Diqqət! Diqqət! Məktəb tariximizin qaranlıq səhifələrini işıqlandırırıq!

                                       Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Bakıdakı kənd məktəbinin 110 illik yubileyini nə vaxt keçirəcəyik?

    Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında yazdığım məqalələrin hamısında onun elm və maarif sahəsində gördüyü əzəmətli işləri dünyanın ən böyük xeyriyyəçilərinin fəaliyyəti ilə müqayisə edirəm. Özümdən asılı olmayaraq, birinci yerdə həmişə H.Z.Tağıyev olur.

  Hər dəfə arxiv materialları əsasında məqalə yazarkən, əlləri çox da uzaqlara gedib çatmayan babalarımızın elm və təhsil yolunda özlərinə məxsus fədakarlığı qarşısında baş əyirəm.

  Müxtəlif illərdə H.Z.Tağıyev haqqında  Azərbaycan və rus dillərində yazdığım "Плохих педагогов  Г.З.Тагиев не держал" ( "Баку "-04.02 1993),  "Носил  ли Г.З.Тагиев белые перчатки?" ("Баку", 06.02.1993), "Onların arzuları" ("Azərbaycan məktəbi" jurnalı,2008, №8, səh.100-104), "İşıq" qəzeti H.Z.Tağıyevin bir portreti haqqında"(Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi" məcmuəsi -2011, səh. 195-200) adlı məqalələr oxucular və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
  Sonralar H.Z.Tağıyev  mövzusuna dəfələrlə qayıtmışam.
  H.Z.Tağıyevin Əhmədli kəndində öz fabrikində işləyən fəhlələrinin-Əhmədli və Zığ  kəndlərində yaşayan fəhlə uşaqları üçün açdığı ibtidai məktəbə aid yazım da bu mövzudadır.

  XX əsrin əvvəllərində - 7  oktyabr 1901-ci ildə  Bakıda  fəaliyyətə başlayan qızlar məktəbi  hələ  açılmamışdan   məşhurlaşmışdı. Məktəbin açılışı günü Bakıya Rusiya müsəlmanlarından, dini idarə rəhbərlərindən onlarla təbrik teleqramı  gəlmişdi. Qonşu ölkələrin dövlət başçıları və ömrünü məktəb və maarif  işinə həsr edən ziyalılar bu məktəbin uğurları ilə tanış olmaq istəyirdilər. 
  1902-ci ilın sentyabrında İran şahı Müzəffərəddin şah (1853-1907)Avropa  səfərindən  öz ölkəsinə qayıdarkən zövcəsi ilə bərabər yolüstü  Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və Bakının mötəbər din xadimlərinin  müşayiəti ilə qızlar  məktəbinə gəlir. Məktəb şahın  çox xoşuna gəlir,  burada  oxuyan qızların hərəsinə hədiyyə  olaraq medalyonlu qızıl zəncir  bağışlayır. Heç kəsə borclu olmaq istəməyən H.Z.Tağıyev şaha öz ləyaqətini  göstərmək istəyir. H.Z.Tağıyev 1902-ci il noyabrın 13-də Bakı quberniyası  və Dağıstan Xalq Məktəbləri İdarəsinin  direktoruna  rəsmi şəkildə  müraciət edərək,  ona məxsus olan Əhmədli Lifli Materiallar  Zavodunun fəhlələrinin uşaqlarının yaxşı təhsil almaları, cəmiyyət üçun faydalı  vətəndaş olmaları üçün Əhmədli kəndində ibtidai məktəb açmasına icazə istəyir və bu məktubunda məktəbə İran şahı Müzəffərəddinin adının verilməsini xahiş edir(F.309,siyahı 1,saxlama vahidi 814, vərəq 1). Xalq Məktəbləri İdarəsinin direktoru H.Z.Tağıyevin xahiş məktubunun məzmununu Qafqaz Təhsil Dairəsinə xüsusi məktubla xəbər verir. Qafqaz Təhsil Dairəsinin hamisi 1903-cü ilin  martında  381  nömrəli  məktubu  ilə məktəbin açılışına öz razılığını bildirsə  də, nədənsə məktəbə İran  şahının adının verilməsi xahişinə məhəl qoyulmur (v.3,4). Çox güman ki, bu, ölkədə gündən-günə qüvvətlənən  qarışıqlıq  və hərc-mərcliklə əlaqədar idi.
  İran şahı Müzəffərəddin şah (1853-1907) bəzi mənbəələrdə  yazıldığına görə, 1900-cu ildə Osmaniyyədə rəsmi səfərdə  olarkən Əbdülhəmid şahdan Azərbaycan (Cənubi  Azərbaycan- N.N.) məktəblərində türk dili tədrisinin bərpa olunmasını xahiş etmişdi.  Gürünür , İran şahının Bakıdakı Qızlar Məktəbinə səfəri də  məktəb və maarif məsələlərinin tərəqqisi yolunda görmək istədiyi yeni layihələrlə bağlı olmuşdu
 H.Z.Tağıyevin  Əhmədli kəndindəki  ibtidai məktəbinin rəsmi açılışını  Müzəffərəddin şahın Bakı səfərindən iki il sonra- 1904-cü il oktyabrın 1-də keçirmək qərqra alınsa da, bu iş bir az ləngiyir (v.8).
  17.12.1904-cü ildə H.Z.Tağıyevin adından Bakı-Dağıstan Xalq Məktəbləri İdarəsinə göndərilən bir məktubdan məlum olur ki, məktəbin 46 şagirdi var; onlardan 10-u rus,2-si alman, qalanları müsəlmandır. O vaxtlarda Bakıda rus və başqa əcnəbi dillərdə çıxan qəzetlərdən məktəbin açılışı haqqında ətraflı məlumat toplamaq mümkündür. (v.11) Rəsmi sənədlərdə  bu məktəbin H.Z.Tağıyevin  Əhmədlidəki Kağız-İplik və Toxuculuq Fabriki  işçilərinin uşaqları üçün açıldığı xüsusi qeyd edilir. Lakin burada  yaxın kəndlərdə yaşayan  yoxsul  balaları da təhsil alırdılar.
Məktəbin Nizamnaməsində burada üç müəllimin işləməsi nəzərdə tutulurdu. Müəllim əməyinin qiymətləndirilməsində nədənsə çox böyük fərqlər var idi: elmi  fənlər müəlliminin əmək haqqı ildə  600 rubl, Azərbaycan dili  və  şəriət  müəlliminin maaşı isə  ildə 300 rubl müəyyənləşdirilmişdi(v.2).
1904-cü il  oktyabrın 27-də Yelizavetpol  quberniyasının Gülablı kənd məktəbinin direktoru Əbdülkərim bəy Vəlibəyov H.Z.Tağıyevin ibtidai məktəbinə direktor vəzifəsinə dəvət olunur.
   Əbdülkərim bəy Vəlibəyovun kənddən  paytaxtın kənd məktəbinə rəhbər vəzifəyə dəvət edilməsi heç də təsadüfi deyildi. Birincisi, onun qardaşı Əbdüləli bəy  Bakıdakı  8 nömrəli rus-tatar məktəbində  direktor vəzifəsində işləyirdi, o, paytaxt ictimaiyyətinin  tanıdığı, biliyinə  və savadına güvəndiyi ziyalılardan idi. Əbdüləli bəy Vəlibəyov 1904-cü il oktyabrın 27-də H.Z.Tağıyevin xahişini teleqramla Gülablıda yaşayan qardaşına  xəbər vermiş, onun  Bakıya gəlişini tezləşdirmişdi.  İkincisi,  Bakıya dəvət olunan qardaş- Əbdülkərim bəy Vəlibəyov  ölkə  təhsilinin tanınmış nümayəndələrindən biri idi. O, 1896-cı ildə Qoridəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş, təyinatla Yelizavetpol quberniyasının Gülablı kənd məktəbinə direktor (smotritel) vəzifəsinə göndərilmişdi(v.9).

   8 il Xalq Maarif Nazirliyi sistemində səmərəli fəaliyyət göstərənən Əbdülkərim bəy Vəlibəyovun Bakıya məktəb rəhbəri vəzifəsinə dəvət edilməsi H.Z.Tağıyevin yaxınlarından biri olan, Vəlibəyovları həmyerli kimi yaxşı tanıyan,  mühəndis Fərrux bəy Vəzirovun təklifi də ola bilərdi. 
   Məktəbə  Azərbaycan dili və şəriət müəllimi vəzifəsinə o  vaxtlar Bakıdakı şəhər  məktəblərində  ehtiyat müəllim  kimi  fəaliyyət  göstərən Mirzə Abdulla Talıbzadə (Abdulla Şaiq- N.N.) dəvət olunmuş(v.8), lakin o, məktəb açılanacan Sabunçu kənd məktəbində işə düzəldiyinə görə  Əhmədli kənd məktəbində işləməmişdir(v.13). İkinci təklif  Əlauddin Əfəndiyə olmuş və o, 1906-cı il sentyabrın 17-dək - Bakı Kommersiya Məktəbinə keçənədək  burada  Azərbaycan dili və şəriət dərslərini  keçmişdi. Məktəbdə bir müddət Azərbaycan dili  və şəriət  dərsləri boş  keçmiş, sonralar bu iş Rza bəy Lətifbəyova həvalə olunmuşdur(v.15,21). 

Əbdülkərim bəy Vəlibəyovdan sonra - 1908 -ci ilin  sonunda məktəbə  R.Cəfərov direktor  təyin olunmuşdur (v.16)..  Lakin o,  bu vəzifədə bir neçə ay işləyir. R.Cəfərovdan sonra direktorluq vəzifəsi Vera Stefanovskaya adlı bir müəlliməyə tapşırılır (v.19). Cəmi bir neçə  aydan sonra  o  da rəhbərlikdən uzaqlaşdırılır.Vera Stefanovskayanın yerini M.Reyn tutur (v.23).

1909-cu il yanvarin 1-nə  aid  siyahıdan öyrənirik ki,  məktəbin 4 şöbəsində (qarma siniflərdə ) oxuyan  34  şagirdin    24-ü müsəlman, 10-u isə rus idi.Müsəlman şöbəsində - oxuyanların sayı 7 nəfər idi (18). Tarixi dəyərləndirmə üçün onların hamısının ad və soyadını tədqiqatçılara təqdim edirik:
1.Abdullayev Əlisəftər
2.Babayev Məmmədtağı
3.Hacıyev İbad
4.Dadaşov Heydər
5.Cəlalov Əbülfəz
6.İsayev İsa
7.Salmanov Salman

Digər  müsəlmanlar (azərbaycanlılar--N.N.) - beynəlmiləl siniflərdə oxuyurdular(v.18).

  1909-cu ilin  sentyabrında  H.Z.Tağıyevin ibtidai məktəbininin  dörd  şöbəsində oxuyanların sayı  80  nəfərə  çatmışdı.  Burada "xalqın  böyük  ehtiyacı olan, bilməyəcəyi təqdirdə əlacı olmayan" (S.Ə.Şirvani-N.N. ) rus dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilinin tədrisinə də böyük  qayğı göstərilirdi. Şagirdlər  əsas fənlərdən başqa, əl əməyi, nəğmə, hüsnxətt  dərsləri də  keçir, islam dininin tarixini  öyrənirdilər.
  H.Z.Tağıyevin Əhmədli kənd   ibtidai məktəbin 1914-cü ilə aid  həftəlik dərs cədvəli də arxiv sənədləri kimi diqqəti cəlb edir (v.25 a,b). Cədvəli  Bakı-Dağıstan Xalq Məktəbləri İdarəsinin müfəttişi,məktəbin tədris işləri üzrə direktor müavini  xanım  V.Ottomar Şteyn  imzalamışdır.
 Təlimi Azərbaycan dilində olan  hazırlıq sinfində gündə 3 saat dərs keçirilir.18 saatlıq dərs həftəsinin  6 saatı  tatar dili adı ilə keçirilən Azərbaycan dii dərsləridir. Bu dərslər  üç gün  dərs gününün birinci saatında ,üç gün isə ikinci saatında keçirilmişdir. Dərs cədvəlinə görə  şəriət dərsinə  həftədə cəmi bir saat  vaxt ayrılmışdır.Hazırlıq şöbəsinin şagirdlərinə həftədə  6 dəfə rus dili dərsi keçirilməsi planlaşdırılmışdır. Məktəbdə şagirdlərin yazı savadına da xüsusi fikir verilmişdir:yazı vərdişlərinə yiyələnmək üçün şagirdlərə  hər dərs gününün sonunda   ayrıca dərs keçirilmişdir. 1910-cu ildən  hazırlıq şöbəsinin  bütün dərslərini Rza bəy Lətifbəyov tədris etmişdir( v.21,25).

  H.Z.Tağıyevin ibtidai məktəbinə aid son sənədlər 1917-ci il iyulun 27-də imzalanıb. Sənədlər  içərisində pedaqogika tariximiz üçün  maraqlı görünən materiallar çoxdur. Məktəbdə keçirilən ədəbi-bədii  gecələrin  proqramları (v.36), dərs bölgüsü və cədvəllər, müxtəlif yazışmalar bu qəbildəndir.
  Məktəbdə şagirdlərin  bədii-estetik tərbiyəsinə,vətənpərvərlik uğrunda böyümələrinə  həmişə xüsusi diqqət verilmişdir.
25 mart 1916-cı ildə məktəbdə Novruz bayramı ilə ilgili  ədəbi-bədii uşaq axşamı keçirilmişdir.  Tədbirin iki hissəli proqramdan məlum olur ki,uşaqların ifasında səslənən materiallar diqqətlə seçilmiş,onların hamısı gənc nəslin bədii  və idraki zövqünün formalaşdırılmasına yönəldilmişdir.Tədbirdə rusdilli şagirdlərlə yanaşı,Azərbaycan bölməsinin uşaqları da fəal iştirak etmişlər; Rəhimov rus dilində "Quşların şikayəti" şeirini oxumuş, Bagiyev isə Abdulla Talıbzadənin tolerantlığın təbliğinə yönəlmiş "Hamımız bir günəşin zərrəsiyik" şeirini Azərbaycan dilində ifa etmişdir.(v.36).
 1916-cı ildə məktəbin nəzdində yaşlılar üçün gecə kursları açılmış, şəhər məktəbini  bitirmiş Mir Məcid Abdullayev fəhlə-şagirdlərə müəllimlik etmişdir.
 9 dekabr 1904-cü ildə H.Z.Tağıyevin adından   Bakı-Dağıstan Xalq Məktəbləri İdarəsinin direktoruna  göndərilən məktubda göstərilir ki, dərslər 1904-cü il dekabrın 4-dən başlasa da, ibtidai məktəbin rəsmi açılışı 1905-ci ilin aprelində olacaqdır(v.12).
    
H.Z.Tağıyevin Əhmədli kəndindəki  ibtidai  məktəbində  keçirilən tədbirlərdə şəhərin adlı-sanlı adamları, o  cümlədən təsisçinin özü fəal  iştirak  edirdi. Məktəbin bir şox məzunları sonrakı təhsillərini şəhərin rusdilli məktəblərində uğurla  davam etdirmişlər. Onlarıh adlarını tapıb üzə çıxarmaq, maarifçilik tariximizdə özünə şərəfli yer tutan  bu nümunəvi təhsil ocağının tarixini hərtərəfli öyrənmək, onun unudulmuş yubileyini keçirmək pedaqoji  ictimaiyyətimizi  ciddi  düşündürməlidir.

Bakı, 03.09.2014.

                                                    Ədəbiyyat siyahısı
1.ARDTA(Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi).
     Fond 309 siyahı 1, saxlama vahidi 814. (Бакинско-Дагестанская Дирексия  Народных училищ. Материалы  о деятельности  начального училища  при фабрике Г.Я.А.Тагиева),
2.Nəsrəddinov Nazim. Onların arzuları."Azərbaycan məktəbi" jyurnalı, 2008, №4, səh.100-104.
3.Nəsrəddinov.Nazim."İşıq" qəzetində H.Z.Tağıyevin bir portreti haqqında. "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi" məcmuəsi,  2011,səh.195-200.
4.Nəsrəddinov Nazim.H.Z.Tağıyevin ibtidai məktəbi. "İslam dünyası" qəzeti,15.06.1993,№12.
5.Nasreddinov Nazim.Школа при фабрике Г.З.Тагиева. Газета "Баку", 1993, № 164(8496).
6.Ибрагимов М.Дж.Предпринамательская деятельность Г.З.Тагиева.Баку,1993.