Terrorizmin spesifik cəhətləri

05 sentyabr 2016-cı ildə Çinin Xancjou əyalətində inkişaf etmiş 20 dövlət başçılarının iştirak etdiyi sammitdə terrorizmlə mübarizə hər bir dövlətin siyasi və iqdisadi maraqlarının, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının ana xətti kimi vurğulanmışdır. Məsələ ABŞ və Rusiya prezidentlərinin bir saat ərzində davam edən görüşünün müzakirə predmetinə çevrilmişdir. Zənnimcə hər bir dövlət özünün xarici siyasəti ilə yeni dünya yaratmaq istiqamətinə səmtləmək istəyirsə terrorizmə qarşı barışmaz olmalıdır.

Daxili İşlər Naziri Ramil Usubovun da Türkiyəli həmkarı ilə terrorizmə qarşı birgə mübarizə ətrafında fikir mübadiləsi aparılmış, səmərənin olacağına ümid bəslənilmişdir.

“Cinayətkarlığın xəbərdarlığı və cinayətkarlarla rəftar” üzrə BMT-nin 1990-cı ildə Havanada keçirilmiş VIII beynəlxalq konqresində terrorçuluğu doğuran səbəb və şərait, onun qarşısının alınması məsələləri müzakirə predmetinə çevrilmişdir. Bu səbəblər sırasında - yoxsulluq, işsizlik, beynəlxalq aləmdə ümumi maraqlara xidmət edən ideologiyanın qatı əleyhinə olmaq, sosial həyatın qurulmasında çətinliklər, təhsil səviyyəsinin təkmil olmaması, kadrların hazırlanmasında mənəvi dəyərlərin nəzərə alınmaması, əhalinin müəyyən hissəsinin marginallaşması (latın sözü marginalis-sosial həyatın kənarında - son həddində olma – avaraçılıq, yoxsulluq) sosial bərabərsizliyin hiddətlə qarşılanması, ailədə, cəmiyyətdə mədəni və mənəvi tərbiyənin aşağı düşməsi, miqrasiyanın neqativ nəticələri, özünü dərketmə qabiliyyətinin ibtidailəşməsi, mədəni- -məişət obyektlərinin hamı üçün “açıq” olmaması, KİV-də bərabərsizliyə və zorakılıqlara səbəb olacaq ideya və baxışların təbliği və s. göstərmək olar.

Terrorizm, cinayətkarlığın və cinayətlərin xüsusi növü kimi daha çox “idarə olunan” qrupun düşmən axtarışında olduğu yerlərdə inkişaf edə bilir. Müvafiq qurumlar belə yerləri vaxtında görə bilmədiyindən baş verəcək olayları zərərsizləşdirməkdə və lokallaşdırmaqda çətinliklər yaranır.

İşsizliyin və inzibati amirliyin hökm sürdüyü ölkələrdə narkomanlığı da əlavə etsək, bir az da miqyaslı düşünsək terrorçuların və kriminal aləmin sərbəst hərəkətləri, cəzasızlıq mühiti və onlara beynəlxalq səviyyədə havadarlıq terrorçuluğun inkişafına imkan yaradır. Uzun illər Rusiyada, Dağıstan, İnquşetiya, Çeçenistan və s. ölkələrdə baş verən belə faktlar bu gün də ciddi narahatlıq doğurur. Dünya terrorçuların və İŞİD-in əlində aciz qalıb.

Hüquqşünas ekspertlərin terrorçuluğun səbəbləri barədə mülahizələri siyasi, diplomatik personalara və beynəlxalq təşkilatlara yaxşı məlumdur. Bu səbəblərə:

İlk növbədə Sosial-iqtisadi faktorları göstərmək olar.

Bu qrupa həyat şəraitinin aşağı düşməsi, (həsəd, paxıllıq, qisasçılıq, keçmişə nostalji hisslərlə qapanma) iqtisadi və enerji böhranı, qiymətlərin sürətlə artımı, inflyasiya, insanların alıcılıq imkanlarının yoxluğu, müəyyən sosial və professional qrupların fəaliyyətində böhran və durğunluq, xüsusən hərbçilərin – peşəkarlığı və təcrübəsi ilə seçilən hərbi zabitlərin məşğulluğunun olmaması (partlayıcı maddələrlə bağlı geniş biliyə və təcrübəyə malik zabitlər nəzərdə tutulur, bu insanların peşəkarlığından terrorçular məharətlə istifadə edə bilirlər), işsizliyin miqrantların axınına təsir edəcək səbəblərin qarşısını almaqda mürəkkəb şərait, bazar iqtisadiyyatı sahəsində şəxsiyyətin psixoloji və peşəkarlıq cəhətdən deqradasiyası; əhali arasında odlu silahın, hərbi sursatın daşınması və saxlanılmasına meylin artımı; müəyyən qrupun hakimiyyətin devrilməsinə cəhdi (məs: Qərbi Almaniyanın “Qırmızı ordu Fraksiyası”, İtalyada yenə “Qırmızı Briqada” və s.); Son hadisələrdə qardaş Türkiyədə baş verən qiyamı və s. aid etmək olar.

Ermənistanın güya erməniləri xilas etmək istəyən “Asala” terror qrupu da, bura aiddir.

KİV-də zorakılıq və bərabərsizliklərlə bağlı ideya və baxışların heç bir maneə olmadan yayımı diqqət çəkən məqamlardandır.

Məlumat üçün - Rövşən Lənkəranskinin Türkiyədə qətli və mərhumun həyatına aid aramsız, bəzən bir – birinə zidd, “nüfuz dairəsini genişləndirən” müəllif yazıları əslində cinayətkar aləmi tərənnüm etməkdən başqa bir şey deyil.

Daha sonra siyasi səbəblər kimi, yəni, hakim elita tərəfindən repressiv metodların, cəmiyyətin ikrah hissi ilə qəbul etdiyi qeyri ənənəvi xarakter daşıyan sosial- -siyasi qaydaların tətbiqi; dövlət daxilində siyasi münaqişələrin güclənməsi, müəyyən regionda iki dövlətin siyasi və iqtisadi maraqlarının (uyğun gəlməməsi) toqquşması; hakimiyyətin daxili, xarici və milli siyasətində kobud səhvlərin buraxması; ayrı-ayrı adamlar, qruplar, partiyalar (dini radikal qruplar) tərəfindən milli münaqişələrin inkişafına çağırışların edilməsi, məqsədyönlü qızışdırmalar və s. göstərmək olar.

Başqa dövlətlərə qarşı aqressiya və işğalçılıq siyasəti nəticəsində, silah və güc tətbiq etməklə dinc əhaliyə maddi ziyan dəyir. Əhali – qurbanlar qismində uzun dövr ərzində bu vahimənin və dəhşətin “təəssüratından ayrıla bilmir, psixoloji gərginliklər, daxili iztirablar tükənmir. Terrorçuları həvəsləndirmə, onları hərbi arsenal və maliyə ilə təchizetmə, onlara dövlət siyasəti daxilində dəstək vermə; Dominant dövlətlərin kiçik saydıqları müstəqil dövlətlərin siyasəti ilə razılaşmaması və s. siyasi səbəblərdəndir.

Dini səbəblərin mövcudluğu daha təhlükəlidir.

Son zamanlar dini fanatizm, dini səbirsizliklər sanki nümayiş etdirilir. Müsəlman ölkələrində, bütövlükdə dünyada məscidlərin sayı indi 3, 4 dəfə artmışdır. Mən, Allaha onun tövhidinə - birliyinə, möcüzələrinə, heç bir şübhəm yoxdur. Məscidlərdə dinə, cəmiyyətə və dövlətçiliyə zidd hər hansı məsələləri müzakirə etmək Allaha asi olmaq qədər xətalıdır, şeytana xidmət etməkdir. Qeyd etdiyim kimi, burada bəzən başqa

ideyaları camaata çatdırırlar. İnsanları hidayət yoluna çağıranların şəxsiyyətləri ətrafında bulanıq məlumatların olması dini radikalizmə meyli artırır.

(Bəşəriyyət əhlinə, yaşadığımız dövlətə və vətənə sevgimiz, ümumi maraqlar naminə xeyirxah əməllərimiz olmazsa, qəlbimizdəki boşluqda yad baxışlar, sədaqətsizlik və arzulamadığımız şeytan xislətli insanların əməlləri yuva salacaq. Həzər o gündən və o kəslərdən.)

Bəzi “İmamların”ilahiyyatla bağlı səviyyələri ya çox aşağı, ya da natamamdır. İmamın vəzifəsi təkcə saqqal saxlamaqdan ibarət deyil. Qənaətimə görə Allah evlərinin əksəriyyətində yad baxışlı xüsusi kəşfiyyat nümayəndələrinin izi var, namaz qılmağa gedən “möminlər” sonradan radikallaşaraq vəhşiliyə doğru addımlayırlar. Bu baxımdan Terrorun bir səbəbi də fanatizmdir. Fanatizm siyasi, ideyalı və dini ola bilər. Dini fanatizm radikallığa aparan mütləq inamda ifadə olunduğundan, “kafirləri - inanmayanları” öldürməklə guya qatil cənnəti qazanmış olur. Bu damğa altında öldürülənlərin hər biri, bu insanların yaddaşında kafir kimi qəbul olunur, bir növ “Rəbbimiz qarşısında borcumu yerinə yetirdim”- deyə öyünürlər. Bəzən də, qadınlar bu missiyanı çiyninə götürürlər. Terrorçular adətən proqramlaşdırılan adamlar olur. Belələri bu yolla “şəhid” olmağı şərəf sayırlar. İslam isə bu cür vəhşi təxəyyüllüləri rədd edir. Bu sayaq davrananlar Məhəmməd (s.ə.s) peyğəmbərin vəsfə sığmaz nüfuzuna da ziyan vururlar.

Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, terrorçular axmaq, ağlı dayaz adam da deyillər. Vahimə doğuran, xüsusi ilə ağır cinayəti, yaxud hansı düyməni basmaqla nəyi dağıtmaq olar – vəzifəsini kəmağıla həvalə (etməzlər) etməyin özü də ağılsızlıqdır. Burada hər şey zərgər incəliyi və saat dəqiqliyi ilə icra edilir. Allahın “qanunlarına” sədaqət göstərənlər çirkin əməllərinin həyata keçirilməsində tərəddüd etmirlər, vicdanları üşümür. Məscidlərdə ruhanilərin izdihamı silkələyə və yaxud, ağır bir cinayətin qarşısını ala biləcək, kütləvi qırğına yox deyəcək, nüfuzlu şəxsin qətlini pisləyəcək moizələri çox azdır ( bəlkə də yoxdur.) Qurani Kərim, inananın da, inanmayan bir günahsızın da, qətlə yetirilməsini pisləyir. “Sizinlə vuruşanlara qarşı siz də vuruşun” - deyir. Bir günahsızı qətlə yetirməklə, bütün insanlara qarşı törədilən əməlin ağır olduğu vurğulanır.

İnamına görə hər bir müsəlman, (mömin) aləmlərin Rəbbinə olan münasibətini öz düşüncəsi və təfəkkürü daxilində müəyyən edir. Lakin, düşündüyünü psixoloji və fiziki zor tətbiq etməklə başqasına diktə etmək küfürlükdür. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası dində zorakılığı rədd edir. “Hər kəs istədiyi dinə etiqad edə və yaxud, ondan imtina edə bilər.” - müddəası diqqət çəkir.

Qeyd etdiyim kimi insanların hər biri ağıl və düşüncəsi həddində Allahı tanıyır və Ona sığınır. Bunu qiymətləndirən də Odur! Biz kimik?

Çeçenistanda “müsəlmanların tətili” kimi uzun illər davam edən müharibə terror xislətli subyektlərin öz qanunlarına uyğun yaşamaq istəklərinin bariz nümunəsi idi. Rusiyada yaşayan Çeçen gəncləri də, həmin yazılmamış qanunlara sədaqət göstərərək həmrəylik və birlik nümayiş etdirir, ağır hadisələrə razılıq verirdilər. İslam isə əsl həmrəyliyin və birliyin tərəfdarıdır, riyakarlığı, insanlığa zidd sağlam təfəkkürə sığmayan əməlləri, haqsızlıqları qəbul etmir.

ABŞ-da 11 sentyabr məlum terror aktından sonra İordan çayının qərb sahilindəki fələstinlilər ərəb gənclərindən ibarət tərkibdə nümayişlər keçirmiş, bir-birilərini qisas almaqda təbrik etməklə, kütləvi insan qırğınına sevinclərini, əllərində dünyanın bir nömrəli terrorçusu Usama Bin Ladenin portretini qaldıraraq törətdikləri faciəyə dəstək olduqlarını nümayiş etdirmişlər. Bu da, bir cür səfehlikdir, Allaha, Onun yaratdıqlarına, islam nəzəriyyəsinə qarşı çıxmaqdır. Obyektiv varlığı inkar edən və onu dərk edə bilməyən belə şəxslərdən başqa nə gözləmək olar?

Əfqanıstandakı “Taliban hərəkatı” da bu qəbildəndir. Müxtəlif güc sahibləri məqsədlərinə çatmaq üçün “danışan alətlərin” imkanlarından yararlana bilirlər. Belə sərsəmlər ABŞ-dan, Səudiyyə Ərəbistanından, Pakistandan dəstək alır, əməllərini peşimançılıq çəkmədən davam etdirirlər. Talibanlar sərt, islama sığmayan şəriət normaları ilə hərəkət etməyə başlayırlar. Qızlar örtülməli, evdə oxumalı, kişilər saqqal saxlamazsa deməli, islamın düşmənləri ilə əlaqələri var – deyə hərəkət edirlər. Narkotikaya yox! – desələr də, sonralar həmin vasitələrin qanunsuz dövriyyəsindən əldə edilən gəlirlə silah –sürsat alır, miqyasını genişləndirirlər.

Dünyada vahiməli əməllərin - terror hadisələrinin baş verməsində bəzi dövlətlərin xüsusi xidmət sahələrinin yarıtmaz fəaliyyətini qeyd etməmək olmur. Bu xidmət sahələrinin təhlükəsizliyin təminatına yönələn faktor kimi cəmiyyətin dəstəyindən istifadə edə bilməməsi, necə deyərlər əhalidən kənar fəaliyyətləri, məlumat bankında maraq doğuran hadisələr və törədiləcək ağır cinayətlər barədə “şəbəkənin” məlumatsızlığı ictimaiyyətə baha başa gəlir. Əməliyyat məlumatları ya yoxdur, ya da həmin məlumatlarla işləmək bacarığı və yaxud qabiliyyəti aşağıdır. Belə ölkələrin kəşfiyyat miqyası həddən artıq dar və hüquq mühafizə orqanlarına işə qəbul qaydaları proteksiya yolu ilə həyata keçirildiyindən professionallığın inkişafı yubanır, terrorla mübarizə adı altında hakimiyyət qorunur, insanların təhlükəsizliyinin müdafiəsi unudulur, cəmiyyətdə zorakılıqlara şərait yaradılır..

Faktiki olaraq beynəlxalq aləmdə terrorizmi doğuran səbəb və şəraiti aradan qaldırmaq, onunla mübarizə Don Kixotun yel dəyirmanı ilə mübarizəsinə bənzəyir. Ona görə də, ötən əsrdə, həm də XXI 100 ildə terrorçuluq artıq bütün dövlətlərin baş ağrısına çevrilmişdir. Güc yolu ilə bunun qarşısını almaq ən azı siyasi sadəlöhvlükdür. Çünki terrorçuluq vəhşi heyvanların nümayişi deyil ki, onlara qarşı güc, silah tətbiq edilsin. Bu, vətəndaş müharibəsinin variantlarından biri, özülündə isə sosial, iqtisadi, dini radikalizm və siyasi səbəblər durur.

Bir neçə il Belçikada “Kommunist məntəqəsi” adı altında dörd nəfərdən ibarət terror qrupunun şəhəri gərginlikdə saxlaması, Çeçenistanda “partizan terror qruplarının” fəaliyyəti terrorçuluğa qarşı təşkil edilən birgə mübarizənin sönüklüyünün nəticəsi idi. Yenə dağıntılar, kütləvi qırğınlar var və hələ olacaq.

Vətəndaşların asudə vaxtlarını necə keçirmək, sosial problemlərin həlli və təhsilin davamlı inkişafı üçün dövlətlər tərəfindən məqsədyönlü iş görülməli, məşğulluq yerləri açılmalı, sosial obyektlərin inşasına imkan verilməlidir.

Rusiyanın siyasi analitikləri “Çeçen terrorunu” Kremlin səhv, acı və təəssüf doğuran müqəvva siyasətinin nəticəsi kimi görürlər. Oradakı faciələrin ssenarisi Yeltsin və Qarbaçov politikasının bəhrəsidir - deyə vurğulayırlar... General Dudayevə Rusiyanın 53-min ədəd avtomat silahları, hərbi sursat, yüzlərlə tankı, BTR-ləri miras qaldı. Faktiki olaraq Çeçen şəcərəsinin gənclərindən ibarət diplomatları olmasa da, onların hər biri istənilən hərbi texnikanın və sursatın dilini, ondan istifadə qaydalarını yaxşı bilir və bu imkanlardan istifadə edərək dinc rus əhalisinə qarşı istifadə edirlər. “Xəmir hələ çox su aparacaq”! Bu dünya düzənində yarıtmaz siyasətin meyvəsidir...

Çeçenistanın, dağılmış Suriyanın, İraqın, Liviyanın və dağılmaqda olan digər ölkələrin çoxlu sayda kişi ordusu ərsəyə gəlir. Bu ölkələrin əksəriyyətində iqtisadiyyat dağılmış, mədəni, nadir, tarixi abidələr və təhsil ocaqları yerlə yeksan olunmuşdur. Dinc əhali qaçqınlar ordusuna çevrilmiş, onları adam saymayan dövlətlərə sığınmağa məcbur olurlar. Kimdir günahkar? Cavabı zamanı gələndə sorulacaq. O insanlar, iş almasa da, yaşamaq uğrunda, ölməmək üçün mübarizə aparacaqlar, maliyyə mənbəyi arayacaqlar və tapacaqlar, qisas alacaqlar. Onlara dəstək verən bir mənbə də artıq tapılıb – islam radikallığı. Bu olmasaydı, başqa bir mənbə tapacaqdılar. Məs: çeçenlər əvvəllər neft oğurluğu və insanları girov götürməklə maliyələşirdilər, indi onlara baxanlar var.

Mübarizə plansız aparıldığından terrorçuluq qloballaşır, peşəkarlaşır və ekstremist ideyalarla möhkəmləndikcə həyasızlaşır, beynəlxalq xarakterə malik özünə xas cəhətlərini əks etdirir. Bu cəhətlər müasir dövrün nüvə, kimyəvi və bakterioloji silahlardan istifadəni istisna etmir. Ehtiyatlı olaq!

Terrorçuluq müasir dünyanın müasir münaqişə tipidir- desəm səhv etmərəm. (XX əsrin yeni müharibəsinin yeni tipi) BMT-nin TŞ-nın 23 sentyabr 2001-ci ildə qəbul etdiyi 1373 saylı qətnaməsində qeyd edilir ki, terrorçuluq transmilli mütəşəkkil cinayətkarlıq, narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi, çirkli pulların yuyulması, odlu silahların qanunsuz dövriyyəsi, nüvə, kimyəvi və bioloji (kütləvi) qırğın silahlarının qanunsuz daşınması ilə sıx bağlıdır. Terrorçuların texniki təchizatına bəzi dövlətlər tərəfindən qeyri aşkar dəstək verilməsi halları artır. Öz çirkin niyyətlərinə çatmaq üçün terror təşkilatları internet şəbəkəsindən, radio və televiziyadan geniş istifadə edə bilirlər. Beynəlxalq aləmdə terrorçuluğun təhlükəliliyi onunla ölçülür ki, artıq hamılıqla tanınmış qaydalara və dövlətlər arası münasibətlərin inkişafı üçün xüsusi təhlükə var.

İstənilən beynəlxalq xarakterli terror aksiyası ən azı iki dövlətin maraqlarına qəsd edir. Ona görə də terrorçuluğa sədd çəkmək üçün dövlətlər arasında ikili standartlardan uzaq əməkdaşlığın eskalasiyası genişlənməli, BMT-nin normaları, beynəlxalq hüququn prinsipləri işləməli, danışan alətə çevrilməməlidir. “Dəstək bazarı” bağlanmasa səmərə gözləməyə dəyməz.

Terrorizmlə bağlı məsələ ilk dəfə Millətlər Liqasında 1934-cü ildə müzakirə edilmişdir. Həmin ilin oktyabrın 9-da Marseldə Yuqoslaviya kralı I Aleksandırın və Fransanın Nazirlər Kabinetinin sədri Lui Baktun öldürülməsi ilə terror cinayətlərinin özülü qoyuldu. Uzun illər beynəlxalq terrorizm başlanğıcda müxtəlif dövlətlər arasında mübarizə alətinə çevrilmiş, adi müharibələrin alternativi, ekvivalenti kimi bir dövlət, digər dövlətə qarşı terrorçulardan istifadə etmişlər. Təhlükənin dərəcəsi və miqyasına təsir edən faktorlardan biri də beynəlxalq normaların imperativ xarakterə malik olmaması, bəzi dövlətlərin dominantlığı, habelə distant idarəçilik metodlarından istifadə edilməsidir.

Məlumat üçün qeyd etmək olar ki, 1990-cı ildən 2000-ci ilə qədər dünyada 500-ə yaxın terror təşkilatları fəaliyyət göstərmiş, törədilən beynəlxalq xarakterli 6500 akt nəticəsində 11 min adam ziyan çəkmiş, 5000-dən çox adam həlak olmuşlar. (Amma statistik rəqəmlər həqiqəti əks etdirmir, ölənlərin sayı daha çoxdur.)

11 sentyabr 2001-ci ildən sonra “Əl Kaidə” güclənməyə başlasa da, sonradan onun liderinin öldürülməsi ilə təşkilatın coğrafiyası daralmışdır. Ekspertlərin qənaətinə görə 2008-ci il ərzində dünyada 12000 terror aktının törədilməsi nəticəsində 56000 insan zərər çəkmiş, 15000 nəfər həlak olmuşdur. Mübarizənin gücü beynəlxalq aləmin, beynəlxalq hüququn subyektləri olan dövlətlərin və TŞ-nin daimi üzvlərinin – həlledici səsə malik dövlətlərin birliyindən asılıdır. Əks təqdirdə cəmiyyət dəhşətli, güc yetməz bir “Anakondanın” qurbanına çevriləcək.