Bir daha Cəmo bəy Cəbrayılbəyli (1887-1965) və onun 130 yaşını gözləyən yubileyi haqqında

Sizə maraqlı həyat yolu keçmiş bir ziyalı haqqında söz açmaq istəyirəm. O,1887-ci ildə Şamaxıda anadan olub. Atası o vaxtlar Şamaxıda yerləşən Bakı Əhli-Təsənni İdarəsində kargüzar işləyirdi-Adil bəy Cəbrayılbəyov. Adil bəy Cəbrayılbəyov Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin müftisi şamaxılı Hacı  Əbdülhəmid Əfəndi  Mustafa Əfəndizadə ilə əqidə və məslək dostu idi. Əbdülhəmid Əfəndi 1872-ci ildə, Şamaxı qaziliyindən Tiflisə yüksək vəzifəyə-Zaafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin sədri vəzifəsinə təyinat alandan sonra onun Şamaxıdakı vəzifəsinə dini idarənin üzvü, maarifpəvər ziyalı Səid Əfəndi Ünsizadəni təyin edirlər.

Şərq dillərini, eləcə də dövrünün məcburi dili olan rus dilini ana dili kimi bilən Adil bəy yenə kargüzarlığında qalır, şəhərin və quberniyanın ictimai - siyasi və ədəbi həyatında fəal iştirak edir. O, övladlarını yaxşı oxutdurmaq üçün əlindən gələni edir. XIX əsrin ensiklopedik nəşrlərindən biri olan "Кавказский календарь"ın hər nəşrində Adil bəyin adı var. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin 291 nömrəli fondunda da Adil bəy Cəbrayılbəyov haqqında çoxlu arxiv sənədləri vardır.

Fondun 848 nömrəli saxlama vahidindəki materiallardan məlum olur ki, 1887-ci ilin dekabrında Adil bəyin yerinə -kargüzar vəzifəsinə Sultan Murad bəy Əfəndiyev təyin olunmuşdur. Fikrimizcə, bu, Bakı Əhli-Təsənni İdarəsi tərəfindən aparılan açması uzun vaxt tələb edən qərəzli yoxlama ilə ilgilidir.

Sözün qısası budur ki, Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsinin Adolf Berje tərəfindən vəzifəyə gətirilən, müdafiə olunan, dəstəklənən başçısı Hüseyn Əfəndi Qayıbov ilə Səid Ünsizadənin soyuq münasibətləri ictimai fikir tariximizin hələ də ciddi öyrənilməmiş səhifələridir.

H.Qayıbovun ədəbiyyat tariximizdə xüsusi  xidmətləri olmuşdur.  Şərqşünas və dövlət məmuru  A.P.Berjenin 1869-cu ildə Almaniyada Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən  ibarət müntəxəbatındakı şeirlərin nəşrə hazırlanmasında o vaxtlat Zaqafqaziya Əhli -Təsənni İdarəsində katib və idarənin nəzdindəki məktəbdə müəllim işləyən molla Hüseyn Qayıbovun xidmətləri elmi ictimaiyyətə hələ də layiqincə çatdırılmayıb.  

   H.Qayıbov 1883-cü ilin dekabrında Tiflisdən Şamaxıya qazı vəzifəsinə göndərilən Səid Əfəndi Ünsizadə ilə yersiz və lüzumsuz ədavətini uzun illər davam etdirmiş, onun tərəfdarlarını hakim dairələrinə şübhəli şəxslər kimi təqdim etməyə cəhd göstərmişdir.

 Yersiz yazışmalardan, dedi-qodulardan bezən Səid Ünsizadə 1889-cu il fevral ayının 20-də vəzifəsindən uzaqlaşdırılır. O,Şamaxıda yaşaya bilmədiyindən neft və milyonlar şəhəri kimi formalaşan Bakıya gəlir, burada 1884-cü ildə Tiflisdə nəşri dayandırılan "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetinin nəşrinin davam etdirilməsinə hökumətdən icazə istəyir. Lakin müxtəlif bəhanələrlə onun xahişinə müsbət cavab verilmir. Səid Ünsizadə böyük maarifçilik işlərini davam etdirmək üçün İstanbula üz tutur və burada, çox güman ki, hələ Tiflisdən "Ziya" qəzetində işlədiyi vaxtdan qiyabi tanıdığı Münif Paşanın köməyi ilə maarif və təhsil sahəsindəki fəaliyyətini davam etdirir. Bir müddətdən sonra onun ortancıl qardaşı Cəlaləddin Əfəndi də Tiflisdən İstanbula köçür. Kiçik qardaş Kamal Ünsizadə isə Bakıda qalır, burada, əsasən, nəşriyyat işləri ilə məşğul olur, müəyyən gecikmələrlə "Məzhər" adlə qəzet çap etdirir.

 .. Mövzu ilə ilgili olan bu uzun gedişlərdən  sonra yenidən Adil bəy Cəbrayılbıyov haqqındakı söhbətimizi davam etdiririk.

Adil bəylə ilgili son arxiv sənədlərəri 60 vərəqdən ibarət olmuşdur. Təəssüf ki, bu sənədlər hansı səbəbdənsə makulaturaya verilmiş, tarixi istifadədən uzaqlaşdırılmışdır. Saxlama vahidinin adından məlum olur ki, buradakı sənədlər 1891-ci il fevralın 27-dən aprelin 29-na qədərki dövrü əhatə edirmiş. Bu sənədlər Adil  bəy Cəbrayılbəyovun dörd yaşlı oğlu Cəmo bəyin yaş kağızı ilə igilidir. 
Bir məsələ hələ də qaranlıq qalır: görəsən, Adil bəy oğlu Cəmo bəyə yaş kağızı (metrika-N.N.) alddımı?

Bu barədə təqqiqatçılar hələ heç nə deyə biməyiblər. Cəmo bəydən yazırlar, söhbət açırlar, amma ortalıqda hələ, demək olar ki, tutarlı ilkin  elmi-bioqrafik məlumat  yoxdur. Yeganə mənbə kimi Cəmo bəyin ölümündən bir il sonra nəşr olunan Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin "Xatilərim" adı ilə nəşr olunan əsərdir.
Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin ömür payına iki əsrdən 78 il düşüb: 1887-1965-ci illər. Atasının ölüm tarixi bilinmir (Hər halda adını cəkdiyimiz arxiv sənədlərinə görə 1891-ci ilin iyun ayı da daxil olmaqla hələ sağ imiş). Adil bəyin böyük qızı şamaxılı şair Ağəli bəy Nasehin həyat yoldaşı idi. Ağəli bəy Naseh Şamaxıda dövlət idarəsində dilmanc işləyirdi. O, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, M.Mahmudbəyov kimi ziyalıların ən yaxın, səmimi dostlarından idi. 

 Cəmo bəy Şamaxı şəhər məktəbində oxuyub. Həsən bəy Zərdabi də bu məktəbdə oxuyub. Bu məktəbdə Cəmo bəyin ana dili və şəriət müəllimi Seyid Əzim Şirvaninin oğlu Mir Cəfər ağa idi. Bir sıra tədqiqatçılar Cəmo bəyin dövlət hesabına oxumasında Mir Cəfər ağanın xidmətlərini yüksək qiymətləndirirlər.

Şamaxı Səhər Məktəbi təlimi rus dilində olan təhsil oşağı idi. Burada əsasən Avropa təhsilli rus və Avropa təhsilli, universitet bitirmiş müəllimlər dərs deyirdi. Şamaxı Şəhər Məktəbi şagirdləri ali məktəbə daxil olmağa hazırlayan təhsil ocağı idi. Tədqiqatçıların yazdığına görə, Cəmo bəy burada 1896-1901-ci illərdə oxumuşdur. 1908-ci ildə xüsusi komissiya üzvlərinə imtahan verərək müəllimlik attestatı almış, 1919-cu ilədək Şamaxıda müəllimlik etmişdir. O, sonralar Bakıya köçmüş, bir sıra məktəblərdə müəllimlik etmişdir. Cəmo bəyin müəllimlik fəaliyyətində S.M.Qənizadənin ona göstərdiyi qayğı xüsusi qeyd edilməlidir.  Qori şəhərində yaradılan Zaqafqaziya Müəllimlər Seminaruiyasına 1905-ci il avqust ayının 3-də inspektor təyin edilən S.M.Qənizadə 3 ildən sonra əmrlə  işdən çıxarılır. Bu əmr direktor M.Miropeyev ilə  S.M.Qənizadənin aralarında tədris layihəsi ilə əlaqədar olan fikir müxtəlifliyi bağlı idi. S.M.Qənizadə Qafqaz Təhsil Dairəsinin popeçiteli N.Rudolfa müraciət edərək, günahkar olmadığını sübut edir və ona Qoridəki vəzifəsindən daha üstün olan vəzifə verilir. S.M.Qənizadə Bakı-Dağıstan Xalq Məktəbləri İdarəsinin inspektoru vəzifəsinə təyin olunur. Cəmo bəyin Bakı məktəblərindəki nümunəvi müəllimlik fəaliyyəti məhz  bu dövrün başlanğıcı ilə əlaqədardır. 

Cəmo bəy Cəbrayılbəyli   Xalq Maarif Komissarlığının xətti ilə bir  sıra irimiqyaslı tədbir və layihələrdə  fəal iştirak edir, uşaq pedaqoji mətbuatının  formalaşmasında  S.M.Qənizadə- Ə.Cəfərzadə, A.İsrafilbəyli, A.Talıbzadə,Q.Mirzəzadə, K.İsmayılov,  F.Ağayev və başqaları ilə birlikdə  nümunəvi işlər görür; layihələrlə çıxış edir,  rus və Avropa ədəbiyyatından etdiyi tərcümə və tədilləri ilə məktəblilərin  mütaliə mədəniyyətinin yüksəldilməsinə çalışır. Onun  "Maarif","Qızıl yıldız","Qırmızı günəş" və sair uşaq mətbuatındakı müxtəlif imzalarla çap etdirdiyi  təbiət hekayələri, şeir və marşları bu gün də maraqla oxunur. Cəmo bəyin bir sıra hekayələrinin qəhrəmanı geniş maraq dünyası olan  oğlu  Adildir.
   Cəmo bəy oğluna atasının adını vermişdir. Nəvə Adil Cəbrayılbəyli (1924-1991) Bakıda Bülbül prospektində yerləşən Respublika Dəri-Zöhrəvi  Xəstəxananın baş həkimi olmuşdur.

 ... Atam hər dəfə  Bakıya gələndə mütləq  qohum-əqrəbalarına, dostlarına baş çəkərdi;atasının xalası oğlu  professor Emin Əfəndiyev, müəllimləri Püstəxanım Yüzbaşinskaya, Cəmo bəy Cəbrayılbəyov, ADU-nun müəllimləri-Yusif Şirvan , Hidayət Əfəndiyev,bir də  Adil Cəbrayılbəyli.Mən onlardan  yalnız  üç nəfərini ziyarət etmişəm.Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin "Xatirələrim" kitabını birnəfəsə oxuyandan sonra  doktor  Adil   Cəbrayılbəylinin  ziyarətinnə getmədiyimin peşmançılığını çəkirəm;fəhlə həyatından yazılar yazmaqdansa,20-30-cu illərin ziyalıları haqqında nə qədər yazı yazmaq olarmış...Təəssüf, səd təəssüf...

   Yenə də, yaxşı ki,arxiv  və  bəzi kitabxanalarda  bu  dövrə aid   makulatura olmaqdan  qaça bilən materiallar  az da olsa qalmışdır.

GoogLe.az-da  " Biologiya elmləri- Milli Elektron Kitabxana "sözlərini yazmaqla  Cəmo  bəy Cəbrayılbəyliyə aid bir neçə kitab və proqramların adına rast gəldim. Burada xoşuma gəlməyən bircə o oldu ki, bu materialları  oxumaq üçün mütləq  M.F.Axundov  adına  Milli Kitabxanaya getməlisən.
Mənə elə gəlir ki, Milli Məclisdə  elektron kitabların  distant oxusu haqqında müzakirələr aparılmalıdır.

Cəbrayılbəyli C. Akvarium və terrarium [Mətn] C.Cəbrayılbəyli.
                                                               - B.: Azərnəşr 1930.- 69, [1] s.

Cəbrayılbəyli C. Bitkilər fiziolojisi terminləri /C.Cəbrayılbəyli; Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu Dil və Ədəbiyyat Şöbəsi Terminoloji Komitəsi.
                                                               - B.: Azərnəşr, 1931.- 16 s.; 21 sm.
Cəbrayılbəyli C. Fito-sosioloji terminləri /C.Cəbrayılbəyli; Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu Terminoloji şöbəsi.- Bakı: Azərnəşr, 1931.- 8 s. ; 23 sm.

  Cəbrayılbəyli Cəmo. Heyvanat dərsləri [Mətn]: birinci dərəcə məsai məktəblərinə görə        yazılmışdır /C.Cəbrayılbəyli.- B.: Azərnəşr, 1924.- 102, [4] s.

Cəbrayılbəyli Cəmo. Heyvanat dərsləri [Mətn]: [əmək məktəbləri üçün tədris və pedaqoji kitabları] /C.Cəbrayılbəyli; red. Ə.Əbdürrəhimzadə.- B.: Azərnəşr, 1929.- 91, [1] s.
 
Cəbrayılbəyli Cəmo. Heyvanat dərsləri [Mətn]: birinci dərəcəli məktəblər üçün /C.Cəbrayılbəyli.- B.: Azərnəşr, 1928.- 100 s.

Cəbrayılbəyli Cəmo. Müxtəsər nəbatat [Mətn]: birinci dərəcə məktəblərə görə yazılmışdır /C. Cəbrayılbəyli; məxəzlər: Troyanski, Vaqner, Traçevski, Kalugin, Harun ər-Rəşid.- B.: Azərnəşr, 1924.- 75, [2] s.
  Cəbrayılbəyli Cəmo. Müxtəsər nəbatat [Mətn]: birinci dərəcə məktəblərə görə yazılmışdır/C.Cəbrayılbəyli.- B.: Azərnəşr, 1926.- 75 s.

Cəbrayılbəyli Cəmo. Müxtəsər nəbatat [Mətn]: [əmək məktəbləri üçün tədris və pedaqoji kitablar] /C. Cəbrayılbəyli; red. Ə. Əbdürrəhimzadə.- B.: Azərnşr, 1929.- 64 s.

  Cəbrayılbəyli Cəmo. Təbiətə ilk addım [Mətn]: birinci dərəcə məktəblərin ikinci və üçüncü qruplarına görə yazılmışdır /C.Cəbrayılbəyli.- B.: Azərnəşr, 1924.- 126, [4] s.
  
        Burada elə ilk baxışdan öyrənilməli nə qədər material var.

        Cəmo bəy Cəbrayılbəyli 1942-ci ildə -55 yaşında alimlik dərəcəsi alıb.             

Kataloqa baxın,akademiyanın müvafiq institutları  C.Cəbrayılbəylinin hər kitabına aid  bir dissertasiya işini ortaya çıxara bilər. Bəlkə  də mən gecikmişəm ; kimsə Cəmo bəyin  elmi üslubuna aid məqalə yazıb. Amma hər halda mən də bu mövzuda sanballı bir yazı               hazırlayacağam.
   Mətbuat tarixinə aid  layihə üzərində işləyərkən Cəmo Cəbrayılbəylinin  Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə və 1920-ci illərdə  uşaq mətbuatı   səhifələrində   həm  pasportdakı adı ilə, həm də  "CƏMO" ("CAMO" yox-N.N.) təxəllüsü ilə xeyli  bədii, elmi-bədii,elmi-publisistik  əsərlər, ən başlıcası siyasi nəğmə-marş   yazdığının  şahidi oluruq.    

Hələ də bəzi alimlər "Cəmo"  təxəllüsünün kimə aid olmasını yəqinləşdirməkdə çətinlik çəkirlər:  "Cəmo"nu CAVAD AXUNDOV MƏMMƏDƏLİ  OĞLU  kimi oxuyurlar.
  Bir az gülməli çıxır: görəsən, "axund" sözünü  incə saitlə oxuyan  varmı?

   "Cəmo"nu  Camo Hacinski, Əhməd Cavad kimi  açıqlamaq istəyənlər  bilməlidirlər ki, rusdilli Hacinski heç vaxt nə rusca, nə də Azərbaycan dilində şeir yazmayıb, Əhməd Cavad kimi nəğməkar şair  də  adını  düz yazanlardandır.

                                                          ***
          Cəmo bəy Cərayılbəylinin     1930-cu illərdə pedaqoji və uşaq mətbuatındakı fəaliyyəti haqqında ayrıca bir yazı hazırladığımız üçün bu  dövrün  materiallarının incələnməsini sonraya saxlayırıq. İndilikdə isə  "Yeni yıldız"ın  1922-ci ilə aid 2-ci nömrəsində Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin  "Cəmo" təxəllüsü ilə yazdığı  "Sənsən" şeirini oxuculara təqdim edirik.
  Yeri gəlmişkən onu da deyək  ayda bir dəfə nəşr olunan ədəbi, fənni, siyasi  məcmuə olan "Yeni yıldız"ın  bu nömrəsində Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin  "İctimai  hifzi-səhhət" adlı maraqlı bir  elmi yazısı da çap olunmuşdur. Bu barədə sonrakı yazılarımızda ayrıca söz açmaq niyyətindəyik.

                                         Sənsən

   Ey dilbərim,ey güllərcəm,ey cahcəlalım,
   Sənsən  bana dirilik  gətirən, ey pəri , sənsən!
   Ey eşq səmasında gəzən  şanlı hilalım,  
   Şu cürmlərin  ( günahların-N.N.)cümləsinin dilbəri sənsən!

   Bin dərdə ,bəla  atəşi sövq edən sənsən,
   Bin dürlü  səfa məninin  məzhəri sənsən.
   Qan ağlatub,aşiqlərə  baş gəzənsən
   Bir baq  yenə hər aşiqinin əzbəri sənsən!

   Ey nur saçan, gün kibi  afaqı işıqlat,
   Ruh aləminin nur saçan əxtəri sənsən.
   Bu kəsələtdə (kefsizlikdə-N.N.) bənim ruhumi ilham ilə  anlat,
   Sənət yaratan    qüvvələrin  gövhəri sənsən!

   Bir şeiri- məlahətsən,aman  bəndən  uzaşma,
   Əşara yaqın qalblərin rəhbəri sənsən,
   Aşiqin işini etsə yürəklərdə təcəlli.
   Həp anlar odum : xilqətin hər dəftəri sənsən!

   Cəmo
                                                   ***

Hər dəfə Şamaxıya gedəndə  "Yeddi günbəz" qəbirstanlığında  M.Ə.Sabiri də, onun qəbrinin ayaq tərəfində dəfn olunmuş babamın  atası Nəsrəddin İsmayılovu da, Yusif Şirvanı da,  eləcə də  Cəbrayılbəyovları da  ziyarət edirəm. Bunlar  qohum-əqrəbalarımızın hər gün salam-kəlamı olan  şamaxılılardır, qohumlardır,dostlardır...
                                                   ***

..Şamaxıda M.Ə.Sabirin məqbərəsindən  20-25 metr aralıda üzü Bakıya tərəf bayramdan bayrama yada düşən  3 qəbir var:

       Cəmo Cəbrayılbəyli (1887-1965)
       Şəfiqə Əliəşrəf qızı Cəbrayılbəyli (22.03.1900-10.05.1982)
       Adil Cəmo oğlu Cəbrayılbəyli (1924-1991)

Bunların hər üçü tariximizdə izi və sözü olan insanlardır.