Səfəvilərin etnik mənsubiyyəti məsələsi müasir Türkiyə tarixşünaslığında

XVI əsrin əvvəllərində Şah İsmayıl tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Səfəvi dövləti xalqımızın dövlətçilik tarixində xüsusi yer tutur. Şah İsmayıl Ağqoyunlu dövlətinin keçmiş qüdrətinin artıq öz dövrünü başa vurmuş miskin qalıqlarını ləğv etmiş və Azərbaycan torpaqlarını birləşdirərək güclü imperiya yaratmışdır.
Səfəvilərin etnik mənşəyi və məzhəbləri ilə bağlı məsələlər uzun müddət nəinki Qərb tarixçiləri arasında, eləcə də Türkiyə tarixşünaslığında da mübahisə mövzusu olmuşdur.
Hələ XX əsrin 20-ci illərində Türkiyə tarixçisi Rza Nur çoxcildlik “Türk tarixi” əsərində “bu sülalə türkdür” dediyi Səfəvilər haqqında yazır: “Səfəvi təriqətini quranların böyük babasının mənşəcə İmam Musa Kazıma bağlanması və bununla da ərəb olması uydurmadır. Çünki, o dövrdə bütün müsəlman ölkələrində, xüsusən də İranda hakimiyyətə keçmək, və ya buna təşəbbüs göstərmək istəyənin mütləq özünü ya Peyğəmbər övladlarına və ya bir padşah sülaləsinə mənsub olduğunu göstərməsi, bu sahədə şəcərələr uydurması bir adət idi. Halbuki, bu şəxsin (Şeyx Səfiəddinin – T.N.) Ərdəbildən olmasına heç bir şübhə yoxdur. Ərdəbil o vaxt və indi də türk şəhəridir. Hələ bu sülalənin bütün istinadgahlarının türkmənlər olması qəti bir dəlil mahiyyətindədir. Çünki, türk və Əcəm arasındakı böyük nifrət və düşmənlik bir Əcəmin türklər tərəfindən himayə edilməsinə qətiyyən mane olur. Türk olmasaydılar bu türkmənlər onlara dayaq olmazdılar. Bu sülalənin yarandığı dövrdə ortada heç bir Əcəm (fars – T.N.) yoxdur, hamısı türkdür. Hətta, bunların sadə tərəfdarları deyil, düşmənləri də tamamilə türkdür. Şah İsmayıl “Xətayi” təxəllüsü ilə bir divan yazmışdır. Bu şeirlər gözəl türkcədir və Azərbaycan şivəsidir. Türklərin İranda farsca şeir yazmaları ümumi bir adətdir. Belə bir moda və cərəyan içində bir əcəmin türkcə şeir yazması imkan xaricində olan bir işdir. Belə bir mühitdə Şah İsmayılın türkcə şeir yazması onun türklüyünə heç bir şübhə buraxmaz” [33,118].
Göründüyü kimi, Rza Nur Səfəvilərin mənşəcə türk olmasına heç bir şübhənin olmadığını xüsusi olaraq vurğulamış, Şah İsmayılın türk oğlu türk olduğunu bildirmişdir. Rza Nurun bu mövqeyi Türkiyə tarixçisi İ.H.Uzunçarşılı tərəfindən müdafiə edilir. O, yazır: “Xalis türk olan bu ailənin siyasətlərinə uyğun olaraq çap etdirdikləri silsilənamələrə görə, özlərini İmam Hüseynin övladları olduqlarını göstərmişlər” [42,225].
Türkiyə tarixçilərindən T.Gündüz də Səfəvi dövrünün qaynaqlarının təhlilinə əsaslanaraq yazır ki, bu qaynaqlarda Şeyx Səfiəddin və ailəsi türk kimi təqdim olunmuşdur. Şeyx Səfiəddindən bəhs olunan zaman onun “türk oğlu” və “türk gənci” olduğu qeyd edilmişdir [18,19]. T.Gündüzün fikrincə, qarşımıza çıxan ən önəmli gerçək dövlətin ilk növbədə türklərə dayanması, Şah İsmayılın təmiz türk dilində şeirlər yazması və saray dilinin türkcə olmasıdır [18,20].
N.Çətinqaya yazır ki, orta əsr ənənələrinə görə, əslən türk soylu olan Səfəvilərin soylarının seyidlərə bağlanılaraq müqəddəsləşdirilməsi və müxtəlif millətlərə mənsub olan şeyx və din adamlarının Səfəvi təriqətinə mənsub kimi göstərilməsi onların bəzən ərəb, bəzən də farsca danışan zümrələrə bağlanmasına səbəb olmuşdur [13,378]. Əhməd Kəsrəvi və onun kimi düşünənlər “Səfvət əs-səfa”nın müxtəlif yerlərində Şeyx Səfinin “Piri türk”, yaxud “Türk piri” kimi qeyd edildiyini görmək istəmirlər. “Səfvət əs-səfa”da Şeyx Səfiəddinin etnik mənsubiyyətinə dair məlumatlar vardır. Səfəvilərin mənşəcə fars olduğunu sübut etmək arzusu ilə hərəkət edən müəlliflərin bu barədə “susması” tamamilə başa düşülə bilər. Çünki Şeyx Səfinin səyahətləri haqqındakı rəvayətlərdə onun dəfələrlə “türkün piri” (pir-i türk) adlandırıldığını görməmək mümkün
deyildir. Bu mənada Şeyx Səfinin fars torpağı olan Şirazda öz müridləri ilə görüşləri və söhbətlərindən bəhs edən hekayədə ona dəfələrlə türk kimi müraciət olunması çox səciyyəvidir: “Yüksək mənsəb sahibi olan və bütün Farsda” cəsarəti ilə tanınan əmir Abdulla Şeyx Səfiyə müraciət edərək dedi: “Ey türk piri” [17,39; 13,379]. N.Çətinqayanın fikrincə, Şeyx Səfi Şirazda tanınmış elm və irfan sahibləri ilə bir neçə dəfə mübahisələrə qatılmışdı. Onlar da Şeyx Səfini türk kimi tanıyaraq ona hər zaman “Ey türk piri” kimi müraciət etmişdilər [13,379].
“Səfvət əs-səfa”da Ə.Kəsrəvinin heç cür görmək istəmədiyi qeydlərdən olan bir rəvayətdə deyilir: “Bir gün Şeyx Səfi oturmuşdu. Mehrabın yarıldığını gördü. Oradan bir adam çıxıb Şeyxə dedi ki: Ey piri türk... Onun camalının bədri, hüsn və kamalının yetkinliyi elə bir dərəcəyə çıxmışdı ki, o, daima türk piri olaraq tanındı” [1,317; 13,380; 35,32].
Şeyx Səfinin türklərə mənsub olduğunu göstərən buna bənzər fikirlər “Səfvət əs-səfa”nın bütün nüsxələrində vardır. Səfəvilərin guya öz uzaq əcdadlarının etnik mənşəyini şüurlu surətdə saxtalaşdırmaq istədiklərini söyləmək üçün də heç bir əsas yoxdur. Səfəvilər sülaləsinin əzəldən kürd, yaxud İran mənşəli olması haqqındakı ehtimal da mötəbər mənbələrin məlumatlarına əsaslanmır. Həm də Şeyx Səfiəddinin türk etnosuna mənsub olması, çətin ki, şübhə doğura bilər [17,39].
Həmid Alqarın fikrincə, tarixi araşdırmalar Səfəvilərin sırasına kürd boylarının qarışmasına baxmayaraq, saf bir türk boyu olduğunu ortaya çıxarmışdır [2,22]. M.Çələng belə qənaətə gəlir ki, Səfəvilərin etnik mənşəyi ilə bağlı H.Alqarın “içlərinə kürd boylarının qarışmış olmasına baxmayaraq, saf bir türk boyunun olması” ilə bağlı qeydini başlıca fikir kimi qəbul etmək imkanına sahibik [12,22].
Babək Cavanşir yazır ki, Səfəvi sülaləsinin mənşəyinin türk olması danılmazdır. Ancaq sülalənin mənşəyi ilə bağlı bir sıra iddialar irəli sürülmüşdür. Bu Səfəvi xanədanlığının mənşəyinə dair fikirlərin olduğu “Səfvət əs-səfa”nın müəllif nüsxəsinin əlimizdə olmaması ilə bağlıdır. Səfəvilərin mənşəyindən bəhs edən tarixçilər nədənsə, 1357-ci il nüsxəsinə deyil, 1542-ci il türk dilində olan nüsxəsinə əsaslanmışlar. Mübahisənin mərkəzində Səfəvilərin ilk babaları olan Firuzun kimliyi məsələsidir. Əksər tarixçilər “Səfvət əs-səfa”da Şeyx Səfiəddindən bəhs olunarkən onun babalarının Zərrinqulaq Firuzla Səncar vilayətindən Azərbaycana gəlmiş “Şeyx İbrahim Əthəm nəslindən olan bir hökmdar” arasındakı yaxın əlaqənin olmasına fikir verməmişlər. İbrahim Əthəm hicri 777-ci ildə ölmüş Bəlxli tanınmış bir Melamidir. O, islam, hind mistizmi və Xorasandakı dini inancların sintezi əsasında özünün sufi baxışlarını yaratmışdır. Melamət anlayışının ilk klassik forması onun kimliyinə aydınlıq gətirir. Bəlx Toharıstanın mərkəzi şəhərlərindən biri kimi türk Teginlər sülaləsindən olan hökmdarlar tərəfindən idarə edilmişdir. İbrahim Əthəm türk inanc sisteminin üstün olduğu bir bölgədəndir. Beləliklə, Səfəvilərin babalarının bu bölgədən olduğu və türk mühitindən çıxdığına heç bir şübhə yoxdur. Mənbələr Qızılbörk Firuzun “İbrahim Əthəm övladı olan bir hökmdarla” Səncardan Azərbaycana köç etdiyini göstərir [Bax: 11,94,95]. B.Cavanşirin fikrincə, Ə.Kəsrəvinin qeyd etdiyi kimi, Qızılbörk Firuz İbrahim Əthəm soyundan olduğu üçün onun mənşəcə türk olması ehtimalı daha böyükdür. Ə.Kəsrəvinin ən böyük səhvi, Firuzun Xorasandan deyil, Diyarbəkrdəki Səncardan gəldiyini iddia etməsidir. Onun fikrincə, “Firuz Şeyx Səfinin 7-ci babasıdır. Mənim hesablamalarıma görə, hər yüz ilə 3 kişini nəzərə alsaq, onun hicri V əsrin sonlarında yaşadığı ortaya çıxır. Bu zaman Azərbaycanda Səlcuqlar hökmran idilər. Buna görə, kürdlərin bu bölgəyə gəlib ölkəni fəth etməsi və müsəlmanlığı yayması iddiasının əsassız olduğu anlaşılır” [11,98].
B.Cavanşirin qənaətinə görə, “kürdlük” və Səncardan Azərbaycanın Ərdəbil bölgəsinə köç hadisəsi Sacilər dövlətinin sonlarında Deysəm bin İbrahimin kürd əsgərlərlə qərbdən gələrək Ərdəbili ələ keçirməsi hadisəsi ilə qarışdırılmışdır. Buna görə də, bəzi tarixçilər Firuzun Azərbaycana X əsrdə gəlməsini göstərirlər [11,98-99].
Maraqlıdır ki, Firuzdan bəri Səfəvilərin Mevalilərə böyük hörməti vardı. Hətta Əmir Teymur tərəfindən haqları tanınan Səfəvi təriqətinə aid rəsmi sənədlər də Bəlxdə aşkar edilmişdir. “Üzərundə Monqol tamğası və Əmir Teymurun möhürü olan və əski hərflərlə yazılmış bu sənəddə Xacə Əlinin Teymurla görüşməsi və Şeyxin kəramətləri qeyd edilmişdir. Bu sənəd Bəlx üzərinə yürüş zamanı 1602-ci ildə Andəhut qalası tutulan zaman ələ keçmiş və Şah Abbasa təqdim edilmişdir” [20,8; 11,102]. B.Cavanşirin fikrincə, “Səfvət əs-səfa”da Şeyx Səfinin türk olduğunu bildirən “Ey türkün piri”, “cavan türk” ifadələri ilə yanaşı onun “türk kəndi”ndən olması göstərilmişdir. Bununla yanaşı, Səfəvilərin türk olduğunu təsdiq edən digər mühüm cəhət Şah İsmayılın “Divanı”nın dilində Xorasan və Şərq türkcəsi təsirinin olmasıdır. Şah İsmayılın şeirlərində istifadə etdiyi türk dili sadəliyi və xalq dilinə yaxınlığı baxımından diqqəti cəlb edir. Şah İsmayılın ulu babaları Xorasan türkcəsinin istifadə olunduğu Bəlx bölgəsinin yarımköçəri türkləri arasından çıxdıqları üçün onlara bağlı olduqlarını qoruyub saxlamışdılar [11,102-103].
Türkiyə tarixşünaslığında Səfəvilərin seyid olub-olmaması, mənşələrinin ərəblərlə bağlanılmasına da xüsusi diqqət yetirilmişdir. M.Ekinçi yazır ki, Şeyx Səfinin ulu babası Firuzşah Mosulun qərbində və Diyarbəkrin cənubunda yerləşən Sincan (Sincar) bölgəsindən Azərbaycana köçmüşdür. Onların seyid bir ailədən olması ehtimalı böyükdür [16,64]. E.B.Şapolyonun fikrincə, XIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda, Ərdəbil şəhərində bir sufi cəmiyyəti yaranmışdı. Onun şeyxi əslən Gilandan olan Şeyx Zahid idi. O, qızı Bibi Fatmanı müridi Səfiəddinə ərə vermişdi. Şeyx Zahid vəfat edincə cəmiyyətin şeyxi Səfiəddin olmuşdur. Rəvayətə görə, onun ulu babası Firuz adlı bir kəs XII əsrdə Ərəbistandan Azərbaycana gəlmiş və burada kök salmışdır [38,350]. Türkiyə tarixçiləri vaxtı ilə Anri Massenin bildirmiş olduğu fikri təkrarlamış olurlar. A.Masse yazır: “Səfəvilər öz müqəddəsliyi ilə şan-şöhrət qazandığı bir zamanda Xəzər dənizinə yaxın vilayətlərin birində vəfat etmiş bir zahidin nəsilləri idilər. Bu zahid Ələvilərin yeddinci imamının nəslindən idi, yəni özünü ərəb hesab edirdi” [28,215]. Eyni fikri C.Brokelmanda da görürük. O, Şeyx Səfiəddindən bəhs edərkən, onu “əslini Ərəbistandan köçmüş Əli ailəsinə bağlayan” kimi təqdim edir [8,294]. A.Alouşun fikrincə, “Səfvət əs-səfa”da verilən bütün “hekayələr” əslində Səfəvilərin seyidlik iddiaları ilə bağlı böyük şübhə yaradır. Həqiqətən də, mənşəyi peyğəmbərə dayanan bir ailənin öz soy kökü ilə bağlı dəqiq məlumata sahib olmaması orta çağlarda inandırıcı görünmür [3,175].
Təəssüf ki, hələ də Türkiyə tarixşünaslığında Səfəvilər sülaləsinin ərəb əsilli olmasını sübut etməyə cəhdlər göstərilir. Bunun üçün vaxtilə Səfəvi ideoloqları tərəfindən ortaya atılmış müxtəlif ideyalardan istifadə olunur. Bunların da ən başlıcası Səfəvilər sülaləsinin kökünün şiə imamlarına gedib çıxması, yəni türk yox, ərəb əsilli olması barədə versiyadır. Bir sıra hallarda Şah İsmayılın özü də sərkərdə, uzaqgörən dövlət xadimi kimi yetişməsində böyük rolu olmuş xilaskarları və tərbiyəçilərinin lap uşaq vaxtlarından ona təlqin etdikləri bu versiyaya müraciət etmişdir. Lakin sülalənin tarixinin
daha dərin tədqiqi sübut etdi ki, bu qəbildən olan fikirlər ideoloji-konyunktura xarakteri, siyasi xarakter daşımışdır və məqsəd böyük xalq kütlələrini vahid mərkəz ətrafında birləşdirmək idi. Həqiqətən də, strateji məqsədlərə nail olmaq üçün birləşdirici ideya lazım idi. Şiəlik təriqəti Azərbaycan qızılbaşlarının doktrinası olaraq bu rolu öz üzərinə götürmüşdü [29].
Şah İsmayılın hansı din altında fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq, həm o özü, həm də onun məsləkdaşları Azərbaycan türkləri idi. Səfəvilər dövləti Azərbaycan ərazisində yaradılmışdı, onun mərkəzləri Azərbaycan şəhərləri Ərdəbil və Təbriz idi. Orduda və sarayda Azərbaycan dili əsrlər boyu hakim mövqe tutmuşdur. Şah İsmayıl öz ədəbi əsərlərini məhz Azərbaycan dilində yazır, dövlət fərmanlarını bu dildə verirdi.
O.Ə.Əfəndiyevin qənaətinə görə, bu məsələni aydınlaşdırmağın mürəkkəbliyi onunla əlaqədardır ki, Səfəvilərin uzaq əcdadları barədə məlumatları özündə əks etdirən yeganə mənbə Təvəkkül ibn İsmayıl ibn Bəzzazın “Səfvət əs-səfa” (“Saflığın saflığı”) adlı agioqrafik əsəridir. Dərviş Təvəkkülün əsəri möcüzələr haqqındadır, tipik sufi kitabıdır və XIV əsrin ikinci yarısında tərtib olunmuşdur. Tədqiqatçıların belə bir fikri diqqətə layiqdir ki, çox az-az əlyazmalar “Səfvət əs-Səfa” qədər saxtalaşdırmalara məruz qalmışdır [17,37].
İran alimi Əhməd Kəsrəvi Təbrizi bu əsərin müqayisəli tədqiqi ilə məşğul olmuş, xeyli əvvəl V.V.Bartold tərəfindən söylənmiş belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Səfəvilərin əcdadları heç də seyidlər (Məhəmməd peyğəmbərin) nəslindən olanlar deyillər və onların nəsil şəcərəsini sonralar Səfəvi tarixçiləri uydurmuş və İbn Bəzzazın əsərinin mətninə daxil etmişlər [23,35-37; 17,53]. Əhməd Kəsrəvi “Səfvət əs-səfa”nın 1491 və 1508-ci il nüsxələri üzərində apardığı araşdırmalar nəticəsində Şeyx Səfinin ərəblərlə əlaqəsinin olmadığını sübut etdikdən sonra onu türk də hesab etmir və kürd mənşəli olduğunu söyləyir. Şeyx Səfiəddinin yeddinci babası Zərrinqulaq Firuzşahın “əl-Kürdi əl-Səncani” kimi tanındığını əsas götürərək, Firuzşahın kürd əsilli olduğunu göstərir. O, “Səfvət əs-səfa”da “əl-Səncani” adının yanlış yazıldığını, bu adın “əl-Səncari” olduğunu və Diyarbəkr yaxınlığında yerləşdiyini zənn edərək, heç bir əsas olmadan yazır ki, “Sözün qısası biz belə düşünürük ki, Şeyx Səfinin babaları Kürdüstanın Səncar bölgəsindən gəlmişlər” [23,37].
Lakin Türkiyə tarixçilərindən T.Gündüzün fikrincə, Ə.Kəsrəvi Səfəvilərin mənşəyi ilə bağlı çox önəmli mübahisələrə girərək, onların seyidlik və kürdlük nisbələrinin heç bir əsasının olmadığını ortaya qoymaqla yanaşı, siyasi səbəblərdən dolayı türklük məsələsinə heç toxunmamışdır. Ə.Kəsrəviyə görə, Firuzşahın kürd olması əsərə sonralar əlavə edilmiş, Azərbaycan tarixində bir kürd istilasından da bəhs olunmadığına görə, onun gəldiyi dövrlərdə Azərbaycan çoxdan müsəlman olduğu üçün kürdlərin hər hansı bir islamlaşdırma aparmadığını müdafiə edir [18,19 qeyd 57; 24,66].
Mirzə Abbaslı yazır ki, “Səfvət əs-səfa”nın təhrif olunmuş bir nüsxəsindəki rəvayətdə Şeyx Səfinin qayınatası və şeyxi Şeyx Zahidlə qohumluq əlaqələrinə dayanaraq, Şeyx Zahidin “əl-Kürdi əl-Səncani” adlandırılması, Şeyx Səfinin yeddinci babası Firuzşahın adı da “əl-Kürdi əl-Səncani” kimi “Səfvət əs-səfa”ya əlavə edilmişdir [1,328]. Ə.Kəsrəvinin istifadə etdiyi “Səfvət əs-səfa”da adı keçən “əl-Səncani” adını “əl-Səncari” kimi dəyişdirməsinin və Səfəvilərin ata-babalarının Kürdüstan tərəflərindən gəlmə olduğunu göstərməsinin heç bir elmi əsası yoxdur. Çünki, XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olan ərəb coğrafiyaçısı və səyyahı Yaqut Həməvi Səncanın Mərv şəhəri yaxınlığında bir yer adı olduğunu qeyd edir. M.Abbaslının fikrincə, Xorasanın Nişapur şəhəri və Azərbaycanda Dərbənd yaxınlığında da Səncan adlı yerlər mövcud olmuşdur [1,328-329]. Bu bir daha təsdiq edir ki, Şeyx Səfinin ulu əcdadları Xorasandan gəlmişlər və türkdürlər.
Ə.Kəsrəvinin şübhəsinə və dəlillərin zəifliyinə baxmayaraq, onun Səfəvilərin kürd mənşəli olduğu barədəki ehtimalını şəksiz həqiqət kimi qəbul edən Türkiyə tarixçiləri faktiki olaraq Səfəvilər sülaləsini iranlılaşdırmağa səy göstərirlər. Türkiyə tarixçilərindən Z.V.Toğan İslam ensiklopediyasında nəşr etdirdiyi “Azərbaycan” məqaləsində Səfəvilərin mənşəyi ilə bağlı yazır: Şeyx Səfinin “ulu babalarının dili Azəri farscası olub, Elxanilər dövründə türkləşmiş və türkmənlər arasına şeyx və mürşid sifəti ilə daxil olmuşlar” [40,112]. Z.V.Toğan Səfəvilərin mənşəyinə həsr olunmuş məqaləsində də onların kürd mənşəli olduğunu əsaslandırmağa cəhd göstərir [39,345-357]. Ə.Kəsrəvinin əlavə və saxtalaşdırma hesab etdiyi “Səfvət əs-səfa”dan kürd qoşunlarının Azərbaycana gəlməsi haqqındakı rəvayətinə əsaslanan Z.V.Toğan, bu yürüşü hicri 416 (1025)-ci ildə Rəvvadilərin Azərbaycanı tutması ilə eyniləşdirir. Toğan belə hesab edir ki, Şeyx Səfinin əcdadları kimi, onun mənəvi hamisi olan Şeyx Zahidin əcdadları da “Rəvvadilərin hərbi əməliyyatları zamanı Gilan və Ərdəbilə gəlmiş, Muğan və Arran vilayətlərində islamı yaymışlar” [39,352]. Z.V.Toğan öz mülahizələrini belə yekunlaşdırır: “Hökm-darlar (I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib) özlərinin kürd mənşəyini tarixdən silmək, kürd Firuzşahı peyğəmbərin nəslinə aid etmək və Şeyx Səfinin türk və şiə şeyxi, türk poemalarının müəllifi olduğunu sübuta yetirmək üçün əllərindən gələni etmişlər” [39,356]. O.Ə.Əfəndiyevin yazdığı kimi, Z.V.Toğan da bir çox başqaları kimi özlərinin kürd mənşəyini gizlətməyin Səfəvilərə nə üçün lazım olduğunu izah etməyi zəruri bilməmişdir [17,38].
Qeyd etmək lazımdır ki, Z.V.Toğan heç bir əsas olmadan Rəvvadilər sülaləsinin kürd mənşəli olduğunu göstərir. Əvvəla, Rəvvadilər mənşəcə kürd deyil, ərəbdirlər. VIII əsrin sonlarında Azərbaycan, Arran və Ərminiyə canişini Yəzid ibn Xatim əl-Mühəlləbi (785-786) xəlifənin sərəncamı ilə əzd qəbiləsindən olan yəmənli Rəvvad ibn əl-Müsənnanı həmqəbilələri ilə birlikdə Təbriz ətrafında yerləşdirmişdir [4,337]. X əsrin sonlarında Rəvvadi nəslindən olan Əbülheycə Salarilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyaraq, mərkəzi Təbriz şəhəri olan Rəvvadilər dövlətini yaratmışdır. Heç də Azərbaycan Z.V.Toğanın qeyd etdiyi kimi, 1025-ci ildə Rəvvadilərin axınlarına məruz qalmamışdır. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan, o cümlədən Ərdəbil və Muğan bölgələri Rəvvadi nəslinin hakimiyyəti altında olmuşdu və Azərbaycanı 1025-ci ildə onların tutmasına heç bir ehtiyac yox idi. Digər tərəfdən, Z.V.Toğanın qeyd etdiyi kimi, Muğanda islam dini XI əsrdə yox, ərəb tarixçisi əl-Bəlazurunin verdiyi məlumata görə, xəlifə Əlinin dövründə (656-661) qəbul edilmişdi [4,187].
Türkiyə tarixçilərindən Faruq Sümer Səfəvilərin mənşəyi ilə bağlı yazır: “Həqiqətən bu nəslin seyidliklə heç bir əlaqəsi olmayıb. Firuz şah
adlı Sincarlı bir kürdün nəslindən gəldiyi şübhəsiz bir şəkildə ortaya qoyulmuşdur. Təxmin etmək mümkün ola bilir ki, Səfiəddin İshaqın atası Firuzşah, kürdlərin X əsrdə Azərbaycan və Arranda yayılmaları əsnasında Ərdəbilə gəlmiş və şəhərin yaxınlığında bir yerdə yerləşmişlər. XI əsrin II yarısında Səlcuqlar Azərbaycan, Kürdüstan, Arran, və Şərqi Anadoluya gəldikləri zaman burada hakimiyyət sürən Rəvvadi, Şəddadi, Mərvani və Ənnazoğulları kimi bir çox kürd xanədanları ilə qarşılaşdılar. Bunlardan Rəvvadilər Azərbaycanı idarə edirdi. Əmir Əhmədil də bunlardan biri olub Ərdəbil və Təbriz şəhərlərinin hakimi idi. Adı çəkilən yerlər XI əsrin sonlarından etibarən Əhmədilin türk məmlükü Ağ Sunqur və oğulları tərəfindən idarə edilmişdi. Qaraqoyunlular zamanında Ərdəbildən Muğana qədər uzanan bölgənin Cagirlü oymağının yurdu olduğunu bilirik ki, İbn Ərəbşaha görə, bu tayfa kürd mənşəlidir” [37,1].
Türkiyə tarixşünaslığında Səfəvilərin mənşəcə kürd olması və Diyarbəkr yaxınlığındakı Səncar adlı yerdən Azərbaycana gəlməsi haqqında fikirlər E.Xəmgin [19,242], M.Ekinçi [16,64], Ö.Uluçay [41,27] tərəfindən qəbul edilmişdir.
Bu barədə K.E.Bosvortun fikri heç bir anlama sığmır. O, yazır: “Hərçənd Səfəvilər türkcə danışsalar da, çox güman ki, onlar mənşəcə kürd idilər. Bu xüsusda bizdə etibarlı məlumat yoxdur, belə ki, Səfəvilər, İranda hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra, öz mənşələrinə aid məlumatları bilərəkdən saxtalaşdırmağa başladılar. Ancaq onların türkmən əhalinin çoxluq təşkil etdiyi Anadolu-Diyarbəkr-Azərbaycan bölgəsindəki əksər sülalələr kimi dərvişlər içərisindən çıxmış olduğu və siyasi təsirə malik olduqları barəsində şübhə etmək olmur” [10,213; 9,226].
Z.V.Toğanın yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri Türkiyə tarixçilərindən R.Kılıç tərəfindən qəbul edilmişdir. O, Z.V.Toğanın və F.Sümerin verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, Səfəvilərin peyğəmbər övladları ilə heç bir əlaqəsi olmamışdır. Onlar seyidliklə əlaqəsi olmayan Firuzşah adlı Sincarlı bir şəxsin nəslindən olub, X əsrdə Azərbaycan və Arran bölgəsinə edilən köçlər zamanı Xəzər dənizin cənub qərb sahilində yerləşən Ərdəbilə gəlmiş və şəhərə yaxın bir yerdə yerləşmişlər [25,25-26].
Ə.Kəsrəvi “Səfvət əs-səfa”ya Şeyx Səfinin peyğəmbər nəslindən olması ilə bağlı düzəlişin Şeyx Xacə Əli və yaxud Şeyx İbrahim dövrlərində edildiyini qeyd etsə də, Z.V.Toğan bu düzəlişlərin Şah İsmayıl hakimiyyətə gəldikdən sonra həyata keçirildiyini qeyd edir [3,180]. A.Allouş yazır ki, ərəb tarixçisi İbn Hacər əl-Əsqalani Xacə Əlinin Həcc ziyarətindən sonra Qüdsə gəlməsi və burada ölümü barədə mühüm məlumat versə də, onun mənşəyi ilə bağlı heç bir xəbər vermir. Nəzərə alsaq ki, İbn Hacər Xacə Əli ilə eyni dövrdə yaşamışdır və onun soy kökü ilə bağlı məlumat verməməsi göstərir ki, Səfəvilər o dövrdə Ələvi soyuna heç bir iddia etməmişlər [3,180]. Görünür, “Səfvət əs-səfa”ya düzəlişlər Şeyx Cüneydin Anadoludakı şiələrin dəstəyini əldə edərək iqtidara yiyələnmək arzusuna daha uyğundur [3,181]. F.Sümer də Səfəvilərin seyidlik iddialarının XV əsrin ikinci yarısında, yəni Şeyx Cüneyd dövründə ortaya çıxdığını, onların bundan sonra özlərini Hz. Əli nəslindən saymış olduğu qənaətindədir [37,2].
Y.Küçükdağ və B.Dədəyev “Səfəvilərin nəsəbinə fərqli bir baxış” adlı məqalədə “Səfvət əs-səfa” nüsxələrinə edilən düzəlişlər və Səfəvilərin mənşəyinin kürdləşdirilməsi məsələsinə aydınlıq gətirmişlər [26,415-424]. Məqalə müəllifləri Türkiyə arxivlərində saxlanılan “Səfvət əs-səfa”nın h. 896/1491, h. 914/1508 tarixli nüsxələrinin təhlili əsasında belə nəticəyə gəlirlər ki, əsərə mühüm dəyişiklik edilərək Şeyx Səfinin ulu babalarının “əl-kürdi əl-Səncani” yazılması XV əsrin sonlarında baş vermişdir. O, dövrdə bu dəyişikliyin edilməsi üçün müəyyən siyasi zəmin mövcud olmuşdur. Belə ki, XV əsrin 80-ci illərində Şeyx Heydərin Dağıstana uğurlu üç səfəri Ağqoyunlu Sultan Yaqubla yanaşı, Osmanlı sultanı II Bayəzid tərəfindən diqqətlə izlənilmişdi. Çünki, bu yürüşlərə Osmanlı təbəəsi olan qızılbaşlar da qatıldığı üçün Osmanlı sultanı ciddi narahat olmuşdur. Beləliklə, XV əsrin sonlarında Qızılbaş təhlükəsi Sultan Yaqubla II Bayəzid arasında yaxınlaşmaya səbəb olmuş, iki dövlət arasında diplomatik əlaqələri gücləndirmiş, 1488-ci ildə Osmanlı elçisi Təbrizə göndərilmişdir. Maraqlıdır ki, Osmanlı elçisi Təbrizi tərk etdikdən bir neçə ay sonra Sultan Yaqub tərəfindən öldürülmüş Şeyx Heydərin üç oğlu anaları ilə birlikdə İstəxr qalasında zindana salınmışdır. Məqalə müəlliflərinin qənaətinə görə, məhz bu dövrdə Qızılbaş hərəkatının siyasi cəhətdən geniş nüfuz qazanması, müridlərinin sayca daha da artması Sultan Yaqubla Sultan II Bayəzidi Səfəvilərin yeganə dini kitabı olan “Səfvət əs-səfa”ya müəyyən düzəlişlər edərək əhli beyt sevgisini başlıca həyat tərzi kimi qəbul edən Səfəvi müridlərini təsirsiz hala gətirməyə çalışmışlar. Bu məqsədlə “Səfvət əs-səfa”ya Ağqoyunlular tərəfindən 1491-ci ildə Səfəvilərin Səncandan gəldiyinin önünə əl-kürdi ibarəsi əlavə edilmişdir. Bununla da, 1491-ci ildə Sunullah adlı katib tərəfindən üzü köçürülən nüsxəyə Səfəvilərin seyid deyil, əslində Səncanlı bir kürd ailəsinə mənsub olduqları ilə bağlı əlavələr edilmişdir [26,421-422; 27,25-26].
V.V.Bartold sübut etmişdir ki, Səfəvilərin əcdadları heç də seyid (Məhəmməd Peyğəmbərin nəsli) olmamışlar, onların şəcərəsi sonradan Səfəvi tarixçiləri tərəfindən uydurulmuşdur. Hər necə olsa, Şah İsmayılın birbaşa İmamın nəslindən olması ideyası Səfəvilər dövlətinin qurulmasında çox mühüm rol oynamışdır. Bu cür taktiki və strateji gediş sayəsində dövlət siyasəti hakimiyyət və idarəçiliyi həyata keçirmək üçün bir sıra mühüm keyfiyyətlər əldə etdi, kütlələri birləşdirə bilən yeganə səmərəli ideoloji vasitəyə çevrildi [29].
N.Çətinqayanın qeyd etdiyi kimi, Səfəvilərin mənşəyi ilə bağlı bəzi dövrlərdə onların fars mənşəli olması iddiası irəli sürülmüşdür. Səfəvilərin fars ləhcəsində danışan zümrələrə bağlı olması, Şeyx Səfinin fars dialektlərindən birində danışması iddiası Ə.Kəsrəvi tərəfindən ortaya atılmışdır. O, təhrif olunmuş “Səfvət əs-səfa”ya əlavə edilmiş və Şeyx Səfiyə aid olduğu göstərilən fars ləhcəsi ilə yazılmış şeirlərə əsaslanaraq bu fikri qabartmışdır. M.Abbaslı İbn Bəzzazın “Səfvət əs-səfa” əsərinin 1357-ci il ilk nüsxəsinin mikrofilminə əsaslanaraq bildirir ki, burada və bəzi əsas nüsxələrdə Şeyx Səfiyə aid şeirlər öz əksini tapmamışdır. Ə.Kəsrəvinin istifadə etdiyi və elmi dəyəri olmayan mənbələrdə bəhs olunan şeirlərin dili və ləhcəsi ilə bağlı məlumat verilmədiyindən, bu şeirlərin fars dilinin məhəlli bir dialekti olan “azəri” ləhcəsində yazıldığı və bunun Səfəvilərin ana dili olduğunu, Azərbaycan türklərinin qədim dillərinin də məhz bu dil olduğunu iddia edir. N.Çətinqayanın qənaətinə görə, elm adamı olmayan, mədrəsə təhsilli, İran ziyalıları arasında “o bir molla idi” deyə anılan Ə.Kəsrəvinin bu fikirlərinin heç bir elmi əsası yoxdur. Çünki, X əsrdən bəri Qəznəvilər, Səlcuqlar, Atabəylər, Elxanilər, Teymurilər və hətta bəzi Səfəvi hökmdarlarının saraylarında yetişən yüzlərcə şair şeirlərini türk hökmdarlarının ana dilində yazmamışdılar” [13,374].
Rus tarixçisi A.R.Novoseltsev Səfəvilərin mənşəyi və danışdıqları dillə bağlı yazır ki, Səfəvilər mənşəcə iranlı olmuş və türkcəni XIV əsrin ikinci yarısında, bəlkə də daha sonralar qəbul etmişlər. O, öz fikrini İsmayılın XIV əsrin birinci yarısında yaşayan əcdadlarından birinin müasir talış dilinə yaxın olan bir İran ləhcəsində şeirlər yazması ilə izah etməyə çalışır. Onun qənaətinə görə, “hər halda İranın Azərbaycan əhalisi türkcəyə qədər azəri (talışca) dilində danışırdılar” [32,177]. A.R.Novoseltsevin bu fikirlərinin heç bir elmi əsası yoxdur. Çünki, onun baxışlarında Ə.Kəsrəvinin təsiri aydın hiss edilməkdədir. Bir şairin hər hansı bir ləhcədə şeir yazması, o bölgədə yaşayan xalqın o dildə danışmasını təsdiq edə bilməz.
Qeyd etmək lazımdır ki, vaxtı ilə Səfəvilər sülaləsinin türk mənşəyi haqqında V.V.Bartoldun fikri ən mötəbər fikir olaraq qalır və tarixi mənbələrin yeni məlumatları ilə təsdiqlənir. Alim həmin sülalənin banisi Şeyx Səfiəddinin (1252-1324) və onun varislərinin mənşəyi ilə əlaqədar yazırdı ki, bu Ərdəbil şeyxləri, heç şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər [6,748; 7,54; 17,37]. Həmin fikri İ.P.Petruşevski də müdafiə edərək yazır: “İlk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamışlar, onların doğma dili Azərbaycan dili olmuşdur” [34,205]. M.S.İvanov bu məsələ ilə bağlı yazır: “Xüsusən ilk dövrlərdə Səfəvi dövlətində hakim olan zümrə türk boylarıdır. Onların arasından hərbçilər və valilər seçilirdi. Qorçi adlanan saray qoşunu tanınmış Qızılbaş əmirlərinin oğlanlarından təşkil olunurdu” [22,61].
İran tarixi üzrə tanınmış mütəxəssis N.D.Mikluxo-Maklay Səfəvilər sülaləsinin etnik mənşəyi məsələsinə toxunaraq yazır: “Sonralar qızılbaşlar adlanmış bu tayfalar öz dilinə və mənşəyinə görə XV əsrdə ardıcıl surətdə Azərbaycanın və İranın böyük hissəsinin sahibi olmuş, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərini yaratmış Azərbaycan tayfaları ilə qohum idilər” [31,224; 17,53].
Əgər V.V.Bartold, İ.P.Petruşevski və V.F.Minorski kimi görkəmli şərqşünaslar Şah İsmayılı Azərbaycan türkü kimi qəbul etməkdən imtina edənlər üçün avtoritet deyildirsə, onda bir sıra başqa Qərb tədqiqatçılarının fikirlərinə də istinad etmək olar. Onların elmi əsərləri bəzi “başabəla alimlərin” belə bir yanlış fikrini təkzib edir ki, guya Qərb şərqşünasları İsmayılı və bütövlükdə Səfəviləri Azərbaycan türkləri kimi qəbul etməkdən birmənalı şəkildə vaz keçir, guya Qərb yekdilliklə onları fars və ya kürd sülaləsi hesab edir [30,].
Fransız iranisti, İran və Orta Asiya tarixinə dair bir sıra maraqlı əsərlərin müəllifi Jan-Pol Ru özünün “İranın və iranlıların tarixi” kitabında Şah İsmayıl Səfəvinin mənşəyi haqqında yazır: “Şah İsmayıl Azərbaycana mənsub olan Ərdəbildə anadan olmuşdur və onun ailəsi əsası Şeyx Səfiəddin tərəfindən qoyulmuş və əyalətin sərhədlərindən kənarda çoxdan geniş şöhrət tapmış Səfəviyyə və ya Səfəvilər dini ordeninə mənsub idi. ...Onu (Səfəvilər dövlətini) iranlılar deyil, türklər yaratmışdılar və idarə edirdilər, onlar hələ uzun müddət onun hökmdarları olacaqlar. Hətta, bu gün bəzilərinin inandırıcı arqumentlər göstərmədən dedikləri kimi, Şah İsmayıl kürd doğulmuş olsa belə, o, türkə oxşamaq üçün yetərincə türkləşmişdi. Onun xarakterinin çox cizgiləri, əməllərinin çoxu Mərkəzi Asiya çöllərindən olanlara xas idi. Şah İsmayıl ərəb dilində də, fars dilində də danışmağı və yazmağı bacarırdı, buna baxmayaraq, özünün əsas ədəbi əsərlərini məhz türk dilində yazırdı və yeri gəlmişkən, heç də zəif olmayan bu əsərlər onu Xətai təxəllüslü böyük şair kimi tanıtmışdı. O, türkdilli qızılbaşlar mühitində yaşayır, şeirlərini və təbliğat xarakterli bir sıra namələrini coğrafi baxımdan ondan uzaq olanlar üçün yazırdı [21,302; 209].
Digər məşhur fransız tarixçi və türkoloq Jan-Lui Bake-Qramonun dəlilləri də az inandırıcı deyildir. O da Şah İsmayılı türk hökmdarı hesab edərək yazır: “Şah İsmayıl yarımköçəri qızılbaş tayfalarının hamılıqla qəbul edilmiş rəhbəri idi, onu taxt-taca bu tayfalar gətirmişdi. İsmayıl, hətta fars dilini tamamilə inkar etməsə də, şübhəsiz, türk kimi düşünür və türklər haqqında fikirləşirdi. Yarımköçəri türk tayfalarına yaxın və aydın dildə danışan və Azərbaycanda ideal türk dövləti yaratmış İsmayıl onların nəzərində ilahiləşmişdi. Həmin tayfalar bu ideal türk dövlətini Osmanlı Türkiyəsindən üstün tuturdular, Osmanlı Türkiyəsinin təbəəsi olmağı özləri üçün qəbuledilməz sayırdılar” [21,174-175; 30].
Alman alimi Anton Jozef Dierl bu barədə yazır: “Osmanlılar 1500-cü illərə doğru Şərqi Anadolunu torpaqlarına qatmaq istədiklərində Qızılbaşlarla qarşılaşdılar. Şərqi Anadoludakı Qızılbaşlara türkcə danışan Azərbaycanın Ərdəbil təkkəsindən nəzarət edilirdi. Yəni, Qızılbaşlar İran-Fars dərviş təriqətinə mənsub deyildilər. Yalnız ibadət dilləri deyil, dini şeirləri də türkcə yazılardı” [15,60]. Səfəvilərin mənşəyinin türk olmasını müasir Qərb tarixçiləri də qəbul edir [36,83; 14,228].
Qeyd etmək lazımdır ki, İran tarixşünaslığında Səfəvilərin etnik mənşəyi barədə cəfəng mülahizələrin yayılmasına baxmayaraq, müasir İran tarix məktəbinin ən parlaq nümayəndələrindən biri, məşhur tarixçi Nəsrulla Fəlsəfinin etirafları da çox əlamətdardır. Səfəvilərin etnik mənşəyi barədə İranda formalaşmış ənənəvi subyektiv yanaşmanın əksinə olaraq, o, İsmayılın Azərbaycan-türk hökmdarı olmasını qətiyyətlə qəbul edir, obyektiv dəlilləri, məntiqi mühakimələri və ciddi mənbələri şovinist nəşrlərdən üstün tutur. O, öz əsərlərində İsmayılın istər sarayda, istərsə də ədəbi mühitdə türk, yəni Azərbaycan dilinin mövqeyinin möhkəmlənməsinə çox böyük qayğı göstərməsi faktına xüsusi diqqət yetirir. O yazır: “Şah İsmayıl ata tərəfdən özünü seyid (yəni Məhəmməd peyğəmbərin nəslindən olan – O.Ə.) Əli nəsli sayır və bu nəsil şəcərəsi ilə fəxr edirdi. Ana tərəfdən isə o, Türkman Həsən bəy Ağqoyunlunun nəvəsi idi və haqlı olaraq özünü bu sülalənin qanuni varisi hesab edirdi... Dövrün bütün tarixlərindən məlum olduğu kimi, onun tərəfdarları da əsasən türkman və tatar tayfalarından olanlar idi... Fars dili Osmanlı imperiyasında və Hindistanda siyasət və ədəbiyyat dili olduğu bir dövrdə Şah İsmayıl türk dilini İran sarayının rəsmi dili etmişdi. Hətta o özü də yalnız türk dilində şeirlər yazırdı. Nəticədə türk dili Səfəvilər sarayında elə geniş yayıldı ki, bu sülalənin hakimiyyətinin sonunadək sarayın rəsmi dili olaraq qaldı”. O, daha sonra yazır: “Qızılbaşlar özlərini türk mənşələrinə, əsil-nəcabət və ad-sanlarına görə İranın yerli əhalisindən yüksəkdə tutur, onları həqarətlə tatlar və taciklər adlandırırdılar” [17,34-35].
İlk mənbələrdə Səfəvilər dövlətinə və onun banisinə aid edilən çoxsaylı mülahizələr onun türklərlə və Azərbaycanla ayrılmaz əlaqəsini birbaşa göstərir.
Səfəvilərin etnik mənşəyi ilə bağlı müasir Türkiyə, eləcə də Qərb, İran və Sovet tarixşünaslığının materiallarının müqayisəli təhlili belə deməyə əsas verir ki, bəzi Türkiyə tarixçilərinin subyektiv cəhdlərinə baxmayaraq, Səfəvilər etnik baxımdan türk olmuş, Şah İsmayılın yaratmış olduğu dövlət də mahiyyət etibarı ilə türk dövlətidir.

Mənbələr və ədəbiyyat.

1. Abbaslı M. Səfəvilərin kökönünə dair, TTK Belleten, c.XL, sayı 158, Ankara. 1976, s. 287-329.
2. Alqar H. İslam devriminin kökleri. Çev. M.Çetin Demirhan. Endişe Yayınları, Ankara, 1990.
3. Allooshe A. Osmanlı-safevi ilişkileri. Kökenleri ve gelişimi. Anka Yayınları, İstanbul, 2001.
4. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, İkinci cild. Bakı, Elm, 1998.
5. Bacque-Grammont J.L. Osmanlı imperatorluğunun dorugu: olaylar (1512-1606). / Mantran R. Osmanlı imperatorluğu tarihi. Kuruluş ve yükseliş yılları. I. Çeviren: Server Tanilli. İstanbul, 2011.
6. Бартольд В.В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Соч., т. II, ч. I. М, 1963.
7. Бартольд В.В. Халиф и султан. Соч., т. VI. М., 1966.
8. Brokelman C. İslam milletleri ve devletleri tarihi. 1. Çeviren: prof. Neşet Cağatay. Ankara, 1964.
9. Bosworth C.E. İslam devletleri tarihi. (trc. E.Merçil, M.İşpirli). İstanbul, Oğuz yayınları, 1980.
10. Босворт К.Е. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генологии. Наука, М., 1971.
11. Cavanşir B. türk halk islam anlayışına göre Kızılbaşlık ve Şah İsmail Hatai. /Şah İsmail Hatai külliyatı. İstanbul, 2006.
12. Çelenk M. 16. ve 17. Yüzyıllarda Safevi şiiligi. Yayınlanmamış doktora tezi. Bursa, 2005.
13. Çetikaya N. Kızılbaş türkler. Tarihi, oluşumu ve gelişmesi. Genel Yayın, Ankara, 2011.
14. Csato E.A., B.Isakson, C.Jahani. Linguistic Convergence and Areal Diffusion: case Studies from Iranian, Semitic and Turkic. Routledge, 2004.
15. Dierl A.J. Anadolu Aleviligi. Çeviren: fahrettin Yiqit. Ant yayınları, İstanbul, 1991.
16. Ekinçi M. Anadolu Aleviliyin tarihsel arka planı. İstanbul, 2002.
17. Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan səfəvilər dövləti. Bakı, Şərq-Qərb, 2007.
18. Gündüz T. Son Kızılbaş Şah İsmail. Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2010.
19. Hemgin E. Kürdistan tarihi (İslamiyyetden Osmanlılara kadar), c. II, İstanbul, 1997.
20. Hins V. Uzun Hasan ve Şeyx Cüneyd. Ankara, 1992.
21. Жан-Пол Ру. «История Ирана и иранцев. От истоков до наших дней». Пер. с французского: Некрасов М.Ю. Москва, 2012.
22. Иванов М.С. Очерки истории Ирана. М., 1952.
23. Kəsrəvi Ə. Şeyx Səfi və Tebareş. Tehran, 1324 hş.
24. Kəsrəvi Ə. Şeyx Səfi və Tebareş. Tehran, 1379 hş.
25. Kılıç R. Kanuni devri Osmanlı-İran münasebetleri. İstanbul, 2006.
26. Küçükdağ Y., Dedeyev B. Safevilerin nesebine farklı bir bakış. //Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2009, sayı 6, s.415-424.
27. Küçükdağ Y. Türk Aleviliyi Araştırmaları. Konya, 2010.
28. Masse A. İslam. Bakı, 1992.
29. Mehdiyev R. “Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi”. Azərbaycan qəzeti 05 dekabr 2012-ci il.
30. Mehdiyev R. Tarixi idrakın elmiliyi problemlərinə dair. //Azərbaycan qəzeti, 26 aprel 2013-cü il.
31. Миклухо-Маклай Н.Д. Шиизм и его сосиальное лицо в Иране на рубеже XV-XVI вв. Памяти акад. И.Ю.Крачковского. ЛГУ, 1958.
32. Новосельцев А.Р. Некоторые вопросы государственной организации державы Сефевидов в Иране. Ближневосточный Сборник. Тбилиси, 1983.
33. Nur Rza. Türk tarihi. c. 5. Toker Yayınları, İstanbul, 1979.
34. Петрушевский И.П. Государство Азербайджана в XV в. / ССИА, Вып. 1. Баку, 1949.
35. Serap Şah. “Safvetüs-Safa”da Safiyyüddin-i Erdebinin hayatı, tasavvufi görüşleri ve menkibeleri. c. 1. Yayınlanmamış doktora tezi. İstanbul, 2007.
36. Sonn T. A Brief history of islam. Blackwell Publishing, 2004.
37. Sümer F. Safevi devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu türklerinin rolu. Ankara, 1992.
38. Şapolyo E.B. Mezhebler ve tarikatlar tarihi. İstanbul, 1964.
39. Toğan Z.V. Sur l`origine des safavides. Melanges L.Massignon, vol. III, Damas, 1957, s. 345-357.
40. Toğan Z.V. Azerbaycan. İslam Ansiklopedisi. C.II, İstanbul, 1970.
41. Uluçay Ö. Şah Hatayi ve Alevilik: İnanç, Töre, Öge ve Ahlak. Adana, 1993.
42. Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı tarihi. c.II, Ankara, 1988.