İngilis dilində elə materiallar var ki, onlarla  tanışlıq insanı  müxtəlif axtarışlara sövq edir.

Keçirik mətləbə... Bu yaxınlarda ingilis dilli   jurnalların  birində  xəbər  verilirdi  ki, dünyada heykəli  ucaldılan  ilk azəbaycanlı  məşhur neft  milyonçusu H.Z.Tağıyevdir.  Məşhur  neft  milyonçusunun    heykəli   öz  doğma şəhəri    Bakıda yox,   Böyük  Britaniyanın  Edinburq   şəhərində ucaldılmışdır.

Hadisə belə olub.  Hindistandan Böyük  Britaniyaya- İngiltərəyə  qayıdan   Vilyam Tol  adlı  ingilis zadəganı, səyyahı    yolüstü   Bakıda  Hacı Zeynalabdinin qonağı olur.

Vilyam  Tol , evində  qonaq  qalduğu  neft milyonçusunun    məktəb və maarif məsələlərinə münasibətinə, xeyriyyəçiliyinə,  hümanizminə,  qadınların təhsilinə qayğı göstərməsinə  valeh olduğuna  görə  ondan xatirə üçün bir foto  şəkil istəyir.

İngilis səyyahı öz vətəninə  qayıtdıqdan sonra  öz  xərci  ilə  bu şəklin əsasında   Edinburqda  Hacı Zeynalabdin Tağıyevin  heykəlini ucaltdırır.

İnana bilmədiyim və ya inanılması şübhə doduran bu xəbərin doğru olub- olmamasını  dəqiqləşdirmək  üçün   H.Z.Tağıyevin   həyatına   aid onlarla   kitabı vərəqlədim, məqalələr oxudum, xatirələrlə tanış oldum.   İnternet səhifələrində xeyli axtarışlar etdim, saytları dönə-dönə çözələdim,  ələk-fələk elədim,  ensiklopediyaları mövzular üzrə vərəq- vərəq çevirdim.  Şotlandiyadan  Bakıya   Azərbaycan uşaqlarına  ingilis dili  dərsi öyrətməyə dəvət olunan  AAM-in     ( Avropa   Azərbaycan    Məktəbi ) kafedra  müdiri  Brus müəllimi  də axtarışa səslədim. Amma  Vilyam Kol  haqqında tutarlı məlumata rast gəlmədik.

Azərbaycan Respublikası   Milli   Elmlər   Akademiyası   Milli   Azərbaycan  Tarixi   Muzeyinin  elmi  katibi , tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, H.Z.Tağıyev irsinin nüfuzlu araşdırıcısı Fərhad Cabbarova müraciət etdim. Fərhad müəllim Şotlandiyadakı heykəl məsələsinin  yazıçı Manaf  Süleymanovun xatirələrindən, eşitdiklərindən  irəlili gəldiyini, lakin hələ bunun  tarixi   fakt  kimi   elmi  təsdiqinin olmadığını söylədi.

Axtarışlar hələ də davam edir. Od olmasa tüstü çıxmaz..Bəlkə də biz , heykəldən yox , büstdən danışmalıyıq.  Hər halda  yad ölkədə ucaldılan abidənin  yeri-yurdu bilinməli, ədəbi, elmi və sənət əlaqələrinin tarixinə aydınlıq   gətirilməlidir.

....  Atamın iş yerinin və vəzifəsinin böyüdülməsi ilə əlaqədar olaraq , orta məktəbi bir neçə rayonda oxumalı olmuşam. İş elə gətirib ki, həmişə yaxşı müəllimlərdən yaxşı dərs almışam. Müəllimlərim  mənə qaranlıqda parıldayan işığın yolunu göstəriblər.

Mən  həmişə  Azərbaycanın işıqlı adamlarının  təbiiğatçısı olmuşam. Bəlkə də bu,  bir   igidə tanınmaq üçün bəs  edən  ömür qədər  siyasi maarif  işində çalışmağımla bağlıdır. Tələbə  kimi tələbəliyim olmayıb: universiteti  qiyabi yolla, qeyb ola-ola bitirmişəm. Amma  hər  gün  avtobuslarda  sallana-sallana  ali məktəblərə  gedənlərdən pis oxumamışam. İngilis  dilinə  və  ədəbiyyatına marağım   da   ali məktəbdən başlayıb.

1972-ci ilin fevalında Böyük  Britaniya Universitetlərində rus dilini öyrənən ingilis və şotland   tələbələrinin dəvəti ilə 15 gün Böyük  Britaniyada səfərdə-təcrübə mübadiləsində olmuşam. O vaxtlar həm   Azərbaycan Dövlət Universitetinin Azərbaycan filologiyası  fakültəsinin qiyabi şöbəsinin son kursunda oxuyur,  həm də leytenant Şmidt adına zavodda tokar işləyirdim.  Böyük Britaniyaya səfərə hazırlaşanda Moskvada  bizə   düz  üç  gün  "leksiya" oxudular; Bu sualı versələr, belə cavab verin, o sualı versələr elə cavab  verin.

Təcrübə mübadiləsi  amacni   biz Böyük Britaniyanın paytaxtında , eləcə də Qlazqo, Aberdin, Edinburq  kimi böyük şəhərlərin müxtəlif ali məktəblərində olduq, tələbələrlə, professor -müəllim heyəti ilə görüşlər keçirdik, fikir mübadiləsi apardıq. Heç kəs bizə çaşdırıcı sual vermədi, heç kəs bizi  sovetləri  qorxudan sual vermədi.

Heç kəsin yadına   Vilyam Kol düşmədi . O   Vilyam Kol ki  yaxşı tanımadığı,  bir-iki gün ( bəlkə də bir neçə gün ) ğonağı olduğu xeyriyyəçı , müsəlman dünyasının işıqlı adamı Hacı Zeynalabdin Tağıyevə heykəl ucaltdırmışdı.

Səfərdən qayıtdıqdan sonra "Qabaqcıl texnika uğrunda " çoxtirajlı qəzetinin 7 nömrəsində   "İngiltərə görüşləri" adı ilə silsilə yazılarımı çap etdirdim. Amma bu yazılarda , təbii ki,o dövrün  qanunlarına görə   H.Z.Tağıyev   kimi şəxslərin adı yox idi, çünki bu ad bizə vaxtılə bulvarda gülüş doğurmaq üçün quraşdurılmış    əyri güzgülərdəki  şəkillər kimi görünürdü.

Görkəmli jurnalist Osman Mirzəyev  H.Z.Tağıyevsiz bu yazıları  rus dilinə tərcümə edib çapa hazırladı. Səfərdə nümayəndə heyətimizin başçısı olan   Qəşəm   Aslanov     o  vaxtlar   redaktoru olduğu  "Azərbaycan gəncləri" qəzetinin iki nömrəsində  "Təzadlar ölkəsində" adlı  maraqlı    yol qeydlərini    oxucuların mühakiməsinə verdi, amma burada  da H.Z.Tağıyev olmadı.

Yenə  də amma...

Amma biz Böyük Britaniyanı "təzadlar ölkəsi" adlandırsaq da , özümüz təzadlar ölkəsində-SOVETLƏR AZƏRBAYCANINDA   yaşayırdıq.

Bakıda şimal küləkləri əsirdi.  Bu şimal küləkləri   qoltuğunda atasının sənədləri   olan yaşlı bir qadının uzun illər boyu daraq görməyən saçlarını üz-gözünə dağıdırdı. Onu dəli qələminə verənlərin sayı çox idi.  Aradan bir müddət keçəndən sonra məlum oldu ki, onların elə özlərinin çoxu dəli imiş.

Atasının   qaralanmış adını  ağartmaq arsusu ilə Kömmunist   küçəsi ilə Ali Sovetin binasına tərəf qoltuğu papkalı Sara xanımı mən hələ də o pəjmürdə görkəmi ilə xatırlayıram....

Sara xanıma gizlində kömək edənlər var idi.   Sara xanıma dəliyə baxan kimi baxanlar da az deyildi....

Nə isə....

Söhbətin bu məqamında Cəlil Məmmədquluzadənin ""Dəli yığıncağı" pyesinin qəhrəmanı, cəmiyyətin dəli hesab etdiyi , amma hamıdan ağıllı olan  FAZİL  MƏHƏMMƏD İBN YƏQUB KÜLEYNİNİN  arvadı  Pırpız Sonaya dediyi sözlər yadıma düşür: " Neçə ildi  özümü bu hala salmışam ki, sən dəlilər içində tək qalmayasan. Yazığım sənə də ,  yazıq özümə də"

                                                                   ***

Vilyam Tol  adicə səyyahdırmı, onun adı tam şəkildə necədir,   İngiltərədə haqqında söz açılan heykəldən xəbəri olan varmı?

Həzərat,  ...bu suallara cavab verməkdə oxuculara  kömək edə bilərsinizmi?