Avropada çap olunan latın qrafikalı 100 yaşlı ilk türk kitablarımızdan biri

Görkəmli türk pedaqoqu, keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq, əsərlərini “tərbiyə doktoru Halil Fikret” kimi imzalayan Halil Fıikret (1892-1974) və onun yaradıcılığı haqqında elmi araşdırmalar apararkən hər dəfə maraqlı və çox böyük elmi əhəmiyyəti olan faktlarla, dəyərli materiallarla rastlaşanda onları elmi ictimaiyyətlə bölüşməyə tələsirəm. 1916-cı ildə Almaniyanın Leipziq şəhərində çap olunan 31 səhifəlik bir kitabın üz qabığında onun adını dünyanın ən məşhur pedaqoqlqrından biri, alman afrikanşünası və şərqşünası Hans Stumme (1864-1936) ilə yanaşı gördükdə isə nədənsə tələsmədim, faktları diqqətlə araşdırmağa başladım. Yox, səhv etməmişdim. Leipziq Universitetinin son kurs tələbəsi oxuduğu ali təhsil ocağının professoru ilə birgə elmi əməkdaşlıq etmişdir. Bəri başdan deyim ki, əsər 1915-ci ilin sonlarında tamamlanmış, 1916-cı ilin yanvarında Leipziqdəki “Otto Harrassowitz" nəşriyyatı tərəfindən latın qrafikası ilə dünyanın türkdilli oxuculara çatdırılmışdır. Bu, o vaxtlar idi ki, türkdilli ölkələrdə, o cümlədən Türkiyədə də, Azərbaycanda da ərəb qrafikalı yazıdan istifadə olunurdu. Doğrudur, ayrı-ayrı ziyalılar 1878-ci ildə dünyasını dəyişən M.F.Axunzadənin latın qrafikalı əlifba çağırışı hələ də unuda bilmirdilər. Bu yolda M.Şahtaxtlının xidmətləri ziyalılara daha qabarıq şəkildə çatdırılırdı.

  1879-1884-ci illərdə Tiflisdə Azərbaycan dilində  çap olunan "Ziya" qəzetində ana dili və onun mübtədi (ibtidai-N.N.) məktəblərdə tədrisi üsulları haaqqında maraqlı mülahizələr söylənilmişdir. Qəzetin redaksiya heyəti ərəb əlifbasının islahı və dəyişdirilməsi ətrafında uzun illər boyu aparılan mübahisələri fikir mübadiləsini genişləndirmək məqsədilə gündəmə gətirirdi. Əslində "Ziya" qəzetinin naşiri Səid Ünsizadə də, baş mühərriri Cəlal Ünsizadə də ərəb əlifbasının tərəfdarları idi; onlar əlifbanın dəyişdirilməsinin törədəcəyi çətinlikləri görür, məktəblərdə dilin tədris üsullarını yaxşılaşdırmağı daha vacib sayırdılar.

  1296-cı hicri-qəməri ilində (miladi təqvimi ilə 1879-cu ildə) İstambulda "Şirkəti-İraniyyə" mətbəəsində İranın Tiflisdəki konsulxanasında tərcüməçi işləyən Mirzə Rza xan Daniş latın və rus əlfbaları əsasında düzəltdiyi "Risaleyi-Rüşdiyyə" kitabçasını nəşr etdirir. Bu kitabça tanışlıq və rəy üçün işin içində olan bir sıra ziyalılara göndərilir. İstanbulda fars dilində nəşr olunan "Əxtər" qəzeti öz səhifələrində geniş müzakirə açır. Həmin müzakirə materialları operativ şəkildə "Ziya" qəzetində də çap edilir. Müzakirələrdə Zaqafqaziyanın şeyxülislamı Əhməd vəy Hüseynzadə, müfti Əbdülhəmid Əfəndizadə, atası fransız, anası alman olan rus şərqşünası Adolf Berje və başqaları çıxış edirlər.

   Əlifba  qalmaqallarının  səngimədiyi, gündəmdən düşmədiyi bir vaxtda-1916-cı ildə Almaniyanın Leipziq şəhərindəki iri mətbəələrinin birində - OTTO HARRASSOWİTZ-də latın qrafikası ilə                                                   



                                       Türkische Lesestoffe

                 handschriftlich im  Rуka- Charakter und umschrieben mit 

                  lateinischen Buchstaben,unter Beifügung einer einführenden

                    Darstellu des türkischen  Alphabets im  Rукa-Charakter

                       adlı 31 səhifəlik  bir kitab çap edilir. 
                        
  
"Halil Fikret 1923-26-cı illərdə babalarımıza Bakı Dövlət Universitetində psixologiya və pedaqogikadan dərs deyən professorlardandır. O, Azərbaycan Respublikasının elmi-ictimai həyatında əhəmiyyətli yeri olan türk qardaşlarımızdan biridir. Bakıya ali təhsil müəssisələrində işləməyə dəvət edilmiş, Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında məktəbəqədər tərbiyə şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləmişdir. Halil Fikret Bakıda müxtəlif elmi jurnallarda, respublika və əyalət mətbu orqanlarında maarifçilik məsələlərinə aid onlarla elmi, elmi-metodiki, bədii-publisistik məqalə yazmışdır. Professor, tərbiyə doktoru Halil Fikrətin Bakıda S.M.Qənizadə, A.Şaiq, H.Cavid, M.S.Ordubadi, Q.R.Mirzəzadə, M.Mahmudbəyov, Ə.Cəfərov, A.İsrafilbəyov, C.Cəbrayılbəyli, Ə.Haqverdiyev kimi çoxlu əqidə və məslək dostları var idi. Halil Fikrət 1926-cı ildə Bakıdakı ən birinci dövlət nəşriyyatında, Maarif Komissarlığına tabe olan nəşriyyatda -Azərnəşrdə “Tərbiyə və tədris tarixi" adlı ilk iri həcmli, 2 hissədən ibarət olan dərsliyini çap etdirmişdir. O, Bakıda üç il işləyəndən sonra Almaniyaya gedir, çox qısa bir müddətdən sonra 1927-ci ildə vətənə qayıdır, Konyada açılan Qazi Orta Müəllim Məktəbində müəllimlik edir. Bir müddətdən sonra bu məktəb Ankaraya köçürülür. Halil Fikretin təşəbbüsü ilə burada pedaqojı bölüm yaradılır və o, bu bölümdə işləyir. 1927-ci ildə Halil Fikrətin Ankarada ilk kitabı –”Coğrafiyanın tədris üsulu" çap olunur. “Coğrafiyanın tədris üsulu" kitabının materialları Azərbaycanda toplanmış və Türkiyəyə çapa hazır vəziyyətə gətirilmişdi. Bu kitabın yazılmasında Halil Fikretdən əvvəl türk dünyasında bir neçə coğrafiya dərsliyi yazan şamaxılı Qafur Rəşad Mirzəzadənin güclü təsiri olmuşdur.

..Mövzunun aydınlığı naminə deyilən bu qeydlərdən məlum olur ki, alman alimi Hans Stumme ilə yazdığı “Türkische Lesestoffe…" (“Türkiyə antologiyası") kitabı məşhur Leipziq Universitetinin tələbəsi Halil Fikretin ilk əsəri deyil. Halil Fikretin 1916-cı ildən sonra da Hans Stumme ilə əməkdaşlıq etməsi güman edilir. Onun 1927-ci ilin əvvəllərində Bakıdan Almaniyaya qayıtması da bu fikrə rəvac verir.                        

Alman alimi Hans Stumme və türk aydını Halil Fikretin birgə yazdıqları “Türkische Lesestoffe" (“Türkiyə almanaxı") kitabı haqqında indiyədək bu sətirlərin müəllifi və Haldun Cezayirlioğlundan başqa, türkologiyada tutalı bir söz deyilməmişdir. (Bəlkə də Almaniya və Türkiyə arxivlərində hələ də qatı açılmamış sənədlər var. Hər halda bu, ədəbi və elmi ictimaiyyətə məlum deyil).

   * Bir hasta adam karısına bir gün der ki: “aman, karı, odama , reca edirim, senden başka kimse girmesin, zira hastalığım sari ( yoluxucu-N.N.) və tehlikelidir”.            

    * Bir odada yatan iki arkadaş şu yolda bir muhawerede (danışıq, söhbət -N.N.) bulunmuşlar:

      Birinci arkadaş:yahu,bana bak”–İkinci: “ne var?”

      Birinci:uyuyormusun?” –Ikinci: “neden sordun?”

      Birinci:” bir para ödünc isteyecekdim!”—İkinci: (yorğanı başına çekerek):”uyuyorum,dostum!” cewabında bulunmuş.

 * Bir odada yatan iki arkadaş şu yolda bir muhawerede (danışıq, söhbət -N.N.) bulunmuşlar:

      Birinci arkadaş:yahu,bana bak”–İkinci: “ne var?”

      Birinci:uyuyormusun?” –Ikinci: “neden sordun?”

      Birinci:” bir para ödünc isteyecekdim!”—İkinci: (yorğanı başına çekerek):”uyuyorum,dostum!” cewabında bulunmuş.

   * Bir deyirmenci eşeyini önünə katmış gider imiş.Yolda köylünün biri buna rast gelüb: “böylə ikiniz nereye gidiyorsunuz?” deyince, degirmenci parmağıyle köylüyü göstererek:”üçümüz içün saman almağa gediyoruz “cevabını vermiş.    

12,14,16 və 18-ciı səhifələrdə ərəb əlifbası ilə yazılmış lətifələrin latın qrafikalı variantı verilmişdir.

   Kitabın 18-23-cü səhifələrində “Türkce şeirlər” ümumi başlığı altında 1908-ci ildə yazılmış “Ordu marşı”, 10 mani və “Yabanda bulunurum" adlı 32 misralıq iki hissəli bir şeir verilmişdir. Kitabdakı “Ordu marşı"nı müasir mətnlərlə müqayisə etmək üçün oxucu və tədqiqatçıların nəzərinə çatdırırıq. 

                                          Ordu marşı

                                     1.Qrdumuz etdi yemin,

                                        titredi hak ü zemin,

                                        milleti etdi emin,

                                        açıldl rah-i-nevin.

                                                     ( Nakarat )

                                        sancağımız,şanımız,

                                        osmanlı ünvanımız,

                                        vatan bizim canımız,–

                                        feda olsun kanımız!

                                      2. terki-i-aram eylədik,

                                          cahd ü ikdam eyledik,

                                           neşr-i-meram eyledik,

                                           haqle kiyam eyledik.

                                            ( Nakarat )

                                      3. osmanlı ahfadıyız ,(neveleriyik-N.N.)

                                          biz vatan evladıyız,

                                          milletin efradıyız,

                                          hürriyet eşhadıyız.

  “Manilər”dəki 10 şeirin hamısı klassik, ənənəvi bayatıarı xatırladır. Bunların bəzisinin müəllifli bayatı olması şübhəsizdir. Anlaşıqlı olmaq üçün bir neçəsini nümunə göstəririk:

                                       Bağa gitdim nar içün,

                                       gül kopardım yar içün;

                                       analar kız doğurmuş,

                                       deli-kanlılar içün

                                               ***

                                        sabahdan sen kalkarsın,

                                        mektebe sen gidersin;

                                        meramın mekteb deyil;

                                       sen çapkınlık edersin!

                                                 ***

                                         hey, güzel kız, gelmezler,

                                         seni bana vermezler;

                                         eyil bir yol öpeyim,

                                         karanlıkdır,gürmezler.

    İki hissədə –1 və 2 nömrə ilə verilmiş “Yabanda bulunurum” şeirində “Memleketimdən uzağım, yabanda bulunurum” misraları 32 misralıq bu əsərdə 3 dəfə təkrar olunur. Şeir türk ədəbiyyatında “Qürbət türkiləri” adı ilə tanınan janrın ən gözəl nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilə bilər:

                                      Ah ,o kızıl güllerinin 

                                      kokusu bana esse,-

                                      ah, beyaz camilerinin

                                      buhuru (ətri- N.N. ) bana gelse!

                                      lakin buraya gelemez

                                       senden ol şirin koku,

                                      zira denizlere sürer

                                      ruzgarların ordusu.

     Əsərin 24-cü səhifəsində gənc bir çocuğun dilindən söylənilən “Tərbiyəli bir qitə” adlı həyat proqramı–manifest səpkili maraqlı bir yazı yerləşdirilmişdir. Ərəb əlifbalı səhifədə başlıq göstərilməsə də, 25-ci səhifədə – latın qrafikalı variantda bu, aydın yazılmışdır. ”Tərbiyəli bir qitə”nin müəllifi əsl adı Ömər olan, “Tərcümani-həqiqət”, “Səadət”, “Bakıt” qəzetlərində müxbirlik, Qalatasaray Liseyində və “Məktəb-i-hüquq”da ədəbiyyat müəllimi işləyən, türk ədəbiyyatında Müəllim Naci (1850-1893) kimi tanınan söz ustasıdır. Şair Müəllim Naci “Ateşpare”, ”Şerare”, ”Füruzan” və sair şeir kitablarının müəllifidir. O, ərəb, fars və frasız dillərindən çoxlu tərcümələr etmişdir. Ölümündən sonra “Yadigar-i-Naci” kitabı çap edilmişdir. Onun “Ömərin çocuqluğu” kitabı avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Kitabda Ömərin çocuqluq həyatının ağrılı-acılı səkkiz ili öz əksini tapmışdır. 

Haqqında geniş söhbət açılan kitabdakı “Tərbiyəli bir qitə", “Ön söz”də yazıldığına görə Müəllim Nacinin “Təlimlül-qiraət” (oxu təlimi-N.N.) əsərindəndir. “Oxu təlimi ” kitabınıın Türkiyədə necə təbliğ olunmasını öyrənmək çox maraqlı görünür.

           1.Hans Stumme Halil Fikret .  Türkische Lesestoffe Handschrift im Ryka -Charakter...Leipziq,OTTO Harrassowitz.1916.

           2.Nazim Nasreddinov. Dr.Halil Fikret ten;Türkçe okuma Parçaları.04 aralık 2011. "Haldun Cezayirlioğlu   Koleksyonu".
        
        3.Haldun Cezayirlioğlu.  Türkçe, LatınHarfleriyle ilk kez 1916 Yılında mı yazıldı? 06 aralık  2011. "Haldun Cezayirlioğlu Koleksiyonu ".

           4.Nazim Nasreddinov. Yenə də Halil Fikret,yene de Türkische Lesestoffe,yene  de Hans Stumme. 07 aralık 2011.  "Haldun Cezayirlioğlu Koleksiyonu".

      5.Nazim Nəsrəddinov. Kim kimdir? (Türk dünyasınınilk psixologiya doktoru Xəlil Fikrət və yaxud   babalarımızın müəllimi). "Strategiya.az " saytı,   20.11.2012. 

             6. "Ziya"(1879-1884)  qəzeti .