AXC-nin 100 illiyi ərəfəsində görkəmli maarif xadimlərinin səyləri ilə Azərbaycanda təhsil sahəsində böyük canlanma müşahidə olunurdu. Vətən övladlarının işıqlı gələcəyi naminə ziyalıların birgə fəaliyyətləri yeni məktəblərin, nəşriyyatların və dərsliklərin yaranması ilə nəticələnirdi. Ölkəmizdə maarifçilik işinin yüksəlişində böyük xidmətləri olmuş həmin ziyalılardan biri də Qafur Rəşad Mirzəzadə idi.
Qafur Rəşad Ələkbər oğlu 1884-cü il may ayının 6-da Şamaxıda anadan olmuşdur.
Bəzi tədqiqatçılar onun Lahıcda anadan olduğunu yazırlar.
Qafurun boyaqçı babası bəzən yazı-pozu işı ilə məşğul olurdu. Boyaqçıllıqla məşğul olan bu nəsli "Mirzəzadə" soyadı ilə da məhz bu məşğulluq ilə ilgilidir.
Qafur ilk təhsilini mollaxanada almış, 1894-cü ildə isə təhsil müddəti altı il olan Şamaxı Şəhər Məktəbinə daxil olmuşdur.Bu məktəbdə oxuyanlar 6-cı sinfi qurtarandan sonra bir il də real (rüşdiyyə) məktəbdə oxuyandan sonra ali təhsil müəssisələrinə daxil ola bilərdilər.
Şamaxıya ən yaxın ali təhsil müəssisəsi də o vaxtlar Tiflisdə idi.
Qafur 3 yaşında olanda Şamaxı Şəhər Məktəbinin 2 şagirdi Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunu bitirimişdi. Onlardan biri kasıb ailədən olan Sultan Məcid Qənizadə,digəri isə varlı ailədən olan Həbib bəy Mahmudbəyov idi.
Sultan Məcidin və Həbib bəyin indiki Öğuzdan olan Süleyman adlı varlı dostları da var idi. Bu üç dost haqlı olaraq, Azərbaycanın Avropalı ilk ali təhsilli pedaqoqları hesab olunur.Çox təəssüf ki,1887-ci il iyunun 20-də Tiflisdə Aleksandrovski Müəllillər İnstitunda keçiriləm təntənəli buraxılış tədbirində azərbaycanlı bu üç tələbəyə müəllim işləmək üçün təyinat verilməmişdir.
Filalogiya elmləri doktoru,professor X.Məmmədovun yazdığına görə bu, hökumətin 06.10.1885-ci il tarixli təliqəsinə əsalanırdı.Bu təliqəyə görə islam dininə mənsub olanlar ali tipli xalq məktəblərinə ən zəruri hallarda buraxılırdılar. (4, səh.58).
Ailənin maddi vəziyyətinin ağırlığı ucbatından ali təhsil almaqdan ötrü real məktəblərdən birinin 7-ci sinfinə daxil olmaq imkan olmadığı üçün Q.R.Mirzəzadə məzunlar üçün yaradılan qaydalardan istigadə edərək, ibtidai məktəbdə müəllim işləmək qərarına gəlir. O,bu məqsədlə 1901-ci ildə Bakı Klassik Gimnaziyasının nəzdində olan imtahan komissiyasına imtahan verir və böyük müsabiqənin yeganə qalibi olur. Onun sonrakı təhsili 1922-1922-ci illərdə oxuduğu iki illik Ali Pedaqoji kurs, bir də 1923-1927-ci illərdə oxuduğu Azərbaycan Politexnik İnstitutunun iqtisadiyyat fakültəsidir.
Q.R.Mirzəzadə 17 yaşına qədər Şamaxıda,24 yaşına qədər Lahıcda,ömrünün qalan 35 ilini isə Bakıda yaşamışdır.O,1943-cü ildə,müharibənin qızğın vaxtında təblığatçı kimi Şamaxıya göndərilir, burada xətələndiyi üçün Bakıya gətirilir və noyabrın 26-da dünyasını dəyişir.
***
Qafur Rəşad Mirzəzadə haqqında müəyyən tədqiqat işləri aparılsa da,arxivlərdə hələ də vərəqlənməyən toz basmış materiallar çoxdur.
Q.R.Mirzəzadə hər nəsnədən əvvəl elmi biliklərin təbliğatçısı idi.O,ömrü boyu bu təbliğatla,həyat eşqi ilə yaşamışdır.Mənə elə gəlir ki,bu məsələ Şamaxıda rus dilində aldığı məktəb təhsili ilə bağlıdır.Bu məktəbdə işləyənlərin böyük əksəriyyəti Avropada təhsil almış xarici müəllimlər idi.
Q.R.Mirzəzadənin şəxsi nümunəsindən belə qənaətə gəlmək olur ki, məktəbin yaxşı kitabxanası,bu kitabxananı sevdirməyi bacaran müəllimi varsa,,təhsil tərbiyə ilə həmahəngdirsə,o məktəbin uğurları çox olacaqdır.
Q.R.Mirzəzadə 1907-ci ildə Bakıya köçür və “Nəşri-maarif” cəmiyyətinin müəllim hazırlığı kursunda müəllimlik edir. Sonra “Rus-tatar” məktəbinə dəyişilir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918) Xalq məktəbləri direktorunun əmri ilə milli fənləri tədris etmək üçün Bakının 2-ci realnı məktəbinə təyinat alır. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU), Zaqafqaziya Pambıqçılıq İnstitutunda, Sənaye Akademiyasında, Sənaye İnstitutunda, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda çalışır.
Qafur Rəşad dövri mətbuatda da müxtəlif sosial problemlərə dair publisistik məqalələrlə çıxış edir.
Onun 1908-ci ildə işıq üzü görən “Ayineyi-millət” kitabında mütilik tənqid edilir, milli dirçəlişə çağırış və maarifçilik əsarətdən qurtuluşun əsas vasitəsi kimi diqqətə çatdırılır.
Q.Rəşad Azərbaycan məktəblərinin dərsliklərlə təminatı məsələsində səyini əsirgəmirdi. “Qafqaz coğrafiyası”, “Ümumi coğrafiya”, “İbtidai coğrafiya”, “Coğrafiya terminləri lüğəti”, “SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası”, “Xəritə üzərində əməli iş” kimi ümumilikdə 18 dərslik və dərs vəsaiti nəşr etdirir. Onun Məmmədsadıq Axundov və Əbdürrəhman Əfəndizadə ilə birgə hazırladığı “Rəhbəri-sərf”, “Rəhbəri-hesab” dərslikləri uzun illər məktəblərdə tədris olunub.
Milli uşaq ədəbiyyatının inkişafında da Q.Rəşadın xidmətləri olub. O, Ə.Əfəndizadə ilə birgə Azərbaycanda “Məktəb” adlı ikinci (ilk uşaq nəşri 1906-cı ildə çıxan “Dəbistan” jurnalı idi) uşaq jurnalının (1911-1920) və eyniadlı mətbəənin təsisçisi olub. Jurnal Xalq Cümhuriyyəti dövründə uşaqların milli müstəqillik və dövlətçilik ruhunda tərbiyəsində müsbət rol oynayıb.
Q.R.Mirzəzadə uşaq pedaqoji mətbuatımızın əsas yaradıcılarından biridir.Onun "Məktəbi" jurnalını (1911-1920) böyüklər də həmişə böyük məhəbbətlə qarşılayırdılar
Q.Rəşad kasıb və kimsəsiz uşaqları milli dövlət məktəblərinə, eləcə də özünün xüsusi məktəbinə cəlb etmək məqsədilə dövri mətbuatda tez-tez çıxışlar edir. Q.Rəşad, görkəmli maarif xadimləri S.S.Axundov və Ə.Əfəndizadə uşaq ədəbiyyatının yaradılmasında folklor nümunələrindən geniş şəkildə istifadə edir, xalq hikmətlərinin yaşadılması və gələcək nəsillərin təlim-tərbiyə olunmasını diqqətdə saxlayırdılar.
Tanınmış maarifçi tərcümə sahəsində də özünü sınayıb, L.N.Tolstoyun “İnsana çoxmu torpaq lazımdır?”, “Baha oturur”, “Barmaq boyda uşaq”, “Dövlətli sərçə və dişli siçan”, “Bir-birinə məhəbbət ediniz” və P.N.Polevoyun “İki yol, iki yoldaş” əsərlərini dilimizə tərcümə edərək Azərbaycan oxucusunun ixtiyarına verib.
Qafur Rəşad 26 noyabr 1943-cü ildə vəfat edib.
