Tarix elminin ağsaqqalı

Sözün həqiqi mənasında ölkəmizdə tarix elminin ağsaqqalı, AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, akademik Yaqub Mahmudovun 80 illik yubileyi ərəfəsində onun haqqında öz fikirlərimi bölüşmək istərdim.

Tarix elminin ağsaqqalı dedikdə qeyd etmək istərdim ki, bu adı qazanmaq asan deyildir.  Bu ad özündə çox məqamları birləşdirir. Bu ada layiq olmaq üçün müəyyən sayda və həcmdə tədqiqat işlərinə malik olmaq kifayət deyildir. Bu mənsəbə yüksəlmək üçün elə mərhələləri və səviyyələri fəth etmək lazımdır ki, bu ad təbii yolla həmin şəxsiyyətlə birləşsin. Bu adı heç bir fərmanla vermirlər, ona təmənnasız, səmimi, məzmunlu, gərgin zəhmət, kamilləşmə yolu ilə  qazanırlar. Müdriklik verilmir, müdrikliyə yüksəlirlər.

Bu sözləri Yaqub müəllim haqqında, onun fəaliyyəti, əldə etdiyi nailiyyətləri, yüksəldiyi səviyyə haqqında düşünərkən ağla gələn fikirlər kimi qeyd etdim. Onun 80 illik yubileyi yaxınlaşır. Bu illər ərzində onun bir ziyalı alim, ictimai xadim, gözəl müəllim, mükəmməl bir vətəndaş  hər kəsə örnək ola bilən bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirmək və bunu səmimi-qəlbdən etiraf etmək ürəkdən gələn bir istəkdir.

80 yaş insanın müdriklik məqamıdır. Bu yaşda insanları bir birindən fərqləndirən başlıca cəhət dönüb keçilmiş yola baxanda “həyatda nə etmisən” sualına nə cavab verməsindən çox asılıdır. Ömrün dəyər ölçüsü əməllərdir. Yaqub müəllim bu mənada az sayda insanlara məxsus olan mənalı, zəngin həyat yolu keçmişdir.

Biz Yaqub Mahmudovu hər şeydən öncə müəllimimiz kimi tanımışıq. Həyatda müəllimlərimiz çox olub. Lakin onların içərisində xüsusi seçilənlərdən biri Yaqub müəllim olmuşdur. Onun dərin biliyi, dərs demək manerası, ədaləti, incə yumoru tələbələrinin yaddaşında dərin iz qoymuşdur.

Yaqub müəllimlə rastlaşdığımız gündən onu gözəl bir tədqiqatçı, sanballı kitabların və elmi məqalələrin müəllifi kimi tanımışıq. Yadımdadır, biz tələbə olarkən tarix elmində öz sözünə, sanbalına malık alimlərin əsərləri ilə tanış olduqca döğma tariximizdə boşluqların olduğunu görürdük. Lakin Rusiya və dünya tarixçiləri sırasında onlarla yanaşı dura bilən alimlərimizin yazdıqlarını da görəndə fəxr edirdik. Belə alimlərdən biri də tarixin müxtəlif dövrləri, xüsusilə orta əsrlər dövrünün tədqiqatçısı Yaqub müəllim idi. Biz onun əsərlərinə tez - tez müraciət edirdik. Onu da qeyd edim ki, Yaqub müəllimin elmi irsi yalnız orta əsrlərlə məhdudlaşmır.  Bu elmin mükəmməllik səviyyəsinə yüksəlmiş bu şəxsin tariximizin ən müxtəlif dövrü haqqında dərin elmi fikirləri vardır. Onun bu sahədə yüksəldiyi səviyyə, hərtərəflilik ona hər bir dövrün müxtəlif məsələləri barəsində fikir söyləməyə haqq verir.

Yaqub müəllimin müasir dövrün aktual məsələləri, bugünkü Azərbaycan üçün son dərəcə böyük əhəmiyyət daşıyan məsələləri barəsində şəxsi tədqiqatları, rəhbərliyi altında yazılmış  və nəşr olunmuş əsərləri xüsusi qeyd etmək istərdim. Onun şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan tarixinin ən vacib məqamları ön plana çəkilərək tədqiq edilir, nəşr edilir, tərcümə edilərək dünyanın hər yerində yayılaraq dünya ictimaiyyətinə çatdırılır. Azərbaycan bu gün müstəqil dövlətdir. Onun müasir dünyada tanıdılmasında, öz layiqli yerini tutmasında bu tədqiqatların rolu əvəzsizdir.

AMEA-nın tarix institutunda Yaqub müəllimim rəhbərliyi altında Müstəqil Azərbaycanın tarixinin öyrənilməsinə ayrılan diqqəti qeyd etmək lazımdır. İnstitutda bu istiqamətdə aparılan işlər müstəqil Azərbaycanın müasir inkişafı prosesinin tələblərinə uyğundur.

Ulu öndər Heydər Əliyevin irsinin araşdırılması, müasir dövrdə Prezident İlham Əliyevin zəngin quruculuq fəaliyyətinin işıqlanmasında Yaqub müəllimin və onun rəhbərlik etdiyi institutun uğurlarını xüsusi qeyd etmək istərdim. Onun rəhbərliyi altında Azərbaycanın tarixinin ən aktual səhifələri diqqət mərkəzindədir. Xüsusən  də, müasir dövrdə müstəqil Azərbaycanın üzləşdiyi problemlərlə bağlı məsələlər ön plana çəkilir, araşdırılaraq dövlətin, cəmiyyətin istifadəsinə verilir. Onların içərisində Azərbaycan xalqına qarşı son yüzilliklərdə törədilmiş soyqırımları, erməni təcavüzü, müasir dövrün problemləri, müstəqil respublikanın tarixi üzrə tədqiqatlar aparılmış, elmi əsərlər nəşr edilmişdir. Onların böyük bir hissəsi xarici dillərə tərcümə edilərək xarici ölkələrdə də yayılmışdır. Tarix institutu Yaqub müəllimin  rəhbərliyi altında Azərbaycanın tarixinin öyrənilməsi, onun real tarixinin ortaya qoyulması, haqq səsinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmassı  sahəsində böyük işlər görmüşdür.

Yaqub müəllim gənc alimlərin yetişməsində öz məsuldarlığı ilə seçilir. Onun rəhbərliyi altında yüzlərlə alim dissertasiya işlərini müdafiə edərək elmi dərəcələrini almışlar. O, özünün tarix məktəbini yaratmışdır.  O, rəhbərlik etdiyi dissertantların elmi mənsəbə yüksəlməsində bilavasitə xidmətini göstərməklə yanaşı, rəhbəri olmadığı tarixçilərin də elmi fəaliyyətinə öz töhfəsini vermiş, xüsusən AMEA -nın tarix institutunun direktoru olduğu müddətdə yüksək səviyyəli tarixçilərin yetişdirilməsində əvəzsiz rol oynamışdır.

Yaqub müəllim böyük tarixçi alim kimi təkcə Azərbaycanda elmi xidmətləri ilə tanınmır. Onu tədqiq etdiyi dövrün və regionun sanballı tədqiqatçısı kimi butun postsovet məkanında və dünyada tanıyır və onun fikirləri ilə hesablaşırlar. Bunu təsdiq edən sübutlardan biri də onun xarici ölkələrdə saysız hesabsız elmi konfranslarda, simpoziumlarda etdiyi çıxışlardır. Əsərlərini dünyanın çox ölkələrində tərcümə edilərək dərc olunmuş, kitabları dünyanın məşhur kitabxanalarında saxlanılır və oxucuların istifadəsindədir.

Onun vətən qarşısında, vətən elminin inkişafı yolunda bir xidmətini də xüsusi qeyd etmək istərdim. Rəhbərlik etdiyi tarix institutunun əməkdaşlarının gücü ilə dünyanın ən müxtəlif ölkələrində arxivlərindən Azərbaycana aidiyyəti olan arxiv sənədlərinin aşkar edilməsi, öyrənilməsi, surətlərinin çıxarılaraq Azərbaycana gətirilməsi, tarix institutu nəzdinə yaradılmış arxivdə cəmləşdirilməsi sayəsində ölkə tarixinin müxtəlif dövrlərinin tədqiqinin asanlaşdırılması üçün nəhəng işlər görülmüşdür. Onun işgüzarlığı elmi fəaliyyətlə məşğul olan hər bir şəxs üçün nümunə ola bilər. Müxtəlif ictimai-siyasi, inzibati işlə yüklənməsinə baxmayaraq, elmi tədqiqat sahəsində qibtə olunacaq dərəcədə məhsuldardır.

Biz Yaqub müəllimi  bir ictimai xadim kimi, millət vəkili kimi tanıyırıq. Onun elm sahəsində yorulmaz fəaliyyəti dəyərli ictimai fəaliyyəti ilə yanaşıdır. O, təkcə Azərbaycanın tarixinin həqiqətlərini, onun qaranlıq səhifələrinin tədqiq etmir, həm də bir millət vəkili kimi ölkənin bugünkü problemlərinin qaldırılması, araşdırılması, həlli yollarının axtarışı istiqamətində kifayət qədər dolğun və məzmunlu fəaliyyət göstərir.   

Yaqub müəllimin zəngin elmi  yaradıcılığından,  dolğun ictimai fəaliyyətindən, yüksək mənəvi keyfiyyətlərindən çox danışmaq olar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, onun haqqında hansısa yeni söz demək də çətindir. Çünki o özünün məhsildar elmi və ictimai fəaliyyəti ilə hər kəsə tanışdır. Burada mənim kiçik qeyddə onun haqqında dediklərim onu bizim necə tanıdığımızı ifadə etmək üçündür. Biz onu bu cür tanıyırıq və ona bu cür qalmağı, öz elmi və ictimai fəaliyyətini xalqımızın, dövlətimizin, cəmiyyətimizin yüksəlişi yolunda uğurla davam etdirməyi arzu edirik.