Məhəmməd Hadi -140

Məhəmməd Hadinin əməkdaşlıq etdiyi  “Bürhani-tərəqqi“ qəzeti

1906-1911-ci illərdə Həştərxanda şamaxılı Mustafa Lütfi Hacı Sədrəddin oğlu İsmayılov (Şirvanski) tərəfindən Azərbaycan dilində nəşr olunan "Bürhani-tərəqqi" qəzeti haqqında informasiya axtarışına çıxmışdım.

"Bürhani-tərəqqi" izafəti, alınma söz birləşməsi - "tərəqqinin, inkişafın sübutu, dəlili " anlamına uyğun gəlir. Bu tipli dil vahidlərini anlamaq, onları çözələmək  üçün  birləşmənin  ikinci tərəfini, defisdən sağdakı sözü irəli çəkin, ona ahəngə uyğun olan yiyəlikhal şəkilçisi (-ın,-in,-un,ün) artırın, birləşmənin əvvəlindəki sözü ikinci yerdə yazın. Məsələn, əhli-maarif = maarif əhli; əhli-qələm = qələm əhli; ruzi-qiyamət = qiyamət günü...

Axtarışın əsas səbəbi Rusiya Federasiyasının bəzi dilçi alimlərinin məni inandırmayan fikirlərindəki dolaşıqlıqlara aydınlıq gətirmək idi. Məhəmməd Hadinin bu qəzetdə müvəqqəti redaktor olduğunu oxuduqlarımdan bilirdim. Həştərxanda sürgündə olarkən Nəriman Nərimanovun da "Bürhani tərəqqi" qəzetində elmi-publisistik yazılarla çıxış etməsi də məlumdur. M.Ə.Sabirin də "Bürhani-tərəqqi"dəki fəaliyyətindən danışırlar. Təəssüf ki, M.Ə.Sabirin "Hophopnamə"sində bu faktı təsdiq edən heç bir fakt hələlikyoxdur.

Nə isə...

Axtarışlar Türkiyəyə gedib çıxdı. "Kardeş kalemler" də bir neçə tutarlı faktlarla rastlaşdım. İnandığım da oldu, inanmadığım da. Araşdırdım, incələdim, fərqli-fərqli fikirlərlə üzləşdim. Mustafanın Lütfinin doğum tarixinin bir mənbədə 1876-cı il, digər mənbələrdə 1880-cı il kimi təqdimi ilə rastlaşdım. Bunlar sözgəlişi sözlər deyil. Elə bilməyin ki, bunun mətləbə dəxli yoxdur. Bizim bir sıra ədəbiyyatşünaslarımız 9  yaşında atadan  yetim  qalan  Məhəmmədin  Mustafa Lütfinin himayəsində böyüdüyünü yazırlar. Əlbəttə, bu, inandırıcı  deyil:  ya  Mustafa  Lütfi İsmayılov Məhəmmədin əmisi yaşındadır, ya da himayədarlıq haqqında deyilənlər həqiqətə uyğun deyil. Hər halda elmi yazıda deyilən fikir həqiqətə uyğun olmalıdır.

Mustafa Lütfi bir müddət Şamaxıda yaxşı müəllimlərdən dərs  alandan  sonra  İstanbula  köçmüş, orada şamaxılıların yaxşı tanıdığı savadlı, adı heç bir yazılı mənbədə çəkilməyən, sənədlərdə göstərilməyən elm ocağında oxumuşdur. Rusiya çarının 17 oktyabr1905-ci il tarixli manifestinin verdiyi imkanlardan istifadə edərək, o, xalı-xalça alverçisi kimi Həştərxana gəlmiş, qısa bir müddətdən sonra-noyabrın 26-da burada "Şurayi- İslam" adlı ictimai-siyasi cəmiyyət yaradır. Mustafa İsmayılov təhsildə tərbiyənin rolunuyüksək qiymətləndirməyə meyilli pedaqoq kimi cəmiyyətin nəzdində "Darül -ədəb" (ədəb evi, ədəb məktəbi"), qızlar üçün "Nümuneyi-tərəqqi" adlı zəmanənin tələb etdiyi yeni tipli məktəb açır. Mustafa İsmayılov Həştərxanda Azərbaycan dilində qəzet çıxarır. Təəssüf ki, bu qəzetin dilini tədqiq edən Minnulin Bəxtiyar Kimoviç elm aləminə "Bürhani -tərəqqi"ni tatar dilli qəzet kimi təqdim etmişdir.

Qəzetin təsis tarixi 18 yanvar 1906-cı ildən başlayır. "Bürhani-tərəqqinin 5 ildə (1906-1911) 141 nömrəsi işıq üzü görmüşdür. "Bürhani-tərəqqi"  oxuculara  "həftədə  bir dəfə  çıxan siyasi,  ədəbi, iqtisadi türkcə müsəlman qəzetəsidir" kimi tanıdılır. Qəzetin hərnömrəsi əsasən 4 səhifədir.

Bir sıra nömrələri 8 səhifə həcmindədir. Materiallar əksər nömrələrdə 3 sütunda yerləşdirilmişdir. Hər sütunda 40 sətir vardır.(Qəzetin  vaxtında  çıxması  üçün İsmayılov  qardaşları ticarətlə  məşğul olurdular).

Məktəb və mətbəə işlərinə yardım məqsədilə yaradılan ticarət işlərinə Mustafanın Şamaxıdan Həştərxana gələn kiçik qardaşı rəhbərlik edirdi. İsmayılovlar mağazanı icarəyə götürdüklərindən ticarətdən o qədər də xeyir qazanmırdılar. Onların əsas gəliriyazılanların qalması, məktəblərdən aldıqları təhsil haqları idi.

Mustafa İsmayılov ətrafına ədəbi, elmi və yetkin siyasi savadlı Azərbaycan, tatar, noqay, kumuq gənclərini toplaya bilmişdi. Onlardan-Həbibulla Ömərov, Zahidulla Şərufulin, Qurbanəli Erembetov, Fatix Şammazov və başqaları türk mətbuat tarixində yaddaqalan ziyalılardır. Azərbaycan şairi, Mustafanın şamaxılı əqrəbalarından Məhəmməd Hadi Əbdüssəlimzadə də "Bürhani-tərəqqi" qəzetinin yazılmasında və nəşrində haqqı-sayı olanlardandır. Məhəmməd Hadi Həştərxana Kürdəmirdən getmişdir. 1902-ci ilzəlzələsi bütün şamaxılıları yerindən-yurdundan ələk-fələk eləmişdi: Hadi də, mənim babam Rəsul da, onun qardaşı Məcid də - kimi tək, kimi ailəli Kürdəmirə üz tutmuşdular. Babamgil bir neçə rəs atla (rəs- numerativ sözdür, mal-qara "baş" numerativ sözü ilə, atisə "rəs" sözü ilə işlənir. Məsələn: beş rəs at -N.N.) Türkiyə ilə ticarətə üstünlük vermiş, onların yaxın qohumlarından və dostlarından biri Məhəmməd isə müəllimliyə qərar verir. Məhəmməd o vaxt Kürdəmirin də baş kəndi olan Köhnəbazar məktəbində müəllimişləyir.

Köhnəbazar kənd məktəbi Kürdəmirin ilk yeni tipli dövlət məktəbidir. Əsası 1881-ci ilin fevralında qoyulmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bu məktəbin tarixini, təvazökarlıqdan uzaq olsa da deməliyəm ki, mən müəyyənləşdirmişəm. 1977-ci ildən başlayaraq,  müxtəlif mətbu orqanlarda  bu məktəbin  tarixi, burada işləyən  yüksək pedaqoji  təfəkkürlü müəllimlərhaqqında  yazılar yazmışam.  Köhnəbazar kənd məktəbinin - qədim Şirvan mahalının tarixi məktəbinin 130 yaşını faktlar əsasında pedaqoji işi anlayanlara və qiymətləndirməyi bacaranlara başa salmışam. Məktəbin 130 yaşlı yubileyi gec də olsa,  rayonsəviyyəsində,  nəhayət ki, qeyd olunmuşdur.  Yubiley tədbirlərinin gücləndirilməsinə böyük köməklik göstərən Təhsil Nazirliyinin mətbu orqanı olan "Təhsil" jurnalının o vaxtkı redaktoru rəhmətlik Malik Novruzovun bu işdə təşəbbüskarlığı da həmişəxatırlanmalıdır.Nə isə...

Məhəmməd Əbdüssəlimzadə Həştərxandan məktub alır və o, çox güman ki, tərəddüd etmədən şimala üz tutur. Ədəbiyyat tarixçilərimizin yazdığına görə, Məhəmməd Hadi bir müddət "Bürhani-tərəqqi"nin redaktoru da olur. Bu fikri ona görə ehtiyatlayazıram ki, Bakıda -M.F.Axundov adına Respublika kitabxanasında bu qəzetin - 141 nömrəsi olan "Bürhani-tərəqqi" nin cəmi 12 nömrəsi saxlanılır. Odur ki, tədqiqatı genişləndirmək çətinlik törədir. Görəsən, qəzetin bütün nömrələrinin surətin çıxarıb, səliqəlişəkildə Azərbaycan oxucularına çatdırmaq çətindirmi?

Yenə də nə isə...

Məhəmməd Əbdüssəlimzadə qohumu Mustafa İsmayılovun xahişi ilə 1906-cı ilin mayında Həştərxana gedir, sentyabrın ortalarına qədər "Bürhahi-tərəqqi" qəzetində və "Darül-ədəb"də işləyir. Görünür, "Şurayi-islam" cəmiyyətinin üzləri arasında fikir birliyitez-tez pozulduğuna görə, Bakıdan "Həyat" qəzetinin redaktoru Əli bəy Hüseynzadədən iş dəvəti alan kimi Məhəmməd Hadi Bakıya qayıdır və "Füyuzat" jurnalında fəaliyyətə başlayır.

Məhəmməd Əbdüssəlimzadənin "Bürhani-tərəqqi"də çıxan bir şeiri "Dəbistan" jurnalının 6 avqust 1906-cı il tarixli nömrəsində "Bürhani-tərəqqi"dən qeydi ilə çap olunmuşdur. "Lövheyi-təsviri-maarif" adı ilə oxuculara təqdim olunan bu şeir dördlükşəklindədir, 18 bənddir. Sonuncu bəndə bir beyt əlavə olunmuşdur. Vətən övladına müraciətlə başlayan bu şeir oxucunu maarif məsələlərinə xüsusi diqqət verməyə çağırır:

Maarif bir həqiqətdir, silər mirati-idraki,

Maarif bir ziyadır kim, qılar tənvir vicdani.

Maarif vaqif eylər şəxsi əsrari-xəfayayə,

Maarif kəşf edər insanə mənizari-imkani.

Köməyinə, bilik və bacarığına güvəndiyi Məhəmməd Hadinin Bakıya qayıtması Mustafa İsmayılovun qəzetçilik fəaliyyətini çətinləşdirir. «Şurayi-islam» cəmiyyətinin üzvləri arasında yaranan qarşıdurmanı sakitləşdirmək üçün Bakıdan Həştərxana gedənƏlimərdan bəy Topçubaşov əməl və əqidə dostlarını barışdırmaq istəsə də, istəyinə nail ola bilmir.

1908-ci il yanvarın 22-də Mustafa İsmayılov panislamizm ideyalarını yaydığına və xalqı hakimiyyətə müqavimət göstərməyə çağırdığına görə həbs edilir. O, martda polis nəzarətində saxlanmaq şərti ilə azadlığa buraxılır.

1909-cu ildə "fars inqilabçılarına kömək etdiyinə görə" Nəriman Nərimanov Metex qalasından - həbsdən çıxarılaraq, Həştərxana sürgün edilir. N.Nərimanov Hətərxanda yaxşı qarşılanır. "Bürhani -tərəqqi" qəzetinin birinci səhifəsində ən bahalı reklamyerində onun gəlişi ezop manerası ilə oxuculara bildirilir: "Müsəlman doktoru Nəriman bəy Nərimanov daxili və qadın xəstəlikləri olanları hər gün qəbul edir. Qəbul səhər saat 9-dan 12-dək, axşam saat 5-dən 7-yədəkdir.

Ünvan : Könnə Dəmirçi küçəsi, № 28.Velosiped klubunun arxa tərəfində".

Azərbaycan və rus dillərində olan bu elan qəzetdə üç ay davam edir. Elandan sonra ərazinin türkdilli və rusdilli vətəndaşları N.Nərmanovun hüzuruna axışır.

Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, "Bürhani- tərəqqi" müəyyən çətinliklərlə çıxırdı. Bu, ən çox qəzetin hər yazısının diqqətlə araşdırılması və bu araşdırmaların üzə çıxardığı faktlarla ilgili idi. Qəzetin nömrələrinin ləngidilməsi hökumət tərəfindən təyin edilmişsenzorun və quberniyada tatar dilində çap olunan qəzet, jurnal və ədəbiyyat materiallarının tərcüməçisi, Həştərxandakı rus-tatar məktəbinin rus dili müəllimi İsak İsgəndərovun hakim dairələrə yaxınlığı ilə bağlı idi. İ.İsgəndərovun əsas hədəfi "Şurayi-islam" və obu cəmiyyətin məktəbi "Darül-ədəb" idi. 1910-cu ilin fevralında Mustafa İsmayılov "Darül-ədəb"dən uzaqlaşdırılır. 1911-ci ilin iyununda "Bürhani-tərəqqi" qəzeti bağlanır. Vəsait olmadığını bəhanə edərək, 1911-ci ilin sentyabrından "Daryl-"ə şagird qəbuludayandırılır.

Bəzi müəlliflərin yazdığına görə "Bürhani -tərəqqi" bağlanandan  sonra Mustafa  İsmayılov  Qafqaza  qayıdır. Təəssüf ki, yazılarda konkret məkan göstərilmir.

1914-cü il martın 14-də Həştərxan qubernatoru Mətbuat üzrə Baş İdarəyə göndərdiyi 2391 №-li məktubunda Mustafa İsmayılova gündəlik "Haqq" qəzeti çıxarmağa icazə verdiyini yazmışdır. Qəzet Mustafa İsmayılovun evinə yaxın mətbəələrin birində çıxır."Haqq" qəzeti əvvəllər hər gün, sonralar isə həftədə 2-3 dəfə şıxmışdır.

Lütfi Mustafa İsmayılovun (Şirvanskinin ) sonrakı taleyindən xəbərsizik.

Tədqiqat davam edir. Növbəti yazılarımızın birində Lütfi Mustafa İsmayılov Şirvaninin "Bürhani-tərəqqi ilə bir vaxtda Həştərxanda nəşr olunan "Mizan" qəzetindən bəhs edəcəyik.