Türkoloq professor Fərhad Zeynalov və yaxud ilin ən uzun və ən işıqlı gününün ən ziyalı ziyalısı

Fərhad müəllim   bizə dərs deyəndə 37 yaşı var idi . Biz Azərbaycanın o vaxtkı yeganə universitetini qurtaranda   türkoloq  Fərhad  Zeynalovun yaşı  40- ı   keçmişdi.   O, bu dünyaya 1929-cu iln ən uzun və ən ışıqlı günündə -  iyunun 22-də gəlib.Yaşasaydı indi 84 yaşı olacaqdı.(Söhbət 2013-cü ilə aiddir-N.N.)

  Fərhad müəllim cəmi 55 il yaşadı,  ömrünü  elinə, obasına , yurduna,  yuvasına təmənnasız xidmətə  həsr etdi. 55 yaşlı azərbaycanlı türkoloq alimin 20-yə yaxın monoqrafiyası və onlarla elmi məqaləsinin    dünya türkoloqlarının  hər gün müraciət etdikləri  dəyərli elmi mənbə olması heç kəsdə şübhə doğurmur.

 Fərhad müəllim təşəbbüskar alim idi.  Başqalarına adi görünən işi Fərhad müəllim  mənalandıra bilirdi.  Sovetlərin ayıq vaxtında Azərbaycanda türkoloji mərkəz yaratmışdı,türk dillərinin müqayisəli şəkildə öyrənilməsində böyük nəzəri  və əməli işlər  görülmüşdü.

  Fərhad müəllim ətrafına inandığı və güvəndiyi gənc kadrları toplaua bilmişdi. Gəncləri  öyrədirdi və  onlardan öyrənməyi   də bacarırdı və bunu özünə ar bilmirdi.

  Biz  onun   məşhur tələbələrini yaxşı tanıyırdıq.Rus dilində türk sözlərindən danışanda Qüdrətin adını çəkirdi,onun "İqor polku dastanı"ndan tapıb üzə çıxardığı  türk mənşəli sözlərdən  Fərhad müəllim  elə danışırdı ki, elə bil  tələbəsi Mendeleyevin tapmadığı elementi tapmışdı.

   Fərhad müəllim Kamil Vəliyevin tədqiqatlarından söz açırdı, Elburus Əhmədovun dil tarixinə, dialektologiyaya marağını və bu elmi maraqdan süzülüb gələn elmi  nəticələri ilə öyünürdü.

   Fərhad müəllim Moskvada görkəmli rus türkoloqu N.A. Baskakovun aspirantı olmuşdu.  O, Moskva türkoloji məktəbinin ənənələrini Bakıda davam etdirirdi. Biz ,  Fərhad müəllimin  tələbələri - onun dərslərini səbirsizliklə gözləyən tələbələri,  Fərhad müəllimdən müəllimliyi öyrənmişik.   Doğrusu, Fərhad müəllimin   rusca   necə danışdığını  bilmirdik, ancaq rusdilli  türkoloqlarla  onun elmi polemikasını,mübahisə mədəniyyətini  çox yüksək   qiymətləndirirdik.

  Fərhad müəllim zəhmli adam idi, amma qorxulu deyildi.  O, hamını dinləyə bilirdi , hamını başa düşüdü.

Bizə kurs işi vermişdi.Səhv etmirəmsə, mənə köməkçi nitq hissələrinə aid mövzu düşmüşdü.  Bu,  Fərhad Zeynalova  doğma mövzu idi: o, müasir türk dillərində köməkçi nitq hissələrinin türkologiyada ən yaxşı tədqiqatçısı idi.   Mən bunu bilə-bilə,   kurs işimdə onunla polemikaya  cəhd etmək  fikrinə düşdüm, Fərhad müəllimlə   razılaşmadığım yerlərdə ,  elmi qənaətimi  adımın və soyadımın baş hərfləri ilə göstərirdim -  ( ....-N.N.). Yataqxanada otaq yoldaşlarımdan biri , məndən bir kurs yuxarı  kursda   oxuan Mədinəyev Ələddin" Gürcüstan ləhcəsi ilə  "ayə, ay Allahın qara yəlsin, bu "N.N." lər  evini yıxajax,sən kimnən vurşeyrsən"  deyə-deyə məni  təsəvvür  və  güman   etdiyim mübahisədən çəkindirmək istəyirdi.  Mən də tərsliyimdə israrlı idim, elə bilirdim ki, mənim elmi qənaətim daha düzdür.(Çox sonralar başa düşdüm ki, nə qədər kobud səhv etmişəmmiş).

  Sessiya başlananda özümü çox naqolay hiss etdim.Fərhad müəllimdən gizlənmək istəyirdim, üzünə baxmağa qorxurdum. Dərs ilinin ilk dərslərinin   birində   Fərhad müəllim kurs işlərini özü ilə gətirmişdi. Birinci sualı bu oldu:  Bayraməli Aslanov kimdir? Lerikli uca boylu Bayraməli qorxa-qorxa ayağa qalxdı. Fərhad müəllim onun üzünə belə baxmadan "otur, yaxşı yazmısan" deyib,  Cəlilabadlı Əliyev Dilavəri tanımaq istədi. Onu da təriflədi.  Mən hələ də başımı yuxarı qaldırmırdım.Cəzamı və yekəxanalığımın  cavabını gözləyirdım. Fərhad müəllim hələ auditoriyaya göz gəzdirirdi. Birdən adımı və soyadımı eşitdim.Tərəddüd və qorxu ilə, dizlərim əsə-əsə ayağa qalxdım. Fərhad müəllim" Ən yaxıı sən yazmısan, diplom işini türkologiya kafedrasından götürərsən"- dedi. Bunula da söhbət bitdi,Ələddinin sözləri yadıma düşdü. Amma iş işdən keçmişdi, "N.N."lərə görə Fərhad müəllimə cavab verməli idim.

  Fərhad müəllim mənə "Müasir türk dillərində rus və rus dili vasitəsilə başqa dillərdən alınmış  sözlərdən əmələ gələn feİllər" mövzusunu verdi. Hər fəsli diqqətlə oxudu, evindən rus dilində yazılmış qalın-qalın kitablar gətirdi,razılaşmadığı fikirləri  başa saldı,  Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının  XXII qurultayında Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi, atamın  tələbə  dostu Vəli Axundovun çıxışından gətirdiyim  dil haqqında sitatın üstündən çalın-çarpaz xətt çəkdi.

   Nə isə...Fərhad müəllim məni diplom işimi  tamalamaq üçün Moskva və Leninqrad arxivlərinə göndərdi.  "SSRİ-də qardaşlıq ailəsində  yaşayan" türk xalqlarının ədəbi  və elmi ədəbiyyatından, mətbuatından seçilmiş materiallar  əsasında diplom işimi qurtardım.

  İyunun 30-u idi.  Müdafiə uğurlu  oldu.  Filologiya fakültəsinin  elmi şurası  250  tələbənin  sırasından təkcə mənə  Elmlər Akademiyasının  aspiranturasında oxumağa  zəmanət verdi.  Görünür, Fərhad müəllim  imtahan komissiyasınin üzvlərini - Muxtar Hüseynzadə, Tofiq Hacıyev,  Ağamusa Axundov  və   imtahan komissiyasının sədri, sonralar akademik olan Bəkir Nəbiyevi inandıra bilmişdi.

  Onda 1972-ci ilin iyun ayı idi: Fərhad müəllim bundan  sonra da qayğı və  sayğısını inandığı və güvəndiyi adamlardan əsirgəmirdi.

  Fərhad müəlimlə mübahisə etmək asan deyildi, amma maraqlı idi.  Bir dəfə,  əgər səhv etmirəmsə,  İtaliyadan elmi məzuniyyətdən qayıtmışdı.Elmi konfransdakı fikirləri bizlə bölüşmək istəyirdi.  Sevinclə "Nizaminin  Azərbaycan dilində bir qəzəlini tapmışam" deyəndə hamımız bu tapıntıya sevindik.Fərhad müəllim xeyli danışdı, müqayisələr apardı, fikrinin döğruluğuna hamımızı inandırmaq istədi. Mən yavaşca, sanki özüm-özümə "bəlkə də bu  heç Nizaminin deyil" deyəndə Fərhad müəllim əslində ona ünvanlanmayan bu sözləri eşitdi, yenidən izahatını davam etdirdi.

   Sonralar məlum oldu ki, doğrudan da, bu qəzəl  XII əsr Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin yox, eyni təxəllüslü orta əsrlərdə   yazıb yaratmış  bir türk şairinin imiş. Amma Fərhad müəllimin elmi məzuniyyəti  zamanı topladığı  digər materiallar -"Kitabi-Dədə Qorqud" eposu,  "Dastani-Əhəd Hərami" poeması  ilə ilgili zəngin materiallarla yadda qaldı.

    Fərhad müəllim  həmişə tələsirdi.Nə  isə yazmaq,elmi zənginləşdirmək, türkologiya kafedrasının xətti ilə  sanballı elmi tədqiqatların sayını çoxaltmaq istəyirdi. O, dilçi idi,türkoloq idi .Fərhad müəllim həm də mətnşünas idi,  ədəbiyyat tədqiqatçısı idi.  O, dilçiliyi ədəbiyyatla, tarixlə inteqrasiya edə bilirdi.  Fərhad müəllim bütün türkoloqlara  nümunə idi.  Başçılıq etdiyi  türkologiya kafedrasının əməkdaşları -  onun əqidə və məslək dostları  idi.

  1987-ci ildə Fərhad müəllimin ən sədaqətli  dostlarından biri - filologiya elmləri doktoru ,hamının  özünə doğma sandığı  Samət Əlizadə ərəb əlifbası ilə yazılmış  "Əmsali-Məhəmmədəli", yaxud "Məcməül-əmsali - Məhəmmədəli" adlı atalar sözü  və məsəllər  əlyazmasını  28000 tirajla  çar etdirib  oxuculara ünvanladı.  "Oğuznamə" adı ilə cap olunan bu kitabın işıq üzü görməsinə hamı sevinirdi.  Təkcə bir nəfər- bu kitabın araya ərsəyə çatmasında xidmətləri olan, Leninqrad Dövlət Universiteti  şərq fakültəsinin kitabxanasında saxlanılan  ədəbi dilimizin, bədii fikir tariximizin incilərindən biri olan bu əlyazmanın  surətinin Azərbaycanda elmi tədqiqata cəlb olunmasına şərait yaradan, fədakarlıq göstərən  professor Fərhad  Zeynalov,   elmi yaradıcılığının aşıb-daşdığı  bir dövrdə  dünyadan  vaxtsız köçdüyünə görə  "Oğuznamə"nin   doğurduğu təəssüratı duya bilmədi.

 Fərhad müəllimin  əqidə və məslək dostu Samət  Əlizadə  (1938-2002)  də bir neçə  ildir  ki, dünyasını dəyişib.Yaxşı ki  hələ  dünyada Fərhad müəllim kimi,   Samət müəllim  kimi  hamının yaxşı tanıdığı   yaxşı adamlar çoxdur.

 Yaxşılar yad edilir, xatırlanır, işıqlı əməlləri yolumuzu işıqlandırır.