Görkəmli maarifçilər Ünsizadələr haqqında təzə xəbər və şəkillər və yaxud Tütk soyad Kanunu - ARKÜNLƏR VƏ BERKSANLAR

Özünü görkəmli maarifçi  Səid  Ünsizadəinn yaxın qohumu sayan , ata  tərəfdən əslən Ağsunun Nüydü kəndindən olan Zaur  Səmədov bir ildən artıqdır ki, filoloq alimlərimizin çoxunun yadına düşməyən  ciddi axtarışlarla məşğuldur.Hiss olunur ki, rus dilində təhsil alan, Azərbaycan dilində gözəl danışan Zaur Səmədov ingilis dilini də elmi mübahisə üçün kifayət olan dərəcədə yaxşı bilir.

Mətbuat və ictimai fikir tariximizdə önəmli yer tutan Ünsizadə lqardaşlarına  maraq Zauru o qədər özünə cəlb edib ki, o, öz soyadını da ata tərəfin adı ilə yox,nənə tərəfin soyadı ilə təqdim edir.  Zaur xeyli müddətdir ki, yazılarında matronim soyadından-Ünsizadə soyadından istifadə edir.

Əlbəttə, burada qəbahətli bir nəsnə yoxdur.Dünyanın bir çox məşhurları matronim soyadı ilə tanınırlar.

Zaur gənc magistrdir, ,ikinci kursa təzə keçib.İqtisadiyyat üzrə təhsil alır.Dünyanın bir çox ölkələrində əqidə dostları var.Lazım gələndə onlara   dünyaya səpələnmiş Ünsizadələr haqqında telefon və skaypla tapşırıq verir.Aldığı materialları Azərbaycan oxucularına çatdırmağa tələsir.

Hamıya  maraqlı olacağını düşünərək, oxuculara Ünsizadələr haqqında qısa bir  məlumat  çatdırıram.

Ünsizadəl qardaşları əslən şamaxılıdırlar.Böyük qardaşın adı Səid,ortancılin adı Cəlal (bəzən Cəlaləddin də yazırlar), ən kiçiyinin adı isə Kamaldır.

Hər üç qardaşın mətbuat və mətbəə tariximizdə əvəzsiz rolu var. Onlar ilk təhsillərini şair təbiətli ataları Əbdürrəhman Əfəndidən almışlar.Səid əfəndi bir müddət Şamaxı qazısı olub.Bu vəzifədə çalışarkən irimiqyaslı maarifçilik işləri görüb.O,1874-cü ildə Şamaxı ruhani məclislərinin birgə çalışması ilə o dövr üçün çox maraqlı olan Məclis Məktəbi adlı təhsil ocağı yaradır.Müəllimliyə- qabiliyyətinə inandığl və güvəndiyi müəllimləri cəlb edir.Onlardan şair Seyid Əzim Şirvani və Cəlal Əfəndini xüsusilə qeyd etmək lazımdır.

 Səid Əfəndi sonralar Tiflisə  dini vəzifəyə dəvət alır.Burada müəyyən sınaqlardan keçdikdən sonra Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsin üzvü vəzifəsinə irəli çəkilir.

Səid Əfəndi Ruhani İarəsində məktəb və maarif məsələləri ilə məğul olur. O,Tiflisdə əlinə düşən imkandan istifadə edərək, türk dilində mətbəə açmağa naii olur.Əslində bu mətbəə türk dünyasının ilk böyük yayım  və basın müəssisələrindən biri idi. Kırım tatarı İsmayıl bəy Qasprinskinin ilk kiçik həcmli jurnalları  məhz burada  çap olunmuşdur.

S.Ünsizadə "Ziya" adlandırdığı litoqrafiya və mətbəədə 1879-cu ilin yanvarından  türk dilində  "Ziya" adlı  həftəlik qəzetin nəşrinə başlayır.

Qardaşına kömək etmək,mətbu fəaliyyəti gücləndirmək üçün Cəlal Əfəndi də Şamaxıdan Tiflisə gəlir.Səid Əfəndi "Ziya"ya naşirlik edir. Cəlal Əfəndi qəzetin  redaktorlu və baş yazarı kimi fəaliyyət göstərir.1883-cü ilin yanvar ayında Cəlal Ünsizadə "Kəşkül" adlı jurnalın nəşrinə başlayır. "Kəşkül"ün ilk nömrələrini "Ziya" mətbəəsində çıxaran Cəlal Əfəndi  sonralar özünə ayrıca mətbəə alır.

1884-cü ilin əvvəllərində Səid Əfəndini Şamaxıya qazı vəzifəsinə göndərirlər.O, "Ziya"nın rəhbərliyini damadı,kürəkəni,ixtisasca hüquqşünas olan Şilyanskiyə tapşırıb Şamaxıya qayıdır.Burada "Ziya"nın cəmi 11 nömrəsini redaktə edə bilir.

"Ziya"  qəzeti  1884-cü ilin iyununda bağlanır. Səid Ünsizadə Şamaxıda  müəyyən dairələrdən idarə olunan qarşıdurmadan bezib,Bakıya köçür.  "Ziya"nı burada yenidən çap etdirmək istəyir, lakin bu məsələ baş tutmur.

S.Ünsizadə 1890-cı ildə türk dünyasının baş şəhərinə -İstanbula köçməli olur.

****

 Ünsizadələr    uzun müddət yada düşmür,yada qüşəndə də onlar haqqında o qədər də dəqiq olmayan  müxtəlif ziddiyyətli fikirlər meydana çıxır.Ünsizadələrin qohumları belə onlardan söz açmağa çəkinirdilər.Lakin müəyyən müddətdən sonra Qnsizadələr haqqında əsl həqiqəti söyləməyə cəhd göstərildi. Bu barədə ilk sözü deyənlərdən Nazim Axundov,Ağarəfi Zeynalov,Çamiil urbanov,Xeyrulla Məmmədov,Alxan Bayramoğlu və başqalarının xidətləri bu gün mütləq xatırlanmalıdır. 1973-cü ildən mən də bu istiqamətdə müəyyən işlər görmüşəm. Mən Ziya qəzetinin  dilinin tədqiqatçısıyam.Lakin sonralar  Ziyanın dili ilə yanaşı,mətbuat tarixi,ədəbiyyat məsələlri,ədəbi əlaqələrə aid mövzuları da tədqiq etməli oldum.Arxivlərdə işlədim,Ünsizadələrin nəsil şəcərəsini araşdırdım ki,itən və ya itirilən materiallarla tanış olum.

 Gənc dostum Zaur hələ dünyaya gəlməmişdən əvvəl mən onun   qohum-əqrəbasının bir neçəsi ilə tanış idim.Nənəsi Elmira xanım 1970-ci illərdə "Leçkomissiya" adı ilə tanınan tibb müəssisəsinin Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsinin   yanındakı poliklinikasının 9-cu kabinetində həkim işləyirdi.

Mənə onunla ünsiyyət qurmağı   professor   Xeyrulla Məmmədov məsləhət öırmüşdü.Xeyrulla müəllim  öz nəslinin tarixi ilə ciddi maraqlanan Elmira xanımdan Ünsizadələr haqqında maraqlı materiallar toplaya bilmişdi.Təəssüf ki, sonralar bu əlaqələr səngimişdi.Elmira xanım hələ də keçmişin qorxusu ilə yaşayır,öz qohumlarının  İstanbuldakı fəaliyyəti haqqında  milli mətbuatımız üçün gərəkli olan materiallarrdan ehtiyatla söz açırdı.

Mən də Elmira xanımdan lazımi materialları toplaya bilmədim.Amma onun nəsil şəcərəsi haqqında indiyədək deyilməyən bəzi materialların izinə düçə bildim.Sonralar Elmira xanım Gənclikdəki evlərini  Əhmədli qəsəbəsindəki  bir mənzillə dəyişdi və bizim telefon əlaqələrimiz kəsildi.

                            ***

Ünsizadələr,onların ictimai-siyasi həyatımızdakı rolu mənim hər gün məşğul olduğum sahədir.Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspirantı kimi mən "Ziya" və  "Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetlərinin (1879-1884) dili"  mövzusunun tədqiqi ilə məşğul olmuşam.

"Ziya"da dil məsələləri   fərqli yanaşma tələb edir.Burada söz içində söz demək,sözün görünməyən tərəflərini tədqiq etmək  daha vacib görünür.Türkdilli mətbuatda "Ziya" dədər zəngin dil çalarları olan ikinci bir mətbuat orqanı yoxdur.Bu qəzetdəki tərcümə materialları belə məqsədəyönlü əhəmiyyət daşıyır.Adi sözün içindın başqa söz,başqa fikir çıxır.Bütün bunları üzə çıxarandan sonra qəzetdəki  dil məsələlərini ictimai-siyasi həyatldakı mövzularla bağlı tədqiq etməyə başladım. Bu araşdirmalar zamanı mətbuat tariximiz üşüm çox maraqlı məqamlar ortaya çıxdı.Ən birinci işim Ünsizadələrin  həyat yolunu öyrənməyə cəhd etmək oldu.

Səid Ünsizadə 1890-ci ildə Şamaxıdakı və Bakıdakı dedi-qodulardan bezib İstanbula köşmüşdü.O, burada müxtəlif vaxtlarda üç dəfə maarif naziri olmuş Münif paşanın köməkliyi ilə təhsi sahəsində işləyir, Quranın türk dilində təfsirini yazır. Əslində,Səid Ünsizadə bu təfsir işinə hələ 1883-cü ildə başlamışdı və  1879-cu ilin yanvarlndan redaktoru olduğu "Ziya" qəzetinin mətbəəsində bu mövzuda bir kitabça da nəşr etmişdi.

  1905-ci ilin iyun ayında İstanbuldan  şamaxılı  S.Atamaıbəyov  "Həyat" qəzetinin redaktoru  Əli bəy Hüseynzadəyə  açı bir xəbər göndərir.

Xəbərdən məlum olur ki,türk dünyasının tanınmış  aydınlarından və ziyalılarından biri Səid Əfəndi Ünsizadə ömrünün səksən sinnində İstanbulda dünyasını dəyişmişdir.Xəbərdə onun İstanbulda yaşadığı dövrdə (1890-1905) gördüyü maarifçilik işlərindən söz açılır.( "Həyat" qəzeti,5 iyul 1905,N 21).

Nekroloqun sonunda redaktor  oxucuları müracətlə  Səid Ünsizadə haqqında iri həcmli bir yazı yazmağa çağırır  və onu  qəzetdə çap edəcəyinə söz verir.

Təəssüf ki,Əli bəy Hüseynzadənin oxuculara ünvanladığı yazı sifarişinə səs verən olmur.

Mənim yazılarımdakı  "Səid Ünsizadə (1825,Şamaxı-1905,İstanbul)"  tarixi bu faktdan qaynaqlanır.

Ünsizadələrin ortancıl qardaşı Cəlal Ünsizadə də böyük qardaşından bir il sonra Tiflisdən İstanbula köçür,burada yuksək mətbuat vəzifələrində çalışır.Bəzi tədqiqatçılar onun 1918-ci ildə  Gəncədə göründüyündən söz açırlar. 

 Bəzi tədqiqatlarda Cəlal Ünsizadənin 1930-cu illərin əvvəllərində Türkiyədə vəfat etdiyini xəbər versələr də,konkret mənbə göstərmirlər.Halbuki, hakim dairələrə yaxın olan Cəlal Ünsizadənin ölüm xəbəri mütləq  türk mətbuatında  öz əksini tapmalı idi.

Ünsizadələrə  aid materialları Türkiyədə elə Ünsizadə adı ilə axtarmaq lazımdır.Onların hər ikisi  1934-cü il  Türkiyə Soyad Kanununa qədər  dünnyasını dəyişmişdir.Bu nəslin sonrakı nümayəndələri isə 1934-cü il  Soyd Kanunundan istifadə etmişlər.Təəssüf ki, Ünsizadələrin yeni nəslinin soyadları bizə məlum deyili. 

Gənc dostum Zaur  bu istiqamətdə  türk dostlarının  köməyi ilə maraqlı axtarışlar aparır. İnanırıq ki, bu işdə Zaur Səmədovun axtarışları  və oxucularla paylaşdığı  yeni soyad axtarışları öz bəhrəsini verəcəkdir.  

Zaur Səmədovun FACEBOOK dostlarına ünvanladığı bəzi materialları olduğu kii Sizlərə təqdim edirəm.Nəticəni özünüz çıxarın.

"1890 illerde Istanbula kocmus Haci Said efendi Unsizadenin nesli Soyadi Qanununa esasen

Arkun  (məncə, ARKÜN olmalıdır-N.N.) ve Berksan soyadi göturübler.

1. Firat Coskun oglu Arkun

2. Ahmet Ziyayeddin oglu Arkun( Haci Said efendi Unsizadenin nevesi)

4. Coskun Tefvik oglu Arkun

Turkiye, Istanbul 2017