Üçüncü dedi ki, siz həsəddn uzaqsızmış. Mənim sifətim budur ki, özgəsinə zərrə qədər ...heç nə vermərəm.Özgəsindən mənim həqqimdə bir ehsan və ənam edəndə və hətta anası dəxi balasına süd əmizdirəndə həsədimdən az qalıram bağrım çatdasın!

Padşah bunların söhbətin eşidəndən sonra   ğayətdə təəccüb edib buyurdu ki,bu həlal mal sizə həramdır və lazımdır ki, sizə cəza dəxi verim.
Buna görə əvvəlimcini bürəhnə (çılpaq-N.N.)edüb, səhraya buraxdılar, ikinci və  üçüncü qətlə yetirildi.

("Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzeti, 31.03.1884, N.5).

 Lətifə

Gözlü ilə gözsüz

Bir kor adam bir gözlü adam ilə yoldaş olub, səfərə çıxdıqlarndan axşam vəqti bir mənzilə düşüb, haman gecə orada istirahət ilə yatdılar.Yola düşən vəqti korun qırmancı əlindən yerə düşdü.Onu axtaran vəqtdə bürudəm(soyuq-N.N.)uyuşmuş bir ilan əlinə rast gəldi.Onu qırmanc hesab edib əlinə götürdü.Bu halda gedəndə gözlü yoldaş ilanı görən kimi dedi:

-Ey, rəfiq, əlində qırmanc deyil, bəlkə əfi bir iandır,- və bu
barədə nə qədər and içdisə də kor inamadı. Belə həml (boynuna qoyma,isnad  vermə-N.N.) elədi ki, gözlü  bu hiylə ilə onun qırmancına  malik olmaq fikrindədir. Ta ki gün ilana dəyib, şaxtası açılandan sonra  əfi ilan onun əlindən bir zəxm vurub o saətdə həlak elədi.

("Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzeti,07.04.1884, N 6).

***

Sonda onu da deyək ki, "Kəlilə və Dimnə"dən  edilən imzasız bu tərcümələrin müəllifi qəzetin redaktoruSəid Ünsizadənin  (Şivanlının)  "Kəlilə və Dimnə"ni ("Hümayunnamə"ni ) tərcümə etməsi xəbərini türk dünyasına "Tərcüman" qəzetinin redaktoru İsmayıl bəy Qaspıralı xəbər verirdi.

Bu məlunmat "Tərcüman"da çap ediləndə

(islam təqvimi ilə 30 şəvval 1301, miladi tarixlə 09 avqust 1884-cü il )

Səid Ünsizadənin 25.01.1879-cu ildə  Tiflisdə çapına başladığı "Ziya" qəzeti artıq iki ay idi ki,

bağlanmışdı.(26.06.1884, N 11)

"Ziya" qəzetin  bağlanmasının  səbəbləri  çoxdur.

İsmayıl bəy Qaspıralı "Ziya" qəzeti haqqında  1881-ci ildə Tiflisdə "Ziya" mətbəəsində  tatar dilində  çap etdirdiyi "Tonğuc" jurnalındakı məqaləsində  bunlara müəyyən işarələr vardır.

 "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetinin  sonuncü nömrəsində (26.06.1884-cü il,N 11 ) redaksiyaya rus dlində soyadı  АЛИБЕКОВ  yazılan bir müəllif   Səid Ünsizadəninn türkdilli mətbuata göstərdiyi xidmətləri  heç kəsdən çəkinmədən   aləmə car çəkirdi:

"Səid Ünsizadənin  məqsədi mətbuat vasitəsilə rus müsəlmanlarını yuxudan oyatmaqır".  

Təbii ki,bu elannamədən sonra  "Ziya"nın bağlanması  lazım bilindi.

Ədəbiyyat siyahısı

1."Ziya" ("Ziyayi-Qafqasiyyə") qəzeti. Tiflis,25.01.1879-26.06.1884-cü illər.

2."Tərcüman" qəzeti.Bağçasaray, 09.08.1884.

3. "Tonğuc" jurnalı. Tiflis,1881,səh 1.

4. Kəlilə və Dimnə. Bakı ,1989.(tərcüməçi Rəhim Sultanov).