102 yaşlı ikidilli (türkcə və almanca) və ikiəlifbalı bir kitabın -  iki yazısı haqqında....

Görkəmli türk pedaqoqu, keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq, əsərlərini “tərbiyə doktoru Halil Fikret” kimi imzalayan Halil Fıikret (1892-1974 ) və onun yaradıcılığı haqqında elmi araşdırmalar apararkən hər dəfə maraqlı və çox böyük elmi əhəmiyyəti olan faktlarla, dəyərli materiallarla rastlaşanda onları elmi ictimaiyyətlə tələsirəm.
 
1916-cı ildə Almaniyanın Leipziq şəhərində çap olunan 31 səhifəlik bir kitabın üz qabığında dünyanın ən məşhur pedaqoqlqrından biri, alman afrikanşünası və şərqşünası Hans Stumme (1864-1936) ilə yanaşı, Halil Fikrət adlı bir türkün də adını gördükdə çox sevindim.Tez fikir söyləməyə nədənsə tələsmədim, faktları diqqətlə araşdırmağa başladım.
Yox, səhv etməmişdim. Leipziq Universitetinin son kurs tələbəsi oxuduğu ali təhsil ocağının professoru ilə birgə elmi əməkdaşlıq etmişdir.
Bəri başdan deyim ki, əsər 1915- ci ilin sonlarında tamamlanmış, 1916-cı ilin yanvarında Leipziqdəki “Otto Harrassowitz” nəşriyyatı tərəfindən latın qrafikası ilə dünyanın türkdilli oxucularına çatdırılmışdır.

Bu,o vaxtlar idi ki, türkdilli ölkələrdə, o cümlədən Türkiyədə də, Azərbaycanda da ərəb qrafikalı yazıdan istifadə olunurdu. Doğrudur, ayrı-ayrı ziyalılar 1878-ci ildə dünyasını dəyişən M. F. Axunzadənin latın qrafikalı əlifba çağırışını hələ də unuda bilmirdilər.
1296-cı hicri-qəməri ilində (miladi təqvimi ilə 1879-cu ildə) İstanbulda “Şirkəti-İraniyyə” mətbəəsində İranın Tiflisdəki konsulxanasında tərcüməçi işləyən Mirzə Rza xan Daniş latın və rus əlfbaları əsasında düzəltdiyi “Risaleyi-Rüşdiyyə” kitabçasını nəşr etdirir. Bu kitabça tanışlıq və rəy üçün işin içində olan bir sıra ziyalılara göndərilir. İstanbulda fars dilində nəşr olunan “Əxtər” qəzeti öz səhifələrində geniş müzakirə açır. Həmin müzakirə materialları operativ şəkildə “Ziya” qəzetində də çap edilir. Müzakirələrdə Zaqafqaziyanın şeyxülislamı Əhməd bəy Hüseynzadə, müfti Əbdülhəmid Əfəndizadə, atası fransız, anası alman olan rus şərqşünası Adolf Berje və başqaları fəal çıxış edirlər.
Əlifba qalmaqallarının səngimədiyi, gündəmdən düşmədiyi bir vaxtda-1916-cı ildə Almaniyanın Leipziq şəhərindəki iri mətbəələrinin birində – OTTO HARRASSOWİTZ-də latın qrafikası ilə
 
“Türkische Lesestoffe handschriftlich im Rуka- Charakter und umschrieben mit lateinischen Buchstaben,unter Beifügung einer einführenden Darstellu des türkischen Alphabets im Rукa-Charakter” adlı 31 səhifəlik bir kitab çap edilir.
 
 
 
..Mövzunun aydınlığı naminə deyilən bu qeydlərdən məlum olur ki, alman alimi Hans Stumme ilə yazdığı “Türkische Lesestoffe…” (“Türkiyə antologiyası ”) kitabı məşhur Leipziq Universitetinin tələbəsi Halil Fikretin ilk əsəri deyil. Halil Fikretin 1916-cı ildən sonra da Hans Stumme ilə əməkdaşlıq etməsi güman edilir. Onun 1927 -ci ilin əvvəllərində Bakıdan Almaniyaya qayıtması da bu fikrə rəvac verir.
 
 
 
Alman alimi Hans Stumme və türk aydını Halil Fikretin birgə yazdıqları “Türkische Lesestoffe” (“Türkiyə almanaxı”) kitabı haqqında o vaxtlarda bu sətirlərin müəllifi və Haldun Cezayirlioğlundan başqa, türkologiyada tutarlı bir söz deyilməmişdi.
 
Haqqında söz açılan bu kitabın məziyyətləri çoxdur.18 mart Çanakkqla zəfərinin 102-ci ildönümündə bu kitabdakı bir yazı haqqında vaxtilə yazdıqlarımızın ikisini müəyyən əlavələrlə yenidən gündəmə gətiririk.
 
Bunlardan biri kitabın 18-23-cü səhifələrində “Türkce şeirlər ” ümumi başlığı altında 1908-ci ildə yazılmış “Ordu marşı" şeiri, ikincisi “Çanak-kaladan bir türk askerinin mektubu”dur.
 
“Ordu marşı”nı müasir mətnlərlə müqayisə etmək üçün oxucu və tədqiqatçıların nəzərinə çatdırırıq.
 
 
 
Ordu marşı
 
1.Qrdumuz etdi yemin,
 
titredi hak ü zemin,
 
milleti etdi emin,
 
açıldl rah-i-nevin.
 
( Nakarat )
 
sancağımız,şanımız,
 
osmanlı ünvanımız,
 
vatan bizim canımız,
 
feda olsun kanımız!
 
2. terki-i-aram eylədik,
 
cahd ü ikdam eyledik,
 
neşr-i-meram eyledik,
 
haqle kiyam eyledik.
 
( Nakarat )
 
3. osmanlı ahfadıyız ,(neveleriyik-N.N.)
 
biz vatan evladıyız,
 
milletin efradıyız,
 
hürriyet eşhadıyız.
 
 
 
kokusu bana esse,-
 
ah, beyaz camilerinin
 
buhuru (ətri- N.N. ) bana gelse!
 
lakin buraya gelemez
 
senden ol şirin koku,
 
zira denizlere sürer
 
ruzgarların ordusu.
 
 
Əsərinin sonuncu materialı 27-31-ci səhifələrində çap olunan “Çanak-kaladan bir türk askerinin mektubu”dur.
 
Bu, epistolyar üslubda yazılmış, dünya ədəbiyyatında, bəlkə də, analoqu olmayan bədii nəsr nümunəsidir.

Məktub Birinci Cahan müharibəsində Çanaqqala uğrunda ölüm-dirim vuruşunda Vətənin müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Mustafa adlı bir gəncin 18 kanun evvəl 1915-ci ildə Anafortadan anasına yazdığı təsirli bir məktubdur.

Burada müharibə səhnələrinin bir sıra dəhşətli məqamlarından söz açılır. Məktubda anasının, karısının, oğlu Osmanın həyatı naminə özünü fəda eməyə hazır olan, ölümü gözləri ilə görən, yağı düşmənin ağır zərbəsini dadan, hələ həyatdan doymayan vətən əsgərinin düşmənlə barışmazlığı,ölümü ilə yaxınlarını ağladacaq və ağrıdacaq məqamlar göz önünə gətirilir. Mustafa onunla bir cəbhədə işğalçı düşmənə qarşı vuruşan , dostluqda sədaqətli və dəyanətli olan bir alman əsgərinin təmənnasız köməyi ilə sağ qalır.
 
Gənc türk əskəri Mustafanın harayı, bütün müharibələrə dərin nifrəti əsərdə ustalıqla qələmə alınmışdır. İstanbul xəstəxanasında müalicədən sonra yenidən cəbhəyə gedəcəyini qəti qərara alan Mustafa anasına məktubunu bu sözlərlə qurtarir:
 
 
 
“Şayəd ileride şehid olursam, karımı, oğlum Osmanı ve seni Allaha emanet ediyorum.Benim içün hiç ğam yemeyiniz. Vatanımızı,milletimizi və dinimizi kurtarmak içün burada şan və namus meydanında düşmenle çarpışmak ve icab ederse (lazım gələrsə N.N. ), ölmek sen da bilirsin ki, bizim içün en mukaddes bir vazifedir. Ve Allah-i-təala bunu bize Kuran-i-kerimde bir çok defa emr eylemişdir.Bu defalık senin ellerinden ve karımım,oğlumun da gözlerinden öperim, sevgili anacığım!
 
Oğlun Mustafa”.
 
Anaya müraciətlə başlayan məktub Məhəmməd Peyğəmbərin müqəddəs adlarından biri ilə qurtarır.
 

 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
 
1.Hans Stumme, Halil Fikret “Türkische Lesestoffe Handschrift im Ryka -Charakter…” Leipziq, OTTO Harrassowitz.1916.
2.Nazim Nasreddinov. Dr.Halil Fikret ten; Türkçe okuma Parçaları.04 aralık 2011. “Haldun Cezayirlioğlu Koleksyonu”.
 
3.Haldun Cezayirlioğlu. Türkçe, LatınHarfleriyle ilk kez 1916 Yılında mı yazıldı? 06 aralık 2011. “Haldun Cezayirlioğlu Koleksiyonu “.
 
4.Nazim Nasreddinov. Yenə də Halil Fikret,yene de Türkische Lesestoffe,yene de Hans Stumme. 07 aralık 2011. “Haldun Cezayirlioğlu Koleksiyonu”.
 
5.Nazim Nəsrəddinov. Kim kimdir? (Türk dünyasınınilk psixologiya doktoru Xəlil Fikrət və yaxud babalarımızın müəllimi).
 “Strategiya. az” saytı, 20.11.2012.
 6. “Ziya”(1879-1884) qəzeti .