İnsan alverinin formaları

İnsanın əşya kimi alqı-satqısı  qul ticarətinə aiddir. Tarixdə qul ticarətinin  kütləvi hal alması Afrikadan daşınan qullarla bağlı olmuşdur.  Həmin dövrlərdə qara dərililərin ticarətin predmetinə çevrilməsi çox yayılmışdı. İctimai əxlaqın (mənəviyyatın) inkişafı nəticəsində qul ticarəti tədricən  cinayətin predmetinə çevrilsə də, üstünlük təşkil etmirdi.

Qul ticarətinin yaranmasının  dövrü barədə yazılı tarixi mənbələr olmamışdır.  Lakin, insanın əşya kimi alınıb-satılması  əsrdən-əsrə  ötürülmüş və bu günə qədər yaşamaqdadır. Misirin qədim mənbələrinə istinadən  belə qənaətə gəlmək olar ki, köləlik və qul ticarəti həmin dövrlərdə qədim dövlətlərin iqtisadiyyatının müəyyən hissəsini təşkil edirdi. (Daha çox kənd təsərrüfatında)

Qədim zamanlarda kölə zəncilər Misirə, Yunanıstana və Romaya, bir müddət ötdükdən sonra isə ərəblər onları Şimali Afrikaya, Ərəbistana, Türkiyəyə və İrana daşıyırdılar. XIX əsrdə qul ticarətinin əsas mərkəzi Misir və Zanzibar (Afrikanın şərq sahilindəki yerlər, Hind okeanında ada) sayılırdı. Təkcə Fars körfəzindən 1867-1869 –cu illər ərzində 39645 kölə daşınmışdı. Amma həmin dövr ərzində ingilis gəmiləri ilə Hind okeanında daşınan 2645 adam köləlikdən azad edilmişdi.  Qul ticarəti ilə məşğul olan tacirlər silahlı dəstələrlə  Afrikanın dərinliklərinə daxil olur, Nil çayının yuxarı istiqaməti ilə  Konqo çayının vadilərində yaşayanlara qarşı viranedici basqınlar edir və qulları Şərqi Afrikanın ətraf məntəqələrinə daşıyırdılar.

XIX əsrin sonlarında  ingilis hakimiyyəti tərəfindən qul ticarəti Misirdə qadağan edildikdən sonra Şərqi Afrikada  ərəblərin  qul ticarəti ilə bağlı fəaliyyəti də  qeyri-qanuni hal kimi qiymətləndirildi. Belə vəziyyət XX əsr boyu davam etdi və XX əsrin  80-ci illərində Səudiyyə Ərəbistanında qul ticarəti rəsmi olaraq  ləğv edildi. 

Qul ticarəti orta əsr dövlətlərinin, Ərəb Xilafətinin, Qızıl Orda və Krım Xanlıqlarının, Osmanlı İmperiyasının iqtisadiyyatının  mühüm tərkib hissəsini təşkil edirdi. Monqol-tatarlar qulları müsəlman tacirlərinə və eləcə İtaliyanın kolonyasında olan şəhərlərdə satırdılar.

Qaradəniz ətrafından gətirilən qulların hesabına  Qahirədə  Əyyubilərin və Bağdadda Abbasilərin Məmlük qvardiyası yaradıldı (təxminən 1193-cü ildə). Məşhur Məmlük sultanı I Bəybars 1259-cu ildə Monqolları darmadağın etmişdi. Bəybars Qaradəniz ətrafından gətirilən qullardan-qıpçaq idi. Tatar-monqolları tərəfindən Misirə satılmışdı.

Qərbi Avropada da bütün orta əsrlərdə  qul ticarəti mövcud idi. XV əsrin ortalarında  Portuqaliya tacirləri  Afrikadan gətirilən qul ticarəti ilə məşğul olurdular.

 XVI əsrdə isə ispanlar Hindistana, portuqaliyalılar isə  Braziliyaya qulları daşımağa başladılar. XVI-XVII əsrlərdə qul ticarəti krallığın imtiyazına çevrildi. Zəncilərin alqı-satqısına  daha çox üstünlük verilirdi. (1621-1631-ci illərdə Hollandiya, Fransa və İngiltərənin ticarət kompaniyalarında  zəncilərə daha çox ehtiyac duyulurdu.) 1698-ci ildə İngiltərə parlamenti rəsmi olaraq  xüsusi şəxslərə qul ticarəti ilə məşğul olmağa icazə verdi. Bir sözlə, qul ticarəti çox gəlirli sahə kimi  Roma papası V Nikolayın da (1452-ci ildə) diqqətini çəkdi.

1789-cu il Fransanın “ İnsan hüquqları haqqında bəyənnamə” hər cürə qul ticarətini  rədd etdi. 25 mart 1807-ci ildə İngiltərə Parlamenti  “Qul ticarətinin  qadağan olunması barədə” akt qəbul etdi. 1823-ci ildən başlayaraq qulların bir kalonyadan  digərinə daşınmasına da artıq qadağa qoyuldu ( Hələ 1815-ci il Vyana konvensiyasında da insanın əşya kimi alınıb-satılması pislənirdi) və ilk dəfə olaraq dövlətlərarası səviyyədə beynəlxalq ittifaq adından qaradərili zəncilərin ticarəti ilə bağlı məsələ müzakirə predmetinə çevrilsə də,  səmərəli nəticə hasil olmadı. (1822-1823-cü illərdə) 

15 may 1820-ci ildə ABŞ konqresi qul ticarətini dəniz quldurluğu ilə  (piratlıq) bərabər sayaraq  hər iki hala ölüm  cəzasının  tətbiq edilməsini məqbul saydı.  1840-cı ildən başlayaraq bütün Avropa ölkələrinin  cinayət qanunvericiliyində  qul və zəncilərin ticarəti ilə bağlı sərt cəza tədbirləri tətbiq olunmağa başlanıldı.

Müasir zamanda qul ticarəti  bir neçə Asiya ölkələrində, Afrikada, Şərqi Avropada və Latın Amerikası ölkələrində var. Məs: Nigeriyada  2003-cü il ərzində  köləlikdə 870 000 adamın olduğu barədə statistik məlumatlar var.  Bu, müasir dövrün insan alveridir.

İnsan alverinin təhlükəliliyi onun müxtəlif formada həyata keçirilməsindədir.

Bir çox mənbələrdə  insan alveri cinayətlərinin daim dəyişən formaları barədə müxtəlif mülahizələr yürüdülür. Ona görə də insan alverinə  qarşı daha səmərəli  fəaliyyətin təşkili, bu anlayışın əməliyyat təhlilinə  təsirini,  cinayətləri tövsif etmək, insan alveri cinayətlərinin  qurbanlarını yaxından öyrənmək üçün onunla mübarizə elementlərinin  araşdırılmasına ehtiyac var.  Qeyd olunacaq formaların aydın və dəqiq tövsifi onu praktikada çətinlik çəkmədən  qəbul etməyə imkan  yaradır.

İnsan   alveri cinayətlərinin  həm ümumi, həm də əsas formaları  var:

• Insan alveri, ələlxüsus qadınların və uşaqların seksual məqsədlərlə istismarı; Bura daxildir:

-         Seks-industrial və ya əyləncə sahəsi;

-         Hərbi hissələrin  yerləşdiyi ərazidə mütəşəkkil  şəkildə seks-ticarəti;

-         Seks-turizmin təşkili;

-         Pornoqrafiya istehsalı (hər iki cinsdən olan uşaqlardan istifadə)

• Qul əməyinin istismarı məqsədilə insan alveri; Bura daxildir:

-         “Potoqon”  istehsalatda əməyin istismarı;

-         Qeyri formal və kölgə iqtisadiyyatında istismar;

-         Kontrafakt məhsulun istehsalında əməyin istismarı;

-         Ev təsərrüfatında -ev köləliyi;

-         Uşaq əməyindən istifadə (maşın yuma, k/t işinə cəlb etmə) və s.

• Dilənçilik məqsədilə insan alveri, ələlxüsus uşaqların dilənçiliyi; Bura daxildir:

-         Uşaqları ələ almaqla onlardan istifadə etmək;

-         Əlillərdən istifadə etmək;

-         Azyaşlıların dilənçiliyə cəlb etmək üçün “kirayəyə” alınması(verilməsi);

• İstismar məqsədilə  nikahlar (“rabitə ilə gəlin” sistemindən istifadə etmə); Bura daxildir:

-         Ev təsərrüfatında insanlardan istifadə;

-         Xəstələrə və ahıllara xidmət göstərmək niyyətilə istifadə;

• Surrroqat analığa məcbur etmək məqsədilə  insan alveri;
• İnsan orqanlarının  və toxumalarının  məcburi transplantasiyası məqsədilə insan alveri;
• Məcburi övladlığa  götürmək məqsədilə insan alveri;
• Silahlı birləşmələrdə  istifadə etmək məqsədilə insan alveri;
• Əsgərlərin məcburi işdə istifadəsi üçün insan alveri;

Qeyd olan tövsif  bitkin xarakter daşımır. Lakin insan alveri cinayətlərinin formaları dinamik hal olduğundan, cinyətkarlar da konkret maddənin dispozisiyasına uyğun olmayan, alternativ forma və üsullarla əməllərini elə qururlar ki, məsuliyyətdən yayına bilsinlər. Sosial - iqtisadi və siyasi situasiya dəyişdikcə  bu dinamik hallar da dəyişir.

Nəticədə istismarın formaları da aşağıdakı kimi dəyişməyə başlayır.

 - Əməyə məcburetmə (seksuallığa və ya sair xidmətə məcburetmə);

 - Haqqı ödənilmədən işlətmək  və yaxud aydın olmayan  əmək haqqı, işlədikdən   sonra haqqın  ödənilməməsi və yaxud  qismən ödənilməsi;

 - Şəxsin iradəsinə uyğun-azadlıq fəaliyyətindən və hərəkətlərindən  məhrum edilməsi;

 - Əmək müqaviləsi olmadan işə cəlb etmək, iş gününün uzadılması;

 -  İşdən çıxmaq istəyənlərə qanunsuz qadağalar qoymaq (işçinin saxlanılması);

 - İşçinin razılığı olmadan  başqa işə (niyyətlərinə uyğun işə)köçürülməsi, razılığı olmadan başqa (sair) xidmətə işləməyə məcburetmə-manipulyasiya;

Daha sonra sənədlərin işçidən alınıb verilməməsi, borcdan asılı vəziyyətdə saxlanılması, fiziki zorakılıq  və ya zorakılığın tətbiqi ilə hədələmə, psixoloji zorakılıq, deport etmək (qeyri - leqal miqrantlar üçün) hədəsi, sərbəst hərəkət etməsinə məhdudiyyətlər və s. insan alveri cinayətlərinin  formalarına aid etmək olar.

Şəraitdən asılı olaraq  qeyd olunan formaların  hər biri müxtəlif modifikasiya  üzrə dəyişilə bilər. Məsələn: Qeyri-leqal miqrantların  əmək haqqının verilməsini  yubatmaq və yaxud onu deportasiya etmək məqsədilə polisə verməklə hədələmək.

Beləliklə, insan alveri cinayətləri ilə əlaqəli olan istismarın formaları çox müxtəlif  və rəngarəngdir. Əksər hallarda hərəkətlərin  qanunauyğun  sənədləşdirilməsində və bu formaların müəyyən edilməsinə  prosesual imkanlar yoxdur. Ona görə də, müasir dövr insan alveri  cinayətlərinin şərhi üçün  bu formalar əhəmiyyət  kəsb edir və adekvat formulanın  tətbiqi istismarın formalarını* əks etdirən  qanunvericilik bazasına ehtiyac var.

İnsan alveri cinayətlərinin səbəbləri və risk qrupları.

Azərbaycan Respublikasının Qüvvədə olan CM ilə insan alveri probleminin öyrənildiyi dövr ərzində müxtəlif təhlillər aparılmış, risk qrupuna aid edilənlərin, bu cinayətlərin qurbanlarının “spesifik cizgilərinin” öyrənilməsinə çox vaxt sərf edilmişdir. Mövzu beynəlxalq konfranslarda, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının  layihələrində aktiv müzakirə predmetinə çevrilmiş, qurbanların tipik xarakteristikası prioritet məsələ kimi diqqət çəkmiş, DİN-in kollegiyalarında və MM-in plenar iclaslarında milli koordinator general-leytenant Vilayət Eyvazovun  hesabat xarakterli məruzəsi dinlənilmişdir. Son, 2014 cü il ərzində DİN-nin İnsan Alveri Baş idarəsinin Mütəşəkkil cinayətkarlığın bu növü ilə mübarizə fəaliyyətinə nəzər yetirdikdə aşağıdakı mənzərə diqqət çəkir. İnsan alverinə qarşı Milli Fəaliyyət Planı əsasında davam etdirilən əməliyyat tədbirləri ilə 97 (+17 fakt 2013-cü il ilə müqayisədə çox aşkar edilmişdir) cinayət faktı müəyyənləşdirərək 19 nəfərdən ibarət 9 cinayətkar qrup cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuş, bu əməllərin qurbanı -52(+2) şəxsin cəmiyyətə reinteqrasiyası təmin edilmişdir. 
İctimai mənəviyyat əleyhinə olan hüquqa zidd əməllərlə bağlı 183 (+13), o cümlədən 79 (+6) fahişəliyə cəlb etmə və 86(+18) əxlaqsız yuvaları saxlama cinayəti aşkarlanaraq 115 nəfər məsuliyyətə cəlb olunmuşdur.

Təəssüflə xatırlatmaq istərdim ki, 2006-ildə Beynəlxalq təşkilatın  Miqrasiya üzrə Bürosunun  “İnsan alveri cinayətlərinin və köləliyin qarşısının alınması” ilə bağlı  RF-yə aid beynəlxalq konfransında  insan alverinin əsas səbəblərinin  müzakirəsi diqqət çəkməmişdir. İnsan alverinin dərin köklərini iqtisadi, sosial sahələrdə və mədəni-mənəvi münasibətlərdə axtarılması daha məntiqli səslənsə də, buna əhəmiyyət verilməmişdir. Adətən səbəblərin kökündə və özülündə yoxsulluq vurğulanır, iqtisadi imkanların məhdudluğu, ailənin digər ölkələrlə müqayisədə həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi, ailələrdəki zorakılıqlar, gender bərabərsizliyi, sosial-maddi yetimliyə məruz qalmanı, spirtli içkilərə aludəçiliyi, uğursuz ailələr və s. faktorlar önə çəkilir. Lakin, sadalanan səbəblər yalnız diqqətə çatdırılır, ona təsir mexanizmləri işlənilmir, hazırlanmır. Nəticədə insan alveri ilə əlaqədar olan faktlar latentliyə məruz qalır, təşkilatçılara və digər iştirakçılara məsuliyyətin və cəzanın labüdlüyü prinsipi tətbiq edilmədiyindən mübarizə əhəmiyyətini itirir.

Beynəlxalq ekspertlərin mülahizələrinə görə bu gün, Rusiya Federasiyası insanların daşınması və tranziti üçün təyinat ölkəsinə çevrilib. Burada ölkənin daha çox yoxsul təbəqəsi qurbana çevrilir. Çin, Şimali Koreya və Vyetnam kimi ölkələrdən  Rusiyaya böyük kütlə - əmək miqrantları daxil olur. Məs: 2000-ci illərdə Tacikistanda adambaşına düşən gündəlik gəlir 0,2$ idisə, həmin ərəfədə Rusiya Federasiyasında bu rəqəm 20 dəfə çox idi. Təbii ki, yoxsul ölkədən ehtiyac içində boğulanlar, həyat təminatlarını heç olmasa qismən təmin etmək üçün Rusiyaya gəlməyə “məhkum” idilər. Belə faktlar yaşamaq uğrunda mübarizənin canlı təzahürüdür. Yaxın gələcəkdə qeyd etdiyim yaşayış səviyyəsinə görə fərqi aradan qaldırmaq ümidi yoxdur. Əksinə vəziyyətin bir az da ağırlaşacağını proqnozlaşdırmaq olar. Ona görə Rusiya digər ölkələrdən fərqli olaraq  miqrantlar üçün cəlbedici və cəzbedici ölkə olaraq qalır. Bütün bunlara baxmayaraq 1990-cı illərdə  Rusiyanın istehsal sektorlarında orta əmək haqqı Almaniyadan 50 dəfə, Yaponiyadan 40, ABŞ-dan isə 30 dəfə  az təşkil edirdi. Rusiyada əmək haqqının artımı ekspertlərin qənaətinə görə yalnız iqtisadiyyatın qlobal yenilənməsi  prosesində resturizasiya nəticəsində mümkün olacaq. Belə çıxır ki,  Rusiya tranzit ölkə kimi insanların kriminal baxımdan istismarı üçün hələ çox vaxt  mənbə rolunu oynayacaq.

İnsan alverinin sosial-iqtisadi təbiəti yoxsulluğun yayılması, əməyin dəyərləndirilməməsi, az haqq ödənilməsi, səmərəli fəaliyyətlə məşğulluq imkanlarının əhalinin əksər kontingentləri üçün əlçatmaz və təhsilin aşağı olması, sosial müdafiənin yoxluğu və digər obyektiv  səbəblərlə sıx bağlıdır. Beləliklə insanların istismar şəraitinə məruz qalma riski müəyyən səbəbli əlaqə təsirindən reallaşır.

Tarixən də yoxsulluq, ehtiyac və səmərəli məşğulluğa yolun bağlanması insanları ağlasığmaz xətalara və təhlükəli əməllərə vadar və onları iqdisadi davranışın riskli modelindən istifadə etməyə məcbur edib, köləliyə, insanın istismarına razılıqlarını “qanuniləşdirib”. Bu səbəblər tədricən cəmiyyətin ümumi vəziyyətinə təsirsiz ötüşməmişdir. Risk sosial normaya çevrildikcə insanların iqtisadi davranış modeli də dəyişir. İnsan davranışlarının rasionallığı təhrif edilir. Beləliklə qeyri-leqal miqrasiyaya yol açılır və insanların köləliyə xas istismar olunmasına məcburi şərait yaranır.

İqtisadiyyatın müasir qaydaları hamıya ticarətin inkişaf resurslarına daxil olmağına imkan yaratmır. Ona görə bəziləri rəsmi xidmət strukturlarında çalışmağa “dəhliz”  və ona lazım olan ehtiyacını ödəmək üçün “şans” axtarışına çıxır. Məs: qocalar ömürlük yardım etmək vədi ilə aldadılır və nəticədə mənzili ilə birlikdə alınır (və yaxud satılır); əlillər dilənçilikdə istifadə olunur, əcnəbi tərəfdaş axtaran qızlara “tanışlıq xidməti” təklif edilir (və insan alveri tacirlərinə təhvil verilirlər),  iş axtaranlar köləliyə cəlb olunurlar və s.

Yoxsulluq özündə zəncirvari arzuolunmaz nəticələri birləşdirir. Təhsildən uzaqlaşma, səhiyyə xidmətindən istifadə edə bilməmək, aşağı həyat səviyyəsi, müasir informasiya-kommunikasiya-texnologiyalarından yararlanmaq imkanından məhrum olmaq və s. . Burada əsas köklü səbəb marginal və riskli davranış strategiyasının yayılmasındadır.

Ailə institularındakı böhran  insan alverinin səbəbi kimi yoxsulluqdan fərqli olmasa da mühüm səbəblərdəndir. Rusiyada 14 mln rus uşaqları natamam ailələrdə böyüyürlər. Onların qayğısına əsasən qadınlar qalır. Ailənin gəlir səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. (Hər iki valideynin olduğu və işlədiyi ailələrdən fərqi olaraq.)

Gender bərabərsizliyi və ailədə ayrıseçkilik halları  məişət zorakılıqlarının artmasına və yayılmasına təsir edir, uşaqların dilənməsinə (dilənçiliyə məruz qalmasına) və avaraçılığa meylini artırır.

Ailədəki məişət və mənzil şəraitindəki problemlər, alkoqolluğa aludəçilik, ailənin mənəvi dəyərlərinin dağılması (qeyri-rəsmi nikahların artması) insan alverinin artmasına zəmin yaradır.

Qeyd olunan səbəblərin qarşılıqlı fəaliyyəti insanların istismarının sosial fəzasının hədsiz genişlənməsinə gətirib çıxarır. Belə hallar isə sivil cəmiyyətlə bir araya sığa bilməz.

Adətən insan alveri üzrə yüksək riskli qruplar var. İlk qrupa qadınlar və uşaqlar aid edilir. Qadınlar arsında ələ alınmağa meyilli gənclər – yüksək təhsili, stabil işi və gəlir mənbəyi olmayan, çoxuşaqlı, tənha analar, ailədə zorakılıqlarla üzləşən, ona məruz qalanlar aiddir. Uşaqlar arasında daha çox ailə münaqişəsi hökm sürən ailələrin uşaqları, valideynsiz uşaqlar, uşaq evlərinin sakinləri, avara və nəzarətsiz olan uşaqlar daxildirlər.  Risk qrupuna həmçinin əlillər, kasıblar, narkotiklərdən asılı olan adamlar: risk qrupunun dəqiq formulası insan alverinə qarşı preventiv kompaniyanın  əhəmiyyətinə  kömək edə  və digər risk qrupunun bu bəlaya cəlb olunmasının qarşısını ala bilər. Məs: HİV-ə yoluxmanın qarşısını almaq üçün kompleks proqram təşkil etmək olar.

Risk qrupunun aşağıdakı cədvəlini təqdim etmək olar:

      (İnsan alveri situasiyasına düşən yüksək risk qrupları)

Ümumiyyətlə insan alveri cinayətləri beynəlxalq normaların, həm də dövlətdaxili normativ hüquqi aktların tələbinə görə ağır və xüsusilə ağır cinayətlər kimi təsnifatlandırılır. Qeyd olunan tələbə uyğun olaraq CM-nin 144-1 maddəsinin birinci hissəsindəki sanksiyanın sərtləşməsinə zərurət yaranır.

Bu gün insan alveri sahəsində hüquq-tətbiqetmənin mürəkkəbliyi qeyri-dəqiqliklə əlaqəli olduğundan qul əməyi- köləliyə xas cəhətin  anlayışlarının da  dəqiq verilməsində çətinliklər yaradır. Ona görə də CM-nin 144-1 maddəsi ( və insan alverinə aid olan digər maddələr) əlavə kommentariyaya və əlavələrə zərurət yaradır. Yuxarıda qeyd etdiyim insan alverinin hər bir formasının təfsirinə tam aydınlıq gətirilməyincə əməlin tövsifi prosesual dəqiqliklə  ifadə oluna bilməz. İlk növbədə cinayət qanunvericiliyində istismarın formaları konkret izah edilməlidir. Məsələn: İnsanların dilənçilik qismində istifadə -                                                   -istismar edilməsinə şərh verilməlidir, insan üzərində nəzarətin müxtəlif formada həyata keçirilməsi və yaxud zorakılığı (borc asılılığında saxlamaq, sənədlərin götürülüb saxlanılması, psixoloji zorakılığın şantaj formasında  həyata keçirilməsi və s.) . İnsan alverinin hər bir formasının cinayət qanunvericiliyi ilə  effektiv təqibi bu cinayətlərin   risk qruplarına  məhdudiyyət qoya bilər.  (Bax risk qrupları - cədvələ)

İstifadə olunan ədəbiyyatlar.

1. Karqalov V.V “Na stepnoy qranitse Moskva, izdatelstva Nauka, 1974”
2. Birnştayn Y. “İstoriya çeloveçstva” , Moskva, 2002 qod.