Yazımızın tarixi-özümüzün tarixi

         Orxon -Yenisey,  ərəb, latın, rus  və yenə də latın əlifbalı yazımız  və yaxud
                      bu yazıların səsi olan səsimiz , avazımız

   1994-cü ildən YUNESKO xətti ilə hər il oktyabrın 5-də Beynəlxalq Müəllimlər Günü, 2000-ci ilin fevralın 21-dən isə Beynəlxalq Ana Dili Günü keçirilir. Bu tarixlər cəmiyyətin ən aparıcı qüvvələrindən hesab olunan dünya müəllimlərinin hesabat günü kimi də başa düşülə bilər: müəllimlər bu gün həm hesabat verir, həm də görüləcək işlərini planlaşdırırı. Müəllimlik çətin işdir, amma şərəfli sənətdir. Müəllim tərbiyəçidir, doğru yol göstərəndir. Əsl müəllimlər doğru yol göstərənlərdir. Mən çox məmnunam ki, yaxşı müəllimlərdən dərs almışam: Zərxanım müəllimə, Fərhad müəllim, Samət müəllim, Tofiq müəllim...

  Azərbaycan dilini mənə körpəlikdən nənəm öyrədib. O, mənim ən böyük həyat müəllimim olub. Məktəb təhsili yox idi, amma xalq ədəbiyyatının bilicisi idi, sözün semantik məna növlərini incəliklərinə qədər bilirdi. Sözdən söz çəkə bilirdi, ona yalan demək mümkün deyildi. Nəvələrinə gün ağlamağı bacarırdı. Dediyi sözün ağası idi. Şamaxıda - Azərbaycanın qədim paytaxt şəhərində böyüdüyündən kübar cəmiyyətin qayda-qanunlarına bələd idi. Sözün yerini və vurğusunu yaxşı bilirdi. Yaxşı hafizəsi vardı. Radioda bir dəfə eşitdiyi tamaşanı yadında yaxşı saxlayırdı. Üzünü görmədiyi şair Seyid Əzim Şirvanidən, qızları ilə rəfiqə olan şair Mirzə Ələkbər Sabirdən şeir deməyi bacarırdı.

  Mən keçən il Beynəlxalq Müəllimlər Gününü yüksək ovqatla qarşıladım; keçən il ərzində Azərbaycanda və Türkiyədə yüzdən artıq elmi, elmi-metodiki, elmi-publisistik məqaləm çap olunub. Bu yazılarda Türkiyə-Azərbaycan ədəbi əlaqələri, mətbuat tarixi, uşaq mətbuatı, dilçilik məsələləri, ədəbi növlər və janrlar, maarifçilik məsələləri, məktəb tarixi, dərslik tarixi, qabaqcıl milli ziyalıların həyatı arxiv materialları əsasında işıqlandırılıb. Yazlarımın  hamısı dərs proqramları  və kurikulum sənədləri ilə ölgilidir,bağlıdır. İndi material toplamağa nə var ki... Vaxtilə mən bir faktı dəqiqləşdirmək üçün Bakıdan Leninqrada(lap əvvəlki v indiki Sankt-Peturburqa getmişdim-N.N.). Yazılarımla maraqlananlar  "Azərbaycan məktəbi " , "Təhsil ", "Sənətkar", "Kəlam" , "Milli Azərbaycan  Tarixi Muzeyi"  adlı  jurnal və məcmuələrə , "Təhsil probleməlri ",  "Ziya " , "Kaspi ", "Olaylar"  və s. qəzetlərə, Ankaradan bütün dünyaya yayımlanan  "HALDUN  CEZAYİRLİOĞLU Koleksiyonu"na internetdə axtarış verib baxa bilərlər. 

   Bunu ona görə yazıram ki, bəzən görülən iş kölgədə qalır, ünvanına çatmır, yazılanlar ziyalıların mütaliə dairəsinə daxil olmur, çox danışıb az iş görənlər irəli atılır, nahaq haqqı üstələyir.

  Dünyanı hər cür fəlakətdən elm, maarif, ulularımızın işıqlı fikirləri xilas edəcək. Biz müəllimlər bu yolda hələ çox işləməliyik. Övladlarımıza baba və nənələrimizin danışdığı Azərbaycan dili ilə yanaşı, dünyanın aparıcı dillərini - ingilis, alman, fransız, ərəb dillərini də öyrətməliyik. Biz Azərbaycan dili ilə qohum olan digər türk dillərini - Türkiyə türkcəsini də, qazax, özbək dillərini də öyrənməliyik. Dil olmasa, yaxşı həyat da, tərəqqi də olmayacaq. Övladlarımıza qayğı göstərmək, onların fikirlərinə hörmətlə yanaşmaq, sözlərini dinləmək, incələmək lazımdır.

  Mən bir dilçi mütəxəssis, türkoloq kimi dilimizin bugünkü vəziyyətindən gileyliyəm. Biz dilimizin100 il bundan əvvəlki yazısını oxuya bilmirik,çünki ərəb əlifalı yazımızı oxuya bilmirik. Deməli, biz babalarımızın baş daşını da oxuya bilmirik.Bugünkü onuncular rus əlfbalı yazılarımızı höccələyə-höccələyə oxuyurlar. Türk dillərinin ulu yazısından-Orxon-Yenisey abidələrihaqqında bildiklərimiz ümumi sözlərdir: " Orxon-Yenisey abidələriqədim türklərin daş abidələridir. Fonoqrafik yazı nümunəsidir. Bu yazıda hər danışıq  səsini ifadə edən  hərflərdən istifadə olunmuşdur ". 
  Nənəsi ,babası dünyadan köçənlər, eləcə də, nənə-babalarına qulaq asmayanlar dili cizgi filmlərindən, tərcümə kitablarından, internet səhifələrindən öyrənirlər. Təəssüf ki, hələ də hər ailədə milli dil mühiti yoxdur. Hələ də ana laylası and nəğmələrimizə çevrilməyib. Hələ də uşaqlarımızın ən ağıllı qəhrəmanı Cırtdandır. Gerçək qəhrəmanlarımız isə yada düşmür. “Dədə Qorqud” eposunun uşaq qəhrəmanlarını hələ də tanımırıq. “Leyli və Məcnun”, “Xosrov və Şirin” böyüklər üçündür. Uşaqlarımıza türk dünyasının düşüncə tərzinin kitabları lazımdır. Bu günün uşaqları sözün lüğəvi mənasını bilməyəndə kəkələyirlər. Nitqimizin avazı yoxdur. Orfoepiya - dilçiliyimizin Axilles dabanıdır. Bəzən danışanda gülməli görünürük.
  Dilə münasibətdə qorxulu bir məqam da diqqəti cəlb etməkdədir. Xarici olkələrdə oxumağı qərqra alan bəzi uşaqların valideynləri ana dilinin yox, ingilis dilinin öyrənilməsinə  daha böyük maraq göstərirlər. Mənə elə gəlir ki, xarici ölkələrə oxumamağa göndərilənlər mütləq Azərbaycan dilindən və ədəbiyyatından  testlər və esselər vasitəsilə imtahan verməlidirlər.

  Hələ də ibtidai məktəb şagirdlərinin böyük əksəriyyətinə dilimizin orfoqrafik və orfoepik vərdişlərini öyrədə bilmirik. Nitqimizin əsasını təşkil edən nəqli cümləmizin intonasiyası bərbaddır. Əlbəttə, bu məsələdə ən böyük problem ibtidai məktəb proqramındadır. Müəllimlərin nitq mədəniyyətini yüksəltmək lazımdır. Bu günün müəllimi dialekt dilində danışır. Hətta yuxarı sinif müəllimləri də orfoepik vərdişlərə hələ tam yiyələnməyiblər, çünki mükəmməl orfoepiya lüğətlərimiz yoxdur.

   Nəhayət, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətinin ilk nöqsanlı nəşrindən  9 il sonra -2013-cü ildə yeni nəşrinin  sorağını  eşitdik. Bu lüğətin hazırlanmasına böyük qüvvə sərf olunub, bir sıra bacarıqlı mütəxəssislər əməkdaşlığa cəlb olunub.  Təəssüf ki, yeni nəşr hər ailənin kitabxanasına yol tapa bilməyib,çünki qiyməti  bahadır.  Yeni nəşrin məziyyətləri ilə hamı tanış deyil. Çoxları  indi  ancaq yeni qayda kimi "fel"in  "feil" şəklində yazıldığını bilir. Orfoqrafiya lüğəti hər bir ailənin stolüstü kitabı olmalıdır.

   Məncə , hələ bir sıra sözlərin yazılışının  və  dil qaydalarının yenidən müzakirəsinə ehiyac vardır. Biz hələ "nənə" sözünün  yönlük haldakı orfoepiyasını müəyyənləşdirə bilməmiçik. Orfoqrafiya qaydalarının təkmilləşdirilməsinə böyük ehtiyac var. Radio və televiziya verilişlərinin dilinə nəzarət tamamilə unudulub. Bu sahədə hərc-mərclik var; heç kəsdən məsuliyyət tələb olunmur. Bəzi məmurlar cəm şəkilçisini ahəngə görə uyğunlaşdıra bilmir: “ vasitələr” - “vasitəlar”, “kliplər” - “kliplar”, “artikllər” - “artıkıllar” şəklində tələffüz edilir. “Farfor” sözündə vurğunu ikinci hecaya atırlar, “yarmarka” sözündə sonuncu hecaya düşdüyünü zənn edirlər.

   “Arzu etmək” felinin paradiqmasının tələffüzündə ( burada: şəxsə görə dəyişməsində) bəzi ziyalılarımız 6 dəfə çaşırlar. “Deyil” sözünün “degil”, “döyül”, “dəgil”, “döyü” variantlarından hətta ziyalılarımızın da nitqində rast gəlinir.

Dərsliklərimiz də yaxşı vəziyyətdə deyil. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu dil dərsliklrinə nəzarət edə bilmir.Onları narahat edən  orta məktəb müəllimlərinin metodik hazırlıqlarının  aşağı səviyyədə olmasıdır.Əlbəttə, bu narahatlıq başa düşüləndir. Faktları qeydə almaq ümumi işin bir tərəfidir. Əsas məsələ  əlbirlik və çətin məsələlərdə dil birliyidir. Ölkənin  sərəfraz müəllimləri  çoxdur. Onların bilik və bacarıqlarından istifadə olunmalıdır.
 Biz bu gün ortaq dilində  dərslik yazmaq barədə fikirləşməliyik. Əlbəttə, mən də bir sıra türkoloqlar kimi o fikirdəyəm ki, ortaq türk dili Azərbaycan dilində yazılmalıdır. Azərbaycan dilinin özəlliyi də, gözəlliyi də buna geniş üfüqlər açır. Bu fikrə  razı olmayan türk qardaşımız varsa, qoy ortaq türk dili kimi öz  türkcəsinə əsaslansın. İmtahan üçün "Dədə Qorqud dastanları"na müraciət edək. Onlara bu eposdan kiçik bir mətn  verək. 

" Gecə yaturkən Qaracıq Çoban qara qayğulu vaqeə gördi.Vaqeəsindən sərmərdi uru turdu.Qabancücü,Dəmirgücü - bu iki qardaşı yanına aldı .Ağılın qapısını bərkitdi. Üç yerdə - dəpə kimi  taş  yığdı, ala qollı sapanın əlinə aldı  ".

Türkdilli qardaşlarımızın Dədə Qorqud eposundan -  bu  məşhur ümumtürk dastanından   seçilmiş bu sözləri  başa düşəcəklərinə  şəxsən mən o qədər də  inanmıram:

 Azərbaycanlıların çoxu isə  bu sözləri başa düşür, incələyir və buradakı hər sözü çözəliyə bilir. Bu,faktdır.Faktdan da qaçmaq olmur.

Türkdilli məktəblilərin birgə fəaliyyətinə yönələn maarifçilik tədbirlərimiz , demək olar ki, yoxdur. Halbuki bu, günün tələbidir.

  Bu günlərdə şagirdlərimin birinin  essesində  maraqlı bir  fikirlə rastlaşdım.  Şagird orta məktəblər üçün hazırlanmış Tarix dərsliyinə əsaslanaraq,Azərbaycan dilininə Avropa alimlərindən birinin  verdiyi yüksək qiymətdən fərəhlə söz açırdı. 
  Faktı dəqiqləşdirmək üçün mənbələrə müraciət etdim,araşdırmalar apardım. Görkəmli  alman alimi,  dilçisi, din tarixçisi, Leypziq Universitetinin məzunu və sonralar bir sıra nüfuzlu universitetlərin professoru olan FRİDRİSH MAX MÜLLERin Azərbaycan dili haqqında  yüksək fikirləri  məni  də çox fərəhləndirdi və qürurlandırdı. F.M.Müller  (1863-1900)  yazırdı ki, elə bil dünyanın bir çox alimləri bir yerə yığışaraq Azərbaycan dilini - dünyanın ən mükəmməl, ən gözəl dilini yaratmışlar.
  Bu fikrin orijinal variantını-alman dilindəki variantını mütləq tapıb elmi ictimaiyyətə çatdırmaq lazımdır.
   Bugünkü türk dünyasının ortaq türk dilinə ehtiyacı vardır.Eşitdiyimə görə bu istiqamətdə müəyyən işlər görülməkdədir.  Ortaq  türk dili yaradaraq, bütün dünyanı gəzib-dolaşmaq mümkündür. Bu məqsədlə ortaq türk dilləri üçün minimum sözlük - ən çox işlənməsi məsləhət görülən lüğət -TEZLİK LÜĞƏTİ  yazmaq lazımdır. Lüğətə artıq çoxdan milliləşən alınma sözləri də daxil etmək məsləhətdir. Ortaq türk dilinin minimum sözlüyü üçün seçilən sözlərin rus və ingilis dilində tərcüməsi verilməlidir ki, ondan istifadə etmək mümkün olsun. Bu lüğət üçdilli linqvistik (filoloji) lüğət olmalıdır. Mənə elə gəlir ki, bu kitabın çapını ölkəmizdəki fondlardan biri öhdəsinə götürə bilər. Burada heç kəs unudulmayacaq. Qazanan xalq olacaq. Bu iş tarixdə adı qalan işlərdən biri kimi dəyərləndiriləcək.
  Burada maraqlı bir fikir yadıma düşdü. Gənclik illərimdə "Elektrik beyni ilə söhbət" adlı bir kitab oxumuşdum. Buradakı bir məqam hələ də yadımdadır:" İngilis fermeri  50 sözün köməyilə    ona  tabe olan, onun himayəsinə sığınan xarici ölkə qulluqçu ilə danışa bilir".
  Bəs bizə ortaq türk dili üçün neçə söz lazımdır?

 Lüğətdə əvəzliyin mənaca bütün növlərinə aid sözlər öz yerini tapmalıdır. Minimum sözlük lüğətində türk dillərinin əksəriyyəti üçün aydın olan sadə quruluşlu 100 ümumişlək fel, məktəb və maarifə aid 200 isim, məişət dilində ən çox işlənən 200-ə yaxın əşya adı, 25 rəqəm  adı (bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, yüz, min, milyon, milyard, trilyon, kvadrilyon, kvintilyon), sifətə aid 20-30 söz öz əksini tapmalıdır. Başqa sözlə, lüğətdə ilkin mərhələ üçün 600-700 sözün yerləşdirilməsi məqsədəuyğundur.
 

 Lüğətdə müəyyən paradiqmaların yerləşdirilməsi də vacibdir: zaman şəkilçilərinin şəxsə görə dəyişilməsi, mənsubiyyət şəkilçilərin paradiqması, fel şəkillərinin müqayisəli təqdimatı və s.
 Bu gün türk dünyasına, türk uşaqlarına XIX əsr maarifçiləri Səid Əfəndi Ünsizadə, Rəşid bəy Əfəndizadə, Sultan Məcid Qənizadə kimi ziyalıların dərslik, müntəxəbat və lüğətləri daha faydalı görünür.