Hakimiyyət və müxalifət

“Hər bir xalqın qazandığı

hakimiyyəti var.”

Politologiyaya görə hakimiyyət - ona qarşı müqavimətlərin olmasına baxmayaraq, insanların faliyyətinə həlledici təsir göstərməkdə imkan və bacarığını, iradəsini uyğunlaşdırmaq və yaxud, insanların bir qismini digərinin iradə və qüvvəsinə tabe edən münasibətlər sistemidir. İctimai elmlər ayrı - ayrı partiya və insan quruplarının əldə etdiyi hakimiyyət səlahiyyətlərinin aşağıdakı istiqamətlərini müəyyən edir:

* Demokratik metod: seçkidə qanunlara və konstitusiyaya uyğun şəkildə seçicilərin mandatını və etimadını qazanmış prezident, mer və ya deputatlar.

* Avtoritar metod: ölkədə hakimiyyətin qanunsuz olaraq zəbt edilməsi. Məs: V.İ.Leninin rəhbərliyi ilə bolşeviklərin (inqilabçıların)Çar Rusiyasınin devrilməsindən sonra hakimiyyətə gəlməsi, F.Kastronun Kubada, 1949 – cu ildə Çin KP, sonra İraq və Liviyada, Əfqanstanda xarici hərbi qüvvələrinin köməyi ilə müxalifətin hakimiyyəti mənimsəməsini və s. bu metoda aid etmək olar. Hazırda Nigeriyada, Suriyada, Yəməndə, Çadda, Konqoda və digər ölkələrdə vətəndaş müharibəsi iki qütb; iqtidar-müxalifət arasında davam edir.

Hakimiyyət dövlət üçün mütləq və vacib bir mexanizimdir. Dövlət bilavasitə hakimiyyətin bölgüsü əsasında daxili və xarici siyasətini həyata keçirir. Əks təqdirdə cəmiyyət təhlükəli vəziyyətlə qarşılaşa, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsində özbaşnalıqlar ola bilər, cinayətkarlıq artacaq, istehsalın gücünün aşağı düşməsi nəticəsində dövlətin müstəqilliyi üçün də təhlükə yaranacaq.

Nəzəri baxımdan hakimiyyətin qorunması mənbəyi üçün aşağıdakı keyfiyyətlər vacib sayılmışdır:

1. İlk növbədə liderlərin xarizmatik cəhətə, ailə və ya sosial əlaqələrə, ekspert biliyinə malik olması;

2. Silah və fiziki güc tətdiq etmək, mütəşəkkil və peşəkar komanda yaratmaq bacarığının olması;

3. Hüquqa – adət, səlahiyyət və şəraitə, ənənəyə uyğun ehtiyatlar üzərində nəzarəti həyata keçirmək bacarığının olması;

Müxalifət isə siyasətdə - dövlət başçısının, hökumətin və parlamentin müəyyən etdiyi kursa qarşı çıxış edən siyasi gücdür. ( latın dilindən – oppositio əks çıxış edən, etiraz edən mənasını daşıyır.)

Müxalifətin təşkilatı forması çox əhatəlidir. Bu, siyasi partiya, ictimai hərəkat, həmkarlar, habelə ayrı - ayrı siyasi qurupların və yaxud siyasi partiyaların birləşməsi formasında ola bilər. Müxalifətin məqsədi (prezident, parlament, bələdiyyə seçkilərində) yalnız demokratik seçkilər yolu ilə hakimiyyətə gəlmək, mövcud hakim komandanı ədalətli qaydada tənqid etmək, çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına mülahizə və təkliflərlə çıxış etməkdən ibarət olmalıdır. Daxildə, əhali arasında mövcud siyasi kursa

zidd, yanlış siyasətlə çaşqınlıq yaratmaq, kənar dövlətlərə dosyelər ötürmək, ən azı vətəndaşlığa xəyanət kimi dəyərləndirilməlidir.

Totalitar dövlətlərdə müxalifətin hakimiyyətə gəlişi yalnız güc tətbiq etmək, çevriliş yolu ilə mümkün olmuşdur. Keçmiş tarixi varaqlasaq :

1917 – ci ilin oktyabr inqilabından sonra Rusiyada bolşevik inqilabınin qələbəsi nəticəsində müxalifət hakimiyyətə gəldi;

27 aprel 1920 – ci ildə Bolşevik Rusiyasının 11 – ci ordusu bakıda Xalq Cumhuriyyətinin rəhbərliyinə hakimiyyətin təhvil verilməsi barədə ultimatum verdi. Axşam saat 23:45 – də kommunistlər hakimiyyəti ələ keçirdilər. Cumhuriyyətin dövlət xadimlərinə qarşı təqiblərə yol verməmək barədə vəd verilsə də, şərtlərə əməl olunmadı.

1 yanvar 1959–cu ildə Kubada F. Kastronun rəhbərlik etdiyi ordu hakimiyyətə gəldi və bu günə qədər Qərb ölkələrinin əksəriyyəti Kubaya qarşı siyasi və iqtisadi blokadanı saxlayırlar.

1989–cu ildə zorakılığı, qəddarlığı ilə seçilən Rumıniya müxalifəti inqilab nəticəsində Nikolay Çauşeskinin rejimini devirdi.

2005–ci ilin mart ayında Qırğızıstanda “tülpan” inqilabı nəticəsində hakimiyyət çevrilişi baş verdi.

Rəngli inqilablar Gürcüstan, Ukrayna və Qırğızıstanda müşayət edilən zorakılıqlarla hakimiyyətin devrilməsinə gətirib çıxartdı. Əskər Akayev yerini Qurbanbek Bakiyevə versə də, hakimiyyət dəyişikliyində 84 nəfər qətlə yetirildi, 520 nəfər yaralandı.

2011-ci ilin yanvar – fevral aylarında Misirdəki müxalifət inqilabı əvvəlcə hökümətin, sonra isə piramidalar ölkəsinin birinci şəxsinin Hüsnü Mübarəkin istefasına nail oldu. Zorakı inqilab nəticəsində 846 nəfər qətlə yetirildi, Hüsnü Mübarək isə həbs edildi. Ssenari hər birimizə bəllidir, sonu hələ ki, yoxdur.

2011–ci ilin fevral – oktyabr aylarında Liviya müxalifətinə İtaliya, Fransa və Böyük Britaniyanın hərbi dəstəyi nəticəsində dövlət başçısı, polkovnik Muammar Kaddafi vəzifəsindən devrildi. Amansızcasına qətlə yetirilmiş polkovnikin cəsədi də müxalif qüvvələri tərəfindən “təhqirlərə” məruz qaldı...

1956–cı ildə Macarıstanda ABŞ tərəfindən hazırlanmış inqilab nəticəsində müxalifətə dəstək verilsə də (Qiyam da adlandırmaq olardı.) hakimiyyətə gəlmək müyəssər olmadı. Sovet ittifaqının və Varşava müqaviləsi ölkələrinin müdaxiləsi nəticəsində inqilab yatırıldı.

1968–ci ildə NATO tərəfindən hazırlanan Çexoslaviyadakı inqilab da müxalifətə dayaq ola bilmədi. Yenə SSRİ, Polşa və ADR-in koalisiya qoşunları tərəfindən inqilab (qiyam) yatırıldı.

Radikal müxalifətin olduğu ölkələrdən fərqli olaraq ABŞ–da Demokratlar və Respublikaçılar partiyası növbə ilə və yalnız demokratik seçkilər yolu ilə hakimiyyətə gəlirlər.

Göründüyü kimi hakimiyyətin zorla dəyişdirilməsinin siyasi ssenarisi iri dövlətlər tərəfindən hazırlanır, idarəçilik müxalifət adlandırılan səriştəsiz komandaya verilir. Belə təcrübə hələ ki, özünü doğrultmur. Sadə xalq məhrumiyyətlərə məruz qalır.

Oxucuların diqqətini bir az da keçmişə cəlb etmək istərdim.

70 il 15 müttəfiq Respublikaların yedəyində getdiyi SSRİ faktiki olaraq əhalinin müəyyən hissəsini, cəmiyyəti boş vədlərlə aldada (inandıra) bilmişdi.

İlk mərhələdə Rusiya Sosial Fəhlə partiyasının yaradılması ilə bağlı ciddi siyasi fikir ayrılıqları ortaya çıxmışdı.

Əsas məsələlər ətrafında zidd fikirlər səslənsə də, bolşeviklər hakimiyyəti zəbt etməkdə birləşə bildilər və bütün ölkədə idarəçiliyi ələ keçirməklə dünya inqilablarınının ideoloquna çevrildilər. Keçmiş Rusiya imperiyası əhalinin aktual məsələlərini təxirə salınmadan həll edəcəklərini bəyan etməklə, fəhlə partiyası xalq kütlələrinin dəstəyini və dayağını qazana bildi. Amma bolşeviklər yaxşı anlayırdılar ki, kəndlilərin şəxsi istifadəsinə torpağın verilməsi kapitalizmə imkan yaradacaq. Beləliklə, xalq kütlələrini əmin etməklə fəhlə partiyası faktiki olaraq dövlət idarəçiliyində xalqa qarşı müxalifətə çevrildi. Xalqın dəstəyindən istifadə edib hakimiyyətə gəlsələr də, vədlərinə xilaf çıxdılar.

Bütün bunlara baxmayaraq bolşeviklərin dövlət idarəçiliyi sistemi siyasi müxalifət qismində həyata keçirilirdi, bir partiyalı diktatura rejimi kimi dövlətə (özünə) qarşı yox, kütləyə qarşı siyasi güc idi, idarəçilik inzibati amirlik – komanda metodu ilə həyata keçirilirdi. Bu metod iqtisadiyyatı hakimiyyətin avtoritar rejiminə xas tərzdə idarə edirdi. V.İ.Leninin siyasi opponentlərinə qarşı açıq mübarizəsi, onlara təhqiredici “damğaların - adların” yapışdırılması, siyasi rəqiblərinə qarşı ultimativ xarakterli tələbləri qəbul edilir, narazılar, əks mövqedə duranlar tutduqları postlarla vidalaşmaları olurdular.V.İ.Lenin hər bir sahəyə müdaxilə edir, ictimai – siyasi ,sosial – iqtisadi, mədəni, hərbi, incəsənət sahələrinə - hər yerə aid göstərişlər verirdi. Avtoritar bir rejim- “təkbaşına” idarəçilik üsulu ilə davam edirdi.

“Hakimiyyət dünyada ən şirin sərvətdir” – deyə onu ələ keçirmək uğrunda zaman – zaman döyüşlər gedib.

Hakimiyyət Ali, icra, qanunvericilik, siyasi, məhkəmə, idarəçilik, ictimai, simvolik hakimiyyət və s. bölgüdə fərqləndirilir.

Ali hakimiyyət - dövlətdə qeyri məhdud hakimiyyət (məhdudlaşdırılmayan) kimi müəyyən kriteriyalara malikdir, məhdudlaşdırılmır, tamdır. Dövlət daxilində ona nəzarət edən hakimiyyətin başqa növü yoxdur, daimi və fasiləsizdir. Ali hakimiyyət orqanının yoxluğu, dövlətin yoxluğuna bərabərdir. Tarixdə Ali hakimiyyətin dəyişdirilməsi evolyusiya yolu ilə deyil, inqilabi yolla mümkün olmuşdur. Belə hakimiyyət Baş komandana müharibə vaxtı verilə bilərdi. Məs: 1941- -1945–ci illərdə Stalinə Baş komandan kimi ali hakimiyyət etibar edilmişdi.

* Qanunvericilik hakimiyyəti – demokratik dövlətlərdə parlament (ABŞ – da konqress) Rusiya Dövlət Duması (Federal yığıncaq) Ukraynada Ali Rada, Azərbaycanda Milli Məclis və s.

* İcra hakimiyyəti - Hökümət ( nazirlər kabineti Nazirlər və Prezident ölkənin idarə olunmasında iştirak edirlər. (Parlamentin qəbul etdiyi qanunlarla)

* Məhkəmələr – məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil, müdaxilə olunmadan həyata keçirilməsi sosial və hüquq qaydalarına dəstək verilməsi ilə izah olunur. Məhkəmə hakimiyyəti dövlət tərəfindən bu qaydaların qorunmasına təminatın verilməsi ilə şərtlənir.

KİV - 4 - cü hakimiyyət budağı kimi qəbul edilir. Dövlət haqqında ictimai rəy formalaşdırır, qərəzsiz, mötəbər mənbələrdən əldə etdiyi və hakimiyyət budaqlarındakı sui – istifadələri ilə bağlı həqiqəti əks etdirən məlumatları yayır və s.

* İnternet hakimiyyət,Elektron hakimiyyət – hakimiyyətin yeni forması. Dünyanın əksər hissəsinin internetə daxil olması,elektron əlaqələr, korrupsiya hüquqpozmalarının qarşısının alınması məqsədilə məmurların vətəndaşlarla tamasda olmasını məhdudlaşdırmaq və s.

* Siyasi hakimiyyət – Bu, şəxslərdən ibarət qrupun və ya bir nəfərin dövlət və milli tapşırıqlardan irəli gələn cəmiyyətin və vətəndaşların davranışlarına nəzarət edə bilmək qabiliyyəti kimi şərh edilir.

* Siyasi hakimiyyət inteqrasiya oluna bilən, idarəçilik, mobillik, motivasiyalı və nəzarətedici funksiyalara xasdır.

Əhaliyə təsir imkanlarını həyata keçirmək üçün siyasi hakimiyyət xüsusi aparat və vasitələrdən istifadə edir.

Dövlət, dövlət orqanlarının sistemi, siyasi hakimiyyətin ən güclü elementidir. İctimai münasibətləri tənzimləmək üçün xüsusi aparata və hakim mövqeyə malikdir. Təşkilati cəhətdən rəsmiləşdirilmiş siyasi hakimiyyətin həyata keçirilməsi üçün ənənəvi metodlardan istifadə edir.

Dünya ölkələrinin əksəriyyətində müxalifət qüvvələri siyasi kursunu milli ideologiyaya uyğun qura bilmədiyindən situasiya nəzarətdən çıxır. Hakim komanda ilə bir araya gəlməyi arzulamır, hakimiyyətə gəlməyin yolunu tarazlamağı bacarmır. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolunu tapa bilməyəndə “imkanlı” dövlətlər tərəfindən ələ alınır, dövlətə xəyanət ruhunda davranmağa üstünlük verirlər. Bəla ondan ibarətdir ki, cəmiyyətdə partiyaların çoxluğu, fərqli, zidd düşüncə çoxluğu deməkdir. Partiya ideoloqları bir – birlərini həzm edə bilmir, ümumi maraqlar xatirinə birləşə, vahid siyasi kursla hərəkət etməyə razılaşmırlar. “Leninlərin” şinelindən çıxmış siyasilər bir – birlərinin qəniminə çevrilirlər. Nəticədə sadə xalq əzab çəkir. Bir bayraq ətrafında birləşmək, vahid ideologiya uğrunda çalışmaq əsil qəhrəmanlıqdır. Hakimiyyət və müxalifət bir gəminin sərnişinləri, avar çəkənləridir. Kapitanı isə bir nəfərdir...