Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Türk-müsəlman Şərqində ilk hüquqi dövlət təcəssümüdür

     3,3 mln əhalisi, 113,9 min kv km ərazisi olan Azərbaycan Cumhuriyyəti, xalqımızın car Rusiyasına və erməni təcavüzünə qarşı milli azadlıq mubarizəsi nəticəsində yaranmış, Türk-müsəlman Şərqində ilk hüquqi dövətin nümunəsi olmuşdur. Azərbaycan Cumhuriyyətində  ölkə parlamentin qəbul etdiyi qanun və qərarlar əsasında idarə olunur, hakimiyyət bölgüsü mövcud idi. Dovlət hakimiyyəti uc qoldan ibarət idi: Parlament, Hokumət, Məhkəmə hakimiyyəti. Hökumət Parlament qarşısında cavabdeh idi. İcra hakimiyyəti Hökumətə məxsus idi. Qadınlara seçki hüququnun verilməsi, ilk Universitet ənənsi, opera da bu dövlətə məxsus idi.

        Fransa təhsili almış Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədrliyi altında 1918-ci il dekabrın 7-də 97 deputatla fəaliyyətə başlayan bir palatalı Azərbaycan   parlamenti ölkə üçün taleyüklü   bir sıra    qanunlar   qəbul   etmiş,140 iclas keçirmiş, 315 qanun layihəsi müzakirəyə çıxarmışdı. Bu layihələrin 3/2 hissəsindən çoxu maliyyə, ədliyyə, daxili işlər, hərbi və mədəni-maarif məsələləri ilə bağlı idi. Parlamentdə 1.Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında; 2.Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında; 3.Qadınlara seçki hüququnun verilməsi haqqında; 4.Mətbuat haqqında; 5.Dövlət bayrağı; 6.Dövlət gerbi; 7.Dövət himni; 8.Milli bankın təsis ediləsi haqqında və ölkə üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən digər qanunlar qəbul olunmuşdur.Parlamentin tərkibində Azərbaycan ərazisində yaşayan butun xalqlar, o cumlədən  azsaylı xalqlar təmsil olunmuşdular (turk-musəlman əhali - 80, ermənilər -21, ruslar - 10, almanlar - 1, yehudilər - 1, gurculər - 1, polyaklar - 1, Bakı həmkarlar ittifaqları - 3, Bakı Neft Sənayeciləri İttifaqı - 2.

     Öz fəaliyyəti dövründə 5 hökumət kabinəsi olmuş Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti 23 ay yaşasa da  müstəqil dövlətçiliyimizin qorunması, onun dünyada tanınması üçün zəruri olan bir çox tədbirləri həyata keçirmişdi. İlk növbədə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında “İstiqlaliyyət bəyannaməsi”  1918-ci il mayın 30-da dünya ölkələrinə çatdırılmışdı. Bu bəyannamədə aşağıda qeyd olunan  demokratik, humanist ideyalar dünya ictimaiyyətinə çatdırılırdı. 

1. Azərbaycan tamhuquqlu mustəqil dovlətdir.

 2. Mustəqil Azərbaycan dovlətinin idarə forması Xalq Cumhuriyyətidir.

3. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti butun millətlərlə, xususilə qonşu olduğu millətlər və dovlətlərlə mehriban munasibətlər yaratmaq əzmindədir.

 4. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti milliyyətindən, məzhəbindən, sinfindən, silkindən və cinsindən asılı olmayaraq oz sərhədləri daxilində yaşayan biitiin vətəndaşlarına siyasi hiiquqlar və vətəndaşlıq huququ təmin edir.

5. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti oz ərazisi daxilində yaşayan butun millətlərin sərbəst inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır.

6. Muəssislər Məclisi toplanıncaya qədər Milli Şura və onun qarşısında cavabdeh olan Müvəqqəti hökumət ali orqandır. 

      Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dunyanın 27 dövləti ilə, o cümlədən Turkiyə, İran, Ukrayna, Boyuk Britaniya, ABŞ, Fransa, İtaliya, Polşa, İsvec, İsvecrə, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Rumıniya, Almaniya, Gurcustan, Ermənistan, Dağlılar Respublikası, Krım və digər ölkələrlə səfirlik və numayəndəlliklər səviyyəsində diplomatik munasibətlər yaradılmış, ikitərəfli və coxtərəfli muqavilələr, sazişlər bağlanılmışdı. 1918-ci ilin mart soyqırımını təhqiq etmək üçün X.Xasməmmədovun rəhbərliyi altında “Fövqəladə Təhqiqat Komitəsi” yaradılmış, 36 cildlik, 3500 səhifəlik istintaq materialı toplanmışdı ki,bu gün bu sənədlər erməni vəhşiliklərinin iç üzünün açılmasında, Azərbaycan həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında, tarixi yaddaşın möhkəmləndirilməsində,  gənc nəslin vətənpərvərlik tərbiyəsində böyük əhəmiyyət kəsb edən dəyərli mənbə hesab edilir.

    Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti ölkənin iqtisadi həyatı ilə bağlı “Neft sənayesinin milliləşdirilməsi qərarının ləğv edilməsi haqqında”, “Ticarət donanmasının milliləşdirilməsi  qərarının ləğv edilməsi haqqında”,   “Aqrar islahat haqqında” (Kənd əhalisinə 7-50 desyatin, şəhər əhalisinə 1-12 desyatin torpaq verildi), “Ərzağın xaricə daşınmasının qadağan edilməsi haqqında”,  “Ticarət azadlığı haqqında” və  bu kimi digər mühüm qərarlar qəbul etmişdi.

    Xalq Cumhuriyyəti  ölkənin mədəni quruculuğu ilə də bağlı bir sıra taleyüklü məsələləri həll etdi.Belə ki, Baki Dövlət Universiteti təsis edildi, 7 kişi və 1 qadın gimnaziyası açıldı , 100 gənc Avropaya təhsilə göndərildi, təhsil üçün 7 mln. pul ayrıldı, millət atası, böyük xeyriyyəçi H.Z. Tağıyev təkcə  20 tələbənin təhsil alması üçün 7500 manat təqaüd ayırmışdı. Bakıda 3, Gəncədə 1 praporşiklik məktəbi açılmışdı.

   Ordu quruculuğu sahəsində də mühüm işlər görülmüşdü. Belə ki, 1918-ci il iyun ayının 18-də respublika ərazisində hərbi vəziyyət elan edildi. Iyunn ayının 26-da “Müsəlman korpusu” “Əlahiddə Azərbaycan kopusu“ adlandırıldı. 1894-1899-cu illərdə anadan olmuş bütün müsəlman vətəndaşlar orduya çağrıldı. Hərbi nazirlik yaradıldı.Ordu quruculuğunda qardaş Türkiyənin də böyük yardımı oldu.Türklərin köməyi ilə Gəngə hərbi məktəb açıldı, milli hərbi kadrların hazırlanmasında onlar yaxından iştirak etmiş, 40 minlik ordu hissələri yaradılmışdı. Azərbaycan hərbi qüvvələri Zəngəzurda, Qrabağda, Naxçıvanda erməni vəhşiliklərinə son qoymuş, Qrabağın Azərbaycana aidiyyatı ermənilər tərəfindən tanınmış, Sovet Muğan Respublikası ləğv edilmişdi.

    Azərbaycannın dövlət müstəqilliyi 1920-ci il yanvarın 11-də Antanta Ali Şurası tərəfində de-fakto tanınmışdı.

       Azərbaycan Respublikasi  ikinci dəfə müstəqillik əldə etdikdən sonra Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən əsası qoyulmuş hüquqi dövlət quruculuğu prosesi görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev tərəfindən davam etdirilmişdi.Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi ikinci dövrü sözün əsl mənasında hüquqi dövlət quruculuğu, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdığı dövr kimi xarakterizə etmək olar. Belə ki, ilk milli Konstitusiya qəbul olunmuş, milli ordu yaradılmış, 1998-ci ildən Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyətə başlamış, hakimiyyət bölgüsü, qanunun aliliyi təmin edilmiş, məhkəmə hüquq islahatları keçirilmiş, 3 pilləli məhkəmə sistemi formalaşmış, Şərqdə ilk dəfə Azərbaycanda ölüm hökmü və senzura ləğv edilmiş, 2000-ci ilə dək 60 min məhbusa amnistiya verilmiş, 2001-ci ildə daha 8,5 min  məhbusa amnistiya aktı şamil olunmuş, 1993-2001-ci illərdə 30 əfv fərmanı verilmiş, Azərbaycan Respublikası insan hüquqları, ekologiya, dəniz ticarət gəmiçiliyi və digər sahələrdə beynəlxalq Konvensiya və Sazişlərə qoşulmuş, 2001-ci ildən  İnsan hüquqları üzrə Müvəkkil Ombudsman İnstitutu fəaliyyətə başlamış, çoxpartiyalı sistemin fəaliyyəti, cəmiyyətdə mətbuat azadlığı, plüarizm, aşkarlıq təmin edilmişdir.

      Göründüyü kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Türk-müsəlman Şərqində ilk hüquqi dövlət təcəssümü olmuş, ölkənin ictimai, iqtisadi, siyasi mədəni həyatı ilə bağlı çox mühüm taleyükü poblemləri həll etmiş, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi dünyada tanınmasına nail olmuş, əsası Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən qoyulmuş hüquqi dövlət quruculuğu ideyaları yeni şəraitdə Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilmişdir.