Görkəmli türkoloq və füzulişünas alim Samət Əlizadənin əlyazması tapıldı

  Samət Əlizadə (1938-2002) vaxtilə Azərbaycanda yeganə universitet olan Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində bizim ən yaxşı müəllimərimizdən biri idi.Olduqca təvazökar və olduqca tələbkar müəllim idi.

Əslində tələbkarlığa bir hacət, ehtiyac da yox idi. Füzulidən xüsusi kurs aparırdı.Bu da o demək idi ki,ADU-da Məhəmməd Füzulini ən yaxşı bilən,anlayan və hamıya anlatmağı bacaran alim idi.

Samət müəllimin dərslərindən başa düşdük ki, Füzulini  FÜZULİ edən Azərbaycan dilinin incəliyi,gözəlliyi,şirinliyi,söz içində söz demək ustalığı imiş.Füzuli üş dili şeir yazmaq dərəcəsində bilsə də, ona poetik  vüsət,poetik rəngarənglik , poetik məzmun verən Azərbaycan dili imiş.

Deməli, Samət müəllim bizə Azərbaycan dilinin gözəlliyini  öyrədirmiş.Amma biz hamımız-özündən razı olan tələbələr-studentlər özümüzdən yerdən göyə qədər razı idik.Elə bilirdik ki,Azərbaycanda Azərbaycan dilini bizdən başqa yaxşı bilən kimsə yoxdur.

Samət müəllimin elə birinci dərsində başa düşdük ki, Azərbaycanda dilin incəlikləri hamıdan yaxşı bilən bir nəfər varsa, o da Samət Əlizadənin özüdür.Bu dərsə qədər potokun-4 qrupun tələbələrinin  çoxu  xtisas kimi dili yox,ədəbiyyatı  seçmişdi. Samət müəllimim  ilk dərsindən sonra vəziyyət dəyişdi.  Zarafatla bəzən döş cibinə  qırmızı turp qoyub şəkil cəkdirən futurist şairlərimiz də ixtisas kimi dilçiliyi seçdilər. İndi hamı Samət Əlizadə olmaq istəyrdi.Amma, əlbəttə, dekan o yana,heç dekanlığın kargüarlıq padşahı Paplı xanım da  buna icazə verməzdi.

Samət müəllim Füzulinin bir qəzəlini  özünə məxss  olan avazla, məlahəli səslə oxuyar, sonra beytləri  düyünə  düşmüş ipləri açan kimi açardı.Hər dəfə dəfə də bizləri köməyə çağırar,sanki özünə bir köməkçi axtarardı.Bizim canfəşanlığımız o dərəcəyə çatardı ki, misgər şagirdinə oxşayardıq. (Sözü bir az dəyişirəm ki,zarafatyana söz deməyəsijnz.). 

Bu yarışmada,canfəşanlıqda   həmişə biz uzuduzardıq. Lakin bunun əvəzində ixtisas vərdişinə yiyələnərdik.

Samət müəllim yaxşı mətnşünas idi.  Xətti də yaxşı idi. O,klassik xəttatların qələtini düzəldə bilirdi.Bilirdi ki,  ərəb mənşəli  sözün   hansı hərfindən sonra "SAD"  hərfi gəlir,yoxsa "SİN" hərfi.

 Biz "ZAD"ların  da, "ZE" lərin  də  sözdəki yerini   Samət müəllimdən öyrəndik.

 O  vaxtlar (Bizim universitet illərimiz 60-cı illərin II yarısına düşürdü)  "Kitabi -Dədə Qorqud"dan hələ o qədər də geniş danışılmırdı.Amma sonralar başa düşdük ki,Samət müəllim mətnşünaslığa bəlkə də  "Dədə Qorqud"dan başlayıbmış.

Samət müəllim bizə dərs deyəndə hələ dosent idi,professor  deyildi. Bəzən paxıllıq edirdik ki, niyə Əhməd müəllim,Məmməd müəllim professordur,Samət müəllim isə yox.Sonralar bizim professor müəllimimiz də professor oldu.Özü də ən yaxşı professorlrdan biri.İlk dəfə onun professorluğunun tərifi ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Dədə Qorqud tədbirlərindəki nitqində eşitik.

“Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illiyinin qeyd edildiyi dövrdə görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev bu qəhrəmanlıq eposunun Azərbaycan xalqına çatdırılmasının əhəmiyyətindən bəhs edərkən demişdir:

“Biz onu da qiymətləndirməliyik ki, bir çox alimlərimiz, yazıçılarımız bu mövzuya xüsusi fikir vermiş, əsərlər yaratmışlar və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycanın həyatında, ədəbiyyatında yaşamış və inkişaf etmişdir. Bu nəşrlər içərisində “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1988-ci ildə Fərhad Zeynalovun və Samət Əlizadənin rəhbərliyi altında həyata keçirilmiş samballı nəşrini xüsusi qeyd etmək olar”.

Samət Əlizadə 1987-cildə türk oğuznamələrindən birinə yeni həyat verdi. "Əmsali-tMəhəmmədəli " adı ilə kataloqlara düşən, hər səhifəsində 15 sətri olan  78 səhifəlik  kitabı   223 səhifədə 28.000 tirajla "Oğuznamə "adı ilə  Aaərbaycan dilində  türk dunyasının oxucularına çatdırıldı.

Samət Əlizadə nəşrin əvvəlində kitabdakı əmsali-türkilərin  ədəbi,mətni və qrammatik təhlilini vermişdir. 

İndi də S.Əlizadənin  1972-ci ildə itirdiyim 2 səhifəlik əiyazmasına  qayıdıram.

1972-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində müdafiə etdiyim diplom işimin mövzusu

" Müasir türk dillərində rus dili və rus dili vasitəsilə başqa dillərdən alınmış sözlərdən əmələ gələn feillər" idi. Diplom rəhbərim filologiya elmləri doktoru,professor,dunya şıhrətli tütkoloq Fərhad Zeynalov idi.

Fərhad Zeynalovun məsləhəti ilə 2 ay Moskva və Leninqrad arxiv və kitabxanalarında işləmişdim, müxtəlif türk dillərində 100-dən artiq elmi,bədii,publisistik əsəri  oxuyub mövzuya uyğun  yüzlərlə dil faktı,dil nümunəsi materialları toplamışdım.

İncəvara, yaxşı bir tələbə tədqiqatı əsəri ortalığa çıxmışdı.  Diplom rəhbərimin  hələ müdafiədən əvvəl  söylədiyi təriflərdən  yerə -göyə sığmırdım.

Diplom işinə opponentlik etmək  dosent Samət Əlizadəyə tapşırıldı.Güman edirdim ki,o da diplom işimi  dosenti olduğu  kafedranın müdiri kimi tərifləyəcək.Amma Samət müəllim diplom işimi  yazdığı rəylə birlikdə səhəri gün mənə qaytarnda iki səhifəlik rəyin,  demək olar ki,tən  yarısında mənə-diplomanta  öz  tənqidi fikirlərini yağdırmışdı.Yenə  də sevindim .Əlimdə   opponentin  səliqə ilə  yazılmış  rəyi  var idi. Rəyin sonundakı iki cümlə isə   daha maraqı idi:

"Asanlıqla və qısa müddətdə  aradan qaldırıla bilən bu nöqsanlar diplom işinin əhəmiyyətini azaltmır.

Nazim Nəsrəddinovun diplom işi ən yüksək qiymətlə müdafiəyə layiqdir.

27.051972.  İmza   (S.Əlizadə) ".

Mayın 31-də müdafiə günü Diplom Komissiyasını Sədri Bəkir Nəbiyevin və fakültə elmi şurasının qərarı ilə mənə-qiyqbiçi tələbəyə,leytenant Şmidt adına neft maşınqayırma  zavodunun tokarına 

Azərbaycan SSR EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspiranrurasında türk  dilləri ixtisası üzrə oxumağa göndəriş  verildi.

...  Sağlığında xətrini şox istədiyim əməkdar elm xadimi, professor Samət Əlizadənin  əlyazma şəklində olan, elmi üslubda yazılmış rəyini o vaxtdan itirmişdim. Bu yaxınlarda -  alimin 80 yaşının təntənəli  şəkildə keçirildiyi günlərində, səliqəsiz arxivimdən həmin iki  səhifəlik  rəyi tapdım və 46  il  itmiş hesab etdiyım  əlyazmanı və onun işığında yazdığım yazını sizlərlə bölüşməyi qərara aldım.

Bakı.

20.04.2018

P.S.       Yazıya Samət Əlizadənin  ən sevimli tələbələrindən,tədqiqatçılarından bə təəssübkeşlərindən  biri-

             Sona Xəyalın 2008-ci idə nəşr etdirdiyi  "Samət Əlizadə-70"

             kitabının üz qabığının şəklini də əlavə edirik.