Halil Fikret və şifahi türkdilli xalq ədəbiyyatımızın Avropadan başlanan təbliğatı

09:41 / 29.03.2015

Nazim Nəsrəddinov

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

   1916-cı ilin yanvarında  Almaniyanın Leipziq  şəhərində  Otto Harrassowitz nəşriyyatında  çap olunmuş 31səhifəlik bir kitab artıq 3-4 ildir ki, mənim stolüstü kitablarımdan biridir.Müəllifləri alman afrikanşünası və şərqşünası,professor Hans Stummer(1864-1936) və onun Leipziq Universitetində oxuyan 23 yaşlı türk tələbəsi Halil Fikretdir. Bu, o Halil Fikretdir ki, sonralar Kanad takma adı ilə daha çox tanınmışdır. Bu, o Halil Fikretdir ki,1923-1926-cı illərdə Azərbaycanda Ali Pedaqoji Məkktəbdə babalarımıza psixologiya, dil və ədəbiyyatdan dərs deyib, Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında Məktəbəqədər Tərbiyə İdarəsinə rəhbərlik edib, Azərbaycan dilində elmi , elmi-pedaqoji və dövri mətbuatda 100-ə yaxın məqalə çap etdirib,1926-cı ildə Bakıda " Tərbiyə və tədris tarixi " adlı 2 hissədən ibarət monoqrafiya yazıb. Bu, o Halil Fikretdir ki, azərbaycanlı əqidə və məslək dostu Qafur Rəşad Mirzəzadənin Bakıda nəşr etdirdiyi cöğrafiya kitablarının təsiri ilə Türkiyədə maraqlı bir monoqrafiya çap etdirib.
 Azərbaycanın bütün pedaqogika tarixçiləri Halil Fikretin   ŞİNELİNDƏN  çıxmışlar.  "Tərbiyə və tədris tarixi" ərəb qrafikalı əlifba ilə çap edildiyinə görə alimlərimizin çoxu bu kitabı hələ də vərəqləyib qurtarmayıblar. Halbuki bu əsər  dünya pedaqoji fikrini öyrənənlər üçün ən güvəncli və etibarlı mənbələrdən biridir. 
  Halil Fikret türkdilli ədəbiyyatımızın da gözəl nümunələrini Avropada yayan ziyalılardan biridir. Yuxarıda adı çəkilən 1916-cı il nəşrində Halil Fikretin qələmindən süzülən Molla Nəsrəddin lətifələri, eləcə də Müəllim Nacinin  "Təlimül -qiraət"indən seçilmiş və təsirlənmiş yazıları, Faiq Rəşadın 1348-ci ildə Konstantinopolda  işıq üzü görən  "Külliyyatı -lətaif"inə müraciəti diqqəti cəlb edir. 
  Bu yazımızda oxuculara məzkur (haqqında zikr olunan-N.N.) nəşrdəki zərbi-məsəlləri təqdim edirik.Türk dünyasının latın qrafikalı yazıya keçməsindən  xeyli əvvəl -1915-ci ildə hazırlanıb, 1916-cı ildə çap olunan  latın qrafikalı bu kitabın mükəmməl oxusu üçün  bəzi hərflərin  ifadə etdikləri danışıq səslərinin cədvəlini də oxuculara  təqdim edirik.Burada bir hərfin bir neçə səsi ifadə etməsini unutmayın.
 ğ-{c},{ğ},{ç} 
y-{i},{ı},{y},{ü}
w-{v}
j-{y},{ı},{i},{ü}
ş-{s}
c-{ç}
g-{ğ}
s-{ş}
i-{y}
c/-{ç}
                                                                                   [Proverbes]


                                                                                 Zurub-i-emsal. 

At ile esek jarysamaz. 
- adam o-dur-ki ikraryndan dönmeje. 
— az söilemek čok söilemekden ewla-dyr. 
-   az tama čok zijan getirir. 
— az weren ğandan werir ; čok weren maldan werir. 
— azy bilmejen čoğu hičbilmez. 
— aşikar düşman gizli düşmandan eji-dir.
— agač jas iken ejilir. 
- ekinği jağmur ister; jolğu kurak. 
— alağak wereğek ile ödenmez. 
— ekmeden bičilmez.
— ekmek čijnenmejinğe jutulmaz. 
—  allah kardasy kardas jaratmys kesesini airy 
— alçak jerde jâtma ! sel alyr ; jüksek jerde jâtma ! jel alyr.
— ağlamajan čoğuğa meme wermezler. 
— atesden korkan dumanyndan şakynyr.
— er olan ekmejini tasdan čykaryr.
— balyk basdan kokar.
—  dumandan kurtulmak ičün ateş ičine düşme ! 
— Ğok karynğa arslany öldürür. 
— rahat istejen adam şağyr, kör, dilsiz olmaly. 
— şu ujur, düşman ujumaz. 
— her kus juwasyny bejenir. 
— haiwan ölür, semeri kalyr ; insan ölür, ady kalyr. 
— iki karpuz bir koltuğa şyğmaz.
— bir ewde horos čok olunğa, sabah geč olur. 
— haiwan jularyndan, insan ikraryndan tutulur. 
— dilin kemiji juk-dur, ama kemiji kyrar. 
— dost fena wakytda bilinir. 
— sert sirke kendi kabyna zarar eder.
— jorğanyna göre ajağyny uzat. 
— jemeksiz jatmak borğ ile kalkmakdan eji-dir.
— ja dewe ja deweği. 



                                                                                      Zərbi-məsəllər
At ilə eşşək yarışamaz.
Adam odur ki,ikrarından dönməyə.
Az söyləmək çox söyləməkdən əlvadır.(yaxçıdır-N.N.)
Az tama(h) çox ziyan gətirir.
Az verən candan verir,çox verən maldan verir.
Azı bilməyən çoxu bilməz.
Aşkar düşmən gizli düşməndən iyidir.
Ağac yaş iken eyilir.
Əkinçi yaqmur istər,yolçu kurak.
Alacak verəcək ilə ödənməz.
Əkmədən biçilməz.
Əkmək çeynənməyincə yutulmaz (udulmaz)- N.N.).
Allah qardaşı qardaş yaratmış,kisəsini ayrı.
Alçak yerda yatma ,sel alır! yüksək yerda\ə yatma,yel alır!
Ağlamayan çocuğa məmə verməzlər.
Atəştən korkan dumanından sakınır.
Er olan əkmeyini taşdan çıkarır.
Balık başdan kokar.
Dumandan kurtulmak üçünatəş içinə düşmə.
Çox karınca arslan öldürür.
Rahat istəyən adam sağır,kör(kor-N.N.),dilsiz olmalı.
Şu uyur,düşmən uyumaz.
Her kuş yuvasını beyenir.
Hayvan ölür,semiri kalır,insan ölür,adı kalır.
İki  karpız bir koltuğa sığmaz.
Bir evdə horus çox olunca,sabahı gec olur.
Hayvan yulayından,insan ikrayından tutulur.
Dilin kemiyi yoxdur,amma kemiyi kıtrar.
Dost fena vaxtda bilinir.
Sert sirke kendikabına zarar eder.
Yorqanına görə ayağını uzat.
Yeməksiz yatmaq borc ile yatmaqdan iyidir.
Ya deve,ya da deveçi.

P.S.
Türkische Lesestoffe [anthologie turque},1916


   

     
Cet ouvrage, publié en pleine Première guerre mondiale, permettait probablement aux soldats allemands de se perfectionner en Turc, au moment où ils combattaient aux côtés des Turcs sur le front des Dardanelles.

Türkische Lesestoffe ; handschriftlich im Ryk'a-Charakter und umschrieben mit lateinischen Buchstaben, unter Beifügung einer einführenden Darstellung des türkischen Alphabets im Ryk'a-Charakter
[Matériel de lecture ; manuel en caractères Ryk'a avec transcription en lettres latines, accompagné d'une présentation de l'alphabet turc en caractères Ryk'a]
zusammengestellt von Hans Stummer und Haril Fikret, Leipzig, Otto Harrassowitz, 1916
31 pages
Disponible sur archive.org

Les pages de ce curieux ouvrage montrent à gauche le texte en caractères arabes, à droite, le texte transcrit en alphabet latin selon la prononciation allemande : w pour v, j pour y, y pour ı sans point, s pour ş, č pour ç, ğ pour c
Dans les textes, figurent des proverbes, des poèmes, une lettre d'un soldat de Çannakale (voir ci-dessous) racontant ses combats contre les Anglais et les Français (fransyzlar)... Les turcophones pourront en général les comprendre sans trop de difficulté.

Page 2-11 : L'alphabet et des listes de mots occupent les premières pages.
page 10-11 : Zurub-i-emsal
page 13-17 Muhtelif letifeler
page 18-23: Türkce si'irler
page 24-25 : Terbijeli bir kyt'a
page 26-31 : Çanak -kal' adan bir türk askerinin mektubu

Leipzig, Januar 1916. 

Hans Stumme. 
Halil Fikret.


Etiket:

Strategiya.az

Xəbərlər
20.07.2022

Xarici valyutaların manata qarşı bugünkü məzənnəsi

20.07.2022

Ceyhun Bayramov ölkəmizin Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynadığını bildirib

20.07.2022

İmtahanın nəticələri ilə əlaqədar müraciətlərə baxılması üçün Apellyasiya Şurasına ərizə qəbuluna başlanılıb

20.07.2022

Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov NATO-nun Baş katibi Yens Stoltenberq ilə görüşüb

20.07.2022

Avropa İttifaqı münaqişədən sonrakı dövrdə mühüm rol oynayır - Ceyhun Bayramov

20.07.2022

"Qarabağ" İsveçrə çempionuna qalib gəldi

20.07.2022

Tehranda Rusiya və Türkiyə prezidentlərinin görüşü olub

16.07.2022

Ceyhun Bayramov Gürcüstanın Baş naziri ilə bölgədə sülh prosesini müzakirə edib

16.07.2022

Mikayıl Cabbarov: Sənaye zonalarında istehsal 53 faiz, ixrac isə 2 dəfə artıb

16.07.2022

Ağalı kəndinə köçürülən ailələrin tibbi müayinələrinə başlanılıb

16.07.2022

Prezident İlham Əliyev: Bizim Xəzər dənizi kimi çox nəhəng bir enerji mənbəyimiz var

16.07.2022

Qubada içərisində 125 min manat olan seyf oğurlanıb

14.07.2022

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 140 illiyi qeyd edilləcək - SƏRƏNCAM

14.07.2022

Azərbaycan tarixinin şanlı səhifələrindən biri - 14 iyul 1969-cu il

14.07.2022

Şuşada Vaqif Poeziya Günləri başlayıb

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi: 204 məktəbdə elektron jurnal və gündəlik sistemi tətbiq edilib

14.07.2022

Təhsil Nazirliyi məlumat yaydı

14.07.2022

FHN: Zəngilan rayonunda ağaclıq ərazidə baş verən yanğının tam söndürülməsi istiqamətində tədbirlər görülür

14.07.2022

Azərbaycan neftinin qiyməti 114 dolları ötüb

14.07.2022

Azərbaycan Ordusunun əsgəri həlak olub

14.07.2022

Baş Prokurorluq rəis müavininin intiharı ilə bağlı məlumat yaydı

13.07.2022

Respublika üzrə pensiyaların iyulun 15-də tam ödənilərək yekunlaşdırılması nəzərdə tutulub

13.07.2022

Qızıl təpə abidəsində arxeoloji tədqiqatlar davam edir

13.07.2022

Azərbaycan neftinin bir bareli 113,91 dollara satılır

13.07.2022

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin tam istismara verilməsindən 16 il ötür

12.07.2022

Partlayış zamanı “Baktelecom”un rabitə infrastrukturuna ziyan dəyməyib

12.07.2022

Dünyada "Premium Euro-95" benzinin bahalaşması gözlənilir - Azərbaycana necə təsir edəcək?

12.07.2022

Azərbaycan nefti ucuzlaşıb

12.07.2022

Böyük Britaniyanın yeni baş nazirinin adı sentyabrın əvvəlində açıqlanacaq

12.07.2022

Tovuz döyüşlərindən iki il ötür

12.07.2022

Bakının mərkəzində partlayış baş verib

12.07.2022

Cüdoçularımız Xorvatiyada Qran-Pri turnirində iştirak edəcəklər

12.07.2022

Ərdoğan yaxın zamanda Venesuelaya səfər edəcək - Maduro

11.07.2022

Türkiyə və Ukrayna prezidentləri arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Xaçmazdakı meşə yanğınının söndürülməsinə iki helikopter və amfibiya tipli təyyarə cəlb olunub 

11.07.2022

Ərdoğan və Paşinyan arasında telefon danışığı olub

11.07.2022

Saatlı stansiyası yaxınlığında qəzaya uğrayan qatar Gürcüstana məxsusdur - ADY

11.07.2022

FHN Xaçmazdakı meşə yanğınları ilə bağlı məlumat yayıb

11.07.2022

Vahid əlaqələndirmə mərkəzlərində 41 min şəxsə xidmətlər göstərilib

11.07.2022

Kino Agentliyi Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində olan qurumların siyahısına əlavə edilib

09.07.2022

Gələn ilin sonunda Şuşa ilk sakinlərini qəbul edəcək - Aydın Kərimov

09.07.2022

Azərbaycan Ordusunun hərbçisi həlak olub

09.07.2022

DİN: Ötən gün ölkə ərazisində qeydə alınan cinayətlərdən 52-nin açılması təmin olunub

09.07.2022

Xocavənd rayonu ərazisində yeni hərbi hissənin açılışı olub

09.07.2022

Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Qurban bayramı münasibətilə xalqımızı təbrik edib

09.07.2022

Abeyə atəş açan şəxs əməlinin səbəbini açıqlayıb

09.07.2022

Zakir Həsənov Qurban bayramı münasibətilə Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətini təbrik edib

09.07.2022

XİN Azərbaycanın diplomatik xidmət orqanlarının əməkdaşlarını peşə bayramı münasibətilə təbrik edib

09.07.2022

Bu gün Azərbaycanda Qurban bayramı qeyd edilir

08.07.2022

Bərdədə avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı 3,1 milyon manat ayrıldı - SƏRƏNCAM